۱۱

ترنج دار شدن قالی

شل بودن چله ها، عدم تناسب مواد اولیه با رج شمار،
نایکنواختی ضربات دفتی

۱۲ ۱۲

کجی در قالی

نداشتن کوجی، توزیع بیشتر چله روی سر دار، پاره شدن نخ کوجی، عدم نصب مناسب دار، عدم پهنا زن، کج بودن دار و سر دار، تاب زیاد پود ضخی، کشیدن پود ضخیم

۱۳

رنگ رفتگی

تابش بیش از حد و مستقیم آفتاب، پخش شدن مواد شوینده در قسمتی از فرش، عدم ثبات رنگی خامه فرش

عملیات رنگ کاری[۳۱] در حوزه مرمت به چند بخش تقسیم می­ شود:
۱- رنگ گذاری یا نقاشی
نقاشی عبارت است از: رنگ کردن قسمت های پوسیده­ی قالی. این عمل برای جور کردن الگوهای پیرامون و رنگ ها انجام می­ شود. فروشندگان گاهی اوقات چنانچه احساس کنند رنگ خاصی در قالی نامناسب است، پرزهای قالی را رنگ می­ کنند. رنگ کردن قالی روش جدیدی نیست، در دهه ۱۲۹۰ هجری شمسی، تعدادی قالی ساروق به ایالت متحده فرستاده شده بود که ابتدا از شدت رنگشان کاسته شده بود، تا به این طریق رنگ ها ملایم تر شود و سپس به پرزهای زمینه رنگ هایی زده شده بود تا نوعی رنگ خرمایی (بلوطی) پر رنگ بوجود آید. رنگ کردن قالی هرگز مانع گره زدن مجدد در آن نمی­ شود. اگر رنگ های استفاده شده در قالی ثابت نباشد، به قسمت های روشن تر پرزهای دوباره گره زده شده پس داده می­ شود. پیش از گره زدن مجدد، باید رنگ ها از نظر ثابت بودن امتحان شود. این عمل با بهره گرفتن از یک تکه پارچه سفید مرطوب و محلول رقیق آب و ماده­ی شوینده انجام می­­شود. پارچه را باسرعت روی قسمت رنگ شده می­مالند اگر رنگی به پارچه پس داده شد، گره زنی در قسمت هایی با رنگ های روشن عملی نیست، مگر اینکه رنگ ها یا پاک شود یا به طریقی ثابت شود”اف استون،۱۳۸۹، ص۴۱”.
برخی از قالی­های نو و کهنه ( اغلب تجاری ) عیوبی در رنگ دارند که بنابر درخواست مشتری، توسط لکه بردار یا مرمت­گر مورد بررسی و رفع عیب قرار می­گیرند. مجموعه این عملیات را رنگ برداری یا لکه برداری می­نامند. برای مثال فرش های لاکی ساروق است که با روناس رنگررزی می­شد، طبق سلیقه امریکا به لاکی دوغی تغییر یافت. یعنی همراه با روناس از دوغ برای رنگرزی استفاده می­کردند که رنگ روشن تری به وجود می­آمد ولی امروزه با رنگ پلیکان این رنگ لاکی دوغی را به زرشکی تبدیل می­ کنند (شبیه قرمز دانه). نکته­ی مهم رنگ برداری و لکه برداری در این است که بخش قابل توجهی از عملیات مرمت دوام و بقا ندارند و با گذشت زمان، تابش نور خورشید و یا اولین شستشو این پدیده­ پنهان کاری دوباره آشکار می­ شود. متاسفانه اطلاعات در خصوص عملیات رنگ برداری پراکنده، سلیقه ای و فاقد کارایی آموزشی و علمی است و این روند تحقیقات میدانی، پاسخگوی هیچ یک از اهداف علمی مورد نظر نیست. این ویژگی از خصایل حرفه های تخصصی و صرفا تجربی است که فاقد هر گونه بیان علمی هستند. چنانچه هر استادکاری صرف دانسته های فردی و علایق خویش عمل می­ کند و به عبارت صحیح تر به تعداد متخصصین، روش های اجرایی قابل قبولی وجود دارد. این از خصوصیات آموزش سینه به سینه است که تا کنون جاری است. زمینه­ فعالیت این حرفه از مرمت، در راستای تکمیل قالی های صادراتی و گاه مصارف داخلی به شدت گسترش یافته و جایگاه خوبی برای خود ایجاد کرده است. هر چند هیچ یک از یادداشت ها در این خصوص نتایج تحقیقاتی مطلوبی را در پی نداشت، اما در هیچ جایی نیز به جهت توجیه رفتارهای حرفه ای مرمتگران، مطلبی جای نگرفته و تنها معرفی و شناخت لازم در حوزه فعالیت رنگ برداری و لکه برداری ارائه شده است.
۲-۵-۷ ابزار مورد استفاده در رنگ گذاری
رنگ های جوهری یا آنیلینی[۳۲]
رنگ های آنیلین یا آنیلینی دارای ثبات عمومی ( شستشو ، سایشی و نوری ) ضعیفی هستند و از این گونه رنگ ها، که به شدت در میان مرمت­گران رایج اند، جهت تطبیق و هماهنگ سازی رنگی در قسمت های پرزدار پشت و روی قالی، شیرازه و همچنین در بعضی از موارد جهت پوشاندن بعضی از عیوب مانند بیدخوردگی و یا سرنخ، استفاده می شود.[۳۳]
مداد شمعی و مداد رنگی[۳۴]
جهت چرک کردن و هماهنگ شدن تار و پودهای قسمت های مرمت شده با سایر قسمت های قالی از مداد شمعی و یا رنگی استفاده می­ شود. هر چند این اشتباه فاحش در مرمت قالی های تجاری متداول و رایج است، بهتر است از روش صحیح که به کارگیری پرمنگنات و پوست گردو است، استفاده شود تا این هماهنگ سازی به گونه ای مطلوب تر صورت گیرد.
قلم مو[۳۵]
قلم موهای مورد مصرف در لکه برداری باید قابلیت انعطاف کمی داشته باشند. از این رو به کارگیری قلم موهای معمولی و موجود در بازار مناسب لکه برداری نیست. معمولا لکه برداران با بهره گرفتن از الیاف زبر و بلند نایلونی قلم موهایی با اندازه های مناسب جهت کار خود می­سازند.[۳۶]
چوب قلم [۳۷]
این وسیله از باریکه ای چوب ساخته شده که با بهره گرفتن از نوک تیز آن، رنگ های جوهری را در مواقع لزوم به محل مورد نیاز در سطح پشت قالی و یا بر روی سرنخ های پنبه ای روی قالی منتقل می­ کنند که به آن نیش قلم نیز می­گویند.
ظرف[۳۸]
جهت آماده سازی و نگهداری رنگ ها معمولا از ظروف پلاستیکی ارزان قیمت استفاده می­ شود.
۲- رنگ برداری یا رنگ زدایی پشم[۳۹]
بعضی از قالی­ها ( اغلب تجاری ) بعد از اتمام عملیات بافت، دچار عیوب رنگی می­باشد. این عیوب انواع گوناگون دارند. بعضی از آنها عبارتند از:

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir
 

اشتباه بافنده در زمینه انتخاب رنگ یک خامه و عوض شدن آن رنگ در یک قسمت بافت که در اصطلاح به آن رگه دار شدن می­گویند.
 

در میانه کار بافت، یکی از رنگ های به کار رفته درقالی مورد پسند خریدار یا تولید کننده نیست.
 

شدت رنگ های به کار رفته در قالی مطلوب نیست وبا رنگ برداری این شدت رنگ کاهش می­یابد.
 

در این موارد ذکر شده از عملیات رنگ برداری استفاده می­ شود. معمولا این عملیات به وسیله مواد رنگ زا مانند : رنگ های جوهری، رنگ های گیاهی، مداد شمعی، ماژیک و همچنین اکسید کننده هایی مانند پرمنگنات پتاسیم، جوش شیرین، جوهر لیمو( اسید سیتریک )، هیدرو سولفیت، کلر و … استفاده می­ شود.
روش کار در این عملیات به صورت تجربی است و هر یک از استادکاران از روش های مخصوص به خود استفاده می کنند. لازم به ذکر است که ابزار لکه برداری صرفا قلم و ظرف رنگ است که قبلا در بخش ابزار معرفی شده اند.
پشم را برای آن که دوباره رنگ کنند، رنگ آن را اصلاح کنند، تغییر رنگ دهند، رنگ زدایی می­نمایند. رنگ های مختلف از لحاظ جنس، نوع، طبیعت و سایر مشخصات آن ها نوعی خاص از رنگ زدایی را طلب می­ کنند، به طور مثال رنگ های اسیدی را در حمام های قلیایی و رنگ های زمینه سبز، بنفش و آبی را با روش اکسیداسیون می­توان رنگ زدایی نمود.
رنگ زدایی به روش های گوناگون از جمله سه طریق زیر انجام می­گیرد:
الف- در حمام هایی که با مخلوط کردن مواد آماده می­ شود.
ب- به کارگیری روش اکسیداسیون مواد، که رنگ زدایی با بیکرومات پتاسیم یا آب اکسیژنه انجام می­ شود.
پ- احیاء و استفاده از هیدروسولفیت سدیم “دانشگر،۱۳۷۶، ص۲۵۷”.
۳ – لکه برداری
گاه بر روی قالی لکه هایی ایجاد می شود، این لکه ها می توانند به علل گوناگون پدید آمده باشند. از آن جمله می­توان به :
لکه های ایجاد شده از تماس مواد خارجی از قبیل انواع رنگ ها، خوراکی ها، مواد روغنی، مواد شیمیایی و … با سطح قالی. لکه های حاصل از شستشوی قالی از قبیل درهم رفتگی رنگ ها و رنگ دادن خامه ها. به منظور رفع و پوشاندن این عیوب از عملیاتی بنام لکه برداری استفاده می­ کنند.
روش کار در این نوع عملیات نیز به طور معمول به صورت تجربی به دست آمده و ممکن است هر یک از استادکاران این فن از روش مخصوص خود برای از بین بردن لکه ای خاص