پیامبراکرم| بطورمکرراین حدیث شریف را می‌فرمودند که:
{إنّی تارِکُ فیکُمُ الثّقَلَین کِتابَ اللهِ وَ عِتَرتی أَهلَ بَیتی ما إن تَمَسّکتُم بِِهِما لَن تَضِلّوا أبداً…}[۱۳۶]
این حدیث متواتر می‌تواند از شواهد محکم و مطمئن برای اثبات تدوین و جمع آوری قرآن در عهد رسول الله| باشد؛ چون قطعاً قرآن به صورت یک مجموعه مشخص که عنوان کتاب را یافته بود در آمده‌است و مردم به‌ان دسترسی دارند که پیامبر آنرا ملازم اهل بیت و در کنار آنها قرار می‌دهد.[۱۳۷]
ب) احادیث مربوط به تالیف قرآن نزد رسول خدا|.[۱۳۸]
ج) روایاتی که در خصوص ختم قرآن است.[۱۳۹]
د)روایات مربوط به نامگذاری قرآن [۱۴۰]
ر) روایات استحباب قرائت قرآن از روی مصحف[۱۴۱]
۴) وجود نوشت افزارها که نام آنها در قرآن ذکر شده‌است (رواج کتابت)
برخی ازنوشت افزارهایی که مورداستفاده نویسندگان وحی قرارمی‌گرفت در قرآن ذکر شده‌است که خود می‌تواند دلیلی باشد بر اینکه مسلمان با اینگونه وسایل آشنا بودند و برای ثبت امور زندگی و از هم مهمتر
جهت کتابت قرآن و جمع و تدوین قرآن کم و بیش استفاده می‌کردند [۱۴۲]
در احادیث نیز به‌این موضوع اشاره شده و نوشت افزارهایی که در زمان حیات رسول خدا معمول ومتداول بوده‌است واصحاب پیامبر برای کتابت قرآن استفاده می کردند ذکر شده:ازجمله، عُسُب، اکتاف، اقتاب، رقاع و….[۱۴۳]
حال سوال اینجاست که چگونه ممکن است مسلمانان و در رأس آنها پیامبر اکرم| با همه مشکلاتی که در بدست آوردن این نوشت افزارها و نیز استفاده‌از آنها داشته بعد از کتابت قرآن، آنرا به صورت مجموع و مدون در نیاورده باشند.
از مجموع این دلایل و شواهد که‌اوردیم و دلایلی زیاد دیگری که در کتب تاریخ قرآن نوشته شده‌است در می‌یابیم که پیامبر اکرم| علاوه بر اینکه مسلمانان را تشویق به حفظ و تعلیم و تعلم می‌کرد در رابطه با نوشتن و جمع آوری قرآن حساسیت بیشتری از خود نشان داده‌است و هرگز آنرا مورد غفلت قرار نداده‌است و در حالی رحلت فرمود که قرآن تحت اشراف ایشان مکتوب و به صورت مجموعه در اختیار مسلمانان قرار گرفت (الله‌اعلم).
ادّله مخالفان جمع و تدوین قرآن در زمان پیامبر |
عده‌ای از محققان و قرآن‌پژوهان بر این باورند که قرآن در زمان حیات پیامبر اکرم| جمع آوری و تدوین نشده، بلکه جمع و تدوین آن به بعد از رحلت ایشان موکول شده بود؛ و برای این ادعای خود دلایلی را هم ذکر کرده‌اندکه چون بررسی آنهاازحوصله‌این تحقیق بیرون است؛ فقط به مهمترین آنها اشاره می‌کنیم.
دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir
تداوم نزول قرآن (عدم انقطاع وحی)[۱۴۴]
تمسک جستن به روایتی از زید بن ثابت [۱۴۵]
وعده‌الهی درباره حفظ و تثبیت قرآن.[۱۴۶]
کثرت قرّاء و حافظان قرآن[۱۴۷]
کیفیت نوشت افزارها.[۱۴۸]
۶– وصیت پیامبر اکرم| به‌امام علی جهت تدوین و جمع آوری قرآن.[۱۴۹]
.جمع و تدوین قرآن در زمان خلفا و امام علی ×
اهل سنت در کتاب صحاح وسنن خودروایاتی رادر رابطه با گرد آوری قرآن نقل کرده‌اند که‌این طور برداشت می‌شود که‌ایات قرآن بطور تواتر و نقل پیاپی ثابت نشده بلکه توسط خبر واحد ثبات گردیده‌است.
برخی از این روایات، جمع قرآن را به زمان ابوبکر و برخی دیگر به زمان عمر نسبت می‌دهند. در عین حال که گاهی نیز با همدیگر در تضاد هستند.
در رابطه باکیفیت جمع آوری قرآن درزمان ابوبکر، باز هم به سراغ زید بن ثابت رفته و حدیثی رامطرح می‌کنند که در آن جمع قرآن را به بعد از حیات پیامبر اکرم| و به خلیفه‌اول نسبت داده‌است.[۱۵۰]
اگر چه‌این روایت و بطور کلی جریان گردآوری قرآن توسط ابوبکر آن هم بعد از گذشت ۲ سال بعد از رحلت پیامبر| باعث شد عده‌ای نسبت تحریف به قرآن بدهند و برخی از آیات آنرا حذف شده تلقی کنند؛ و به ظاهر مشکلاتی را برای اعتقادات اسلامی‌و قرآن بوجود آوردند؛ ولی دانشمندان و پژوهشگران مسلمان را به تکاپو انداخت تا با بررسی دقیق این جریان و شبهات و تردیدهای موجود، پاسخهای متعددی و
در عین حال قاطع و محکمی بدهند و هر گونه‌اتهام و شبهه را از ساحت مقدس اسلام و قرآن بزدانید.[۱۵۱]
گفته‌اند که حاکم نیشابوری در مستدرک جمع قرآن را در سه مرحله می‌دانست:
اول: در زمان پیامبر |
دوم: در زمان ابوبکر
سوم در زمان عثمان.
امااینکه جمع قرآن در زمان عثمان به چه معناست و چه علتی باعث شد تا عثمان نیز به فکر جمع آوری قرآن بیافتد؟ روایاتی دراین زمینه مطرح شده‌است.که در مجموع می‌توان گفت:
علت اصلی اقدام عثمان در جمع آوری قرآن را نگرانی حذیفه بن یمان فرمانده جنگی ایشان از اختلاف قرائت بوجود آمده در بین مردم شام گفته‌اند.وی بعد از بازگشت از شام وقتی به مدینه رسید نزد عثمان رفت، و گفت: ادرک هذه‌الامّه قبل ان یختلفوا اختلاف الیهود و انصاری این امت را قبل از آنکه‌هم چون یهود و نصاری (در کتاب الهی خود) اختلاف کنند دریاب.
اما از مجموع روایات مختلفی که در این نیز مطرح شده‌است.[۱۵۲] نتیجه گرفته می‌شود که‌انچه در آن دوران صورت پذیرفته جمع یا تدوین جدیدی نبوده‌است بلکه عثمان گروهی را انتخاب نمود تا از روی مصحف ابوبکر نسخه‌برداری کنند و هدفش هم از این کار متحد نمودن شکل نگارش قرآن واز میان بردن اختلاف قرائتها بوده‌است.[۱۵۳]
بنابراین جمع قرآن به معنای متحد کردن قرائتها در زمان خود عثمان هم مورد توجه و پسند جامعه مسلمانان قرار گرفت و اختلاف قابل توجهی در این باره گزارش نشده؛ و همه مسلمین قرآن را به طور کامل پذیرفتند چون وی قرآن را از روی صحف و مصحف جمع آوری شده در زمان پیامبر| وابوبکرنسخه‌برداری کرد وغالب اصحاب پیامبر نیز که در زمان پیامبر خود کاتب وحی بودند هنوز زنده بودند و ممکن نبود که کوچکترین تغییری در ترتیب آیات و کلماتش داده شود و اینکه بعد از گذشت ۱۴ قرن از این ماجرا همه فرقه‌های مختلف اسلامی درباره قرآن متحد القول هستند و آن را از هر گونه تحریف و دستبرد و تغییر و تبدیل مصون و محفوظ می‌دانند.
بحث در خصوص جمع آوری قرآن بوسیله‌امام علی × حساسیّت بیشتر و طبیعتاً با دقت بیشتر و بررسی مفصل‌تر باید انجام گیرد که از حوصله این پژوهش خارج است اما بطوراجمال به آن می‌پردازیم. البته دراین زمینه نیزروایات مختلفی آمده که علی × رامدوّن قرآن معرفی نموده‌است که به بعضی ازآنها اشاره می‌کنیم بطور مثال:
(نخستین کسی که پس از رحلت پیامبر اکرم| به جمع قرآن همت گماشت و آنرا برای حفظ از هر دگرگونی گرد آورد؛ علی بن ابی طالب × بود.[۱۵۴] )
حسن بن دینار از قول محمد بن سیرین چنین روایت کرده‌است:وقتی ابوبکر بر مسندخلافت نشست وعلی × خانه نشین شد مرد مؤمنی به‌ابوبکر گفت: علی × از تواکراه دارد، ابوبکر، علی رافراخواند و گفت آیا درست است که تو از من اکراه داری؟ علی × فرمود: من از تو اکراه ندارم اما چون رسولالله|به ملکوت اعلی پیوسته و قرآن جمع آوری نشده است می‌ترسم چیزی از قرآن، کم یا زیاد شود، سوگند یاد کرده‌ام جز برای نماز بیرون نیایم تا قرآن را جمع آوری کنم. ابوبکر گفت: اگر چنین است پس کاری نیکو انجام می‌دهی.[۱۵۵]
علیرغم اینکه علماء اهل سنت بر حسب اختلاف نظر، نام چهار نفر را به عنوان نخستین جامع و مدون قرآن نام می‌برند در عین حال آنکه‌از دیدگاه علماء فریقین به عنوان اولین مدون قرآن نظرها را جلب می‌کند علی × است.این چهار تن عبارتنداز:علی، ابوبکر، عمر، سالم(مولی حذیفه)؛ولی در رأس این چهار تن بر طبق گواهی مدارک اهل سنت علی ×قرار دارد.[۱۵۶]
پس در این که علی ×بعد از رحلت پیامبر| به جمع آوری قرآن همت گماشت شکی نیست و این نمونه‌ای از احادیث مربوط به‌این موضوع بود. اما همان طور که گفتیم جمع و تدوین قرآن در زمان حیات رسول الله| تحت اشراف ایشان صورت گرفت و رسول خدا| حتی محل آیات و سوره‌ها را طبق دستور وحی تعیین می‌فرمود.
حال این سوال مطرح می‌شود که‌اگر قرآن به صورت مجموعه مدوّنی در آمده پس اقدام و اهتمام علی × بعد از وفات پیامبر خدا| در مورد جمع قرآن چه معنی دارد؟ که‌ان حضرت مدّتی ردا بدونش نگیرد تا قرآن را جمع آوری کند.؟
البته پاسخ به‌این سوال نیز خود یک کار تحقیقاتی گسترده خواهد شد وما به‌اجبار از آن صرف نظر می‌کنیم چون پاسخهای متعدد وگاهی نیز مخالف داده شده‌است بطوری که می‌توان گفت؛ شاید همین اختلاف نظرها باشد که پاسخ به سوال و شاید به عبارتی شبهۀ مطرح شده را کمی‌مشکل نموده‌است.
بطور مثال مرحوم آیت الله معرفت ضمن معرفی ویژگی های مصحف علی ×می‌نویسد: «در مصحف علی × ترتیب دقیق آیات و سور طبق نزول آنها بوده‌است. مکی پیش از مدنی در این مصحف رعایت شده بود و کاملاً مراحل و سیر تاریخی نزول آیات در آن روشن بود و بدین وسیله سیر تشریع و احکام مخصوصاً مساله ناسخ و منسوخ در قرآن فهمیده می‌شد.[۱۵۷]
دکتر حجتی نیز بعد از ذکر چند دلیل مبنی بر اینکه ترتیب قرآن موجود بر خلاف ترتیب نزول بوده‌است این گونه نتیجه گیری نموده‌است که: بر طبق شواهد و مدارک فراوان، قرآنی را که‌امام علی × پس از وفات پیامبر|مرتب ساخت بر طبق ترتیب نزول بوده‌است.[۱۵۸]
اما یکی از نویسندگان معاصر که در زمینه قرآن، پژوهشهای مختلفی را انجام داده‌است در جهت پاسخ دادن به پرسشها و شبهات پیرامون مصحف امام علی ×کتابی نوشته و به طور مسبوط به بررسی روایات موجود در این زمینه پرداخته‌است و مخالفت خود را به طور صریح درباره به ترتیب نزول بودن مصحف امام علی × مطرح نموده‌است.[۱۵۹]
برخی نیز معتقدند که؛علی × هردو نوع مصحف را داشته‌است هم مصحف که به ترتیب نزول باشد و
هم مصحفی که به ترتیب قرآن موجود بوده.[۱۶۰]
بنابراین با توجه به‌اینکه‌امام علی × از زمان نزول قرآن هر چه را که پیامبر اکرم|در رابطه با تفسیر آیات یا شان نزول آنها، مشخص کردن ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه…. می‌شنید در ذیل آیات ثبت می‌فرموده و شاید به‌همین دلیل باب مدینه ی علم پیامبر| شد؛
بطوری که خود حضرت نیز در نهج البلاغه در خطبه ۱۹۲ (قاصعه)به مسالۀ حضور دائمی‌در کنار پیامبر|و مشاهده نزول وحی اشاره دارد و می‌فرماید: من همچون بچه شتری که در پی مادرش می‌رود بدنبال پیامبر حرکت می‌کردم و اوهر روز نکته تازه‌ای از اخلاق نیک را برای من آشکار می‌ساخت و مرا فرمان می‌داد به‌او اقتدا کنم.[۱۶۱]
پس شاید بتوان گفت: که قرآن در زمان پیامبر|کتابت و تحت اشراف و نظر ایشان جمع آوری نیز شد و این جمع آوری منافاتی با جمع آوری امام علی ×بعد از رحلت پیامبر|ندارد چون قرآن جمع آوری شده بعد از رحلت پیامبر| همراه با تاویل و تنزیل و شان نزول و…. بود تا زمینه فهم بهتر قرآن برای بشریت فراهم شود و قطعاً این اضافات جزء قرآن نیز نبوده‌است که زمینه تحریف قرآن را فراهم کرده باشد. (الله‌اعلم)
.توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب آیات وسوره‌ها
یکی از بحثهای مهم و چالشی در علوم قرآنی، بحث توقیفی بودن یا اجتهادی بودن ترتیب آیات و سوره‌ها در قرآن است.
توقیفیت به‌این معنا است که، آنچه‌از قرآن به ما رسیده‌از نظر نظم عبارات وترتیب آیات وسوره‌ها همان چیزی است که به دستور خداوند بوده‌است وبا اشارۀ پیامبر اکرم|بوده‌است. این نظریه در مقابل اجتهادی بودن ترتیب قرآن است، یعنی جمع وترتیب آیات بعد از پیامبر| و با نظر واجتهاد صحابه انجام گرفته‌است.
با توجه به‌این تعریف این سوالات مطرح می‌شود که:
این نظم وترتیب موجود در قرآن(کلمات، سوره‌ها، آیات ) چگونه بوجود آمده‌است ؟ آیا به دستور خداوندو بوسیله پیامبر اکرم| بوده‌است ؟ یا اینکه‌آراء و نظرات اصحاب پیامبر |نیز در چینش آیات و سوره‌ها دخالت داشته‌اند؟ یا پیامبر| فقط در چینش کلمات و آیات نظارت داشته و در خصوص ترتیب سوره‌ها دخالت و نظارتی نداشته‌است؟
این‌ها مهمترین سوالات در این زمینه بوده، که درادامه به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
شاید بتوان گفت که‌اولین و مهمترین موضوع در بحث تناسب آیات و سوره‌ها، بررسی توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب آنهاست. چون بدون عنایت به‌این موضوع، اساساً نمی‌توان وارد بحث تناسب آیات و سوَر شد.
به عبارت دیگر وقتی می‌توان از تناسب آیات و سور سخن گفت که‌اطمینان حاصل شود که‌این ترتیب با کمک وحی و طبق دستور پیامبر| صورت گرفته‌است، در غیر این صورت، نتیجه‌ای بدست نخواهد آمد.
بنابراین بحث توقیفی بودن ترتیب قرآن را از دو جهت باید بررسی کنیم.
الف) ترتیب و چینش آیات و عبارات در یک سوره
ب) ترتیب و چینش سوره‌ها در قرآن.
توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب آیات:
در رابطه با ترتیب آیات در سوره‌ها، بیشتر دانشمندان علوم قرآنی و مفسّران معتقد به توقیفی بودن ترتیب تمامی‌آیات هستند از جمله:
زرکشی معتقد است که: ترتیب آیات در هر سوره و وضع « بِِسْمِلَه» در ابتدای آن بدون شک توقیفی است و اختلافی در آن نیست و به‌همین دلیل جابجائی آیات جایز نمی‌باشد.[۱۶۲]
سیوطی نیز اعتقاد دارد که: اجماع و نصوص فراوانی دلالت بر توقیفی بودن ترتیب آیات دارند و تردیدی
در این امر نیست. و سپس نظرات دانشمندانی که به توقیفی بودن ترتیب آیات اعتقاد دارند را مطرح نموده است.[۱۶۳]
بنابراین، در بین علمای اهل سنت، اجماع است که ترتیب آیات در سوره‌ها با تکیه بر وحی و به‌امر پیامبراکرم| بوده و هیچ شک و شبهه‌ای وجود ندارد.
اما بعضی از علمای شیعه، اعتقاد دارند که برخی از آیات قرآن طبق نظر و سلیقه و به‌اجتهاد صحابه پیامبر| صورت گرفته است.
از جملۀ این افراد علامه مجلسی&است وی در پاسخ به‌اعتراض کسانی که آیه تطهیر را مخصوص اهل بیت نمی‌دانند می‌گوید: ما در کتاب القران «بحار الانوار» روایاتی از اهل سنت و شیعه نقل خواهیم کرد که بر طبق آنها، ترتیب فعلی آیات توسط شخصی معصومی‌صورت نگرفته‌است تا خطا و اشتباهی در آن راه نیافته باشد.[۱۶۴]
وی هم چنین در باب « تالیف القرآن و انه علی غیر ما انزل الله عز و جل» ضمن استشهاد به تقدیم و تاخیر آیات می‌گوید: و انما الفوه بآرائهم.[۱۶۵]
محدث نوری نیز که با نوشتن کتاب «فصل الخطاب فی تحریف کتاب ربّ الارباب» باب تهمت را برای شیعیان گشود نیز همین اعتقاد را داشته و معتقد است که: ترتیب آیات و سور قرآن با اجتهاد و نظر صحابه شکل گرفته‌است.[۱۶۶]
علامه طباطبائی& نیز اگر چه معتقد است که آیات در بیشتر سوره‌های قرآن توقیفی است، اما تعداد سوره‌هایی راکه ترتیب و تنسیق بعضی از آیات در آنها به‌اجتهاد ورأی صحابه صورت گرفته است، اندک نمی‌داند.
وی معتقد است که: برخی از آیات به صورت متفرق نازل شده و در جایی که فعلاً قرار دارند خالی از مداخله‌اجتهادی صحابه نبوده و این مسئله‌از ظاهر روایات جمع اول قرآن ( خلیفه‌اول) بدست می‌آید.وی به‌استناد روایتی که‌از طرق شیعه و سنی وارد شده‌است مبنی بر اینکه مسلمانان آیات را به‌همان ترتیب نازل می‌نوشتند تا وقتی که بِِسْمِلَه نازل می‌شد و آنگاه می‌فهمیدند که سوره پایان یافته و سوره دیگری آغاز گشته‌است؛ استدلال می‌کند که:
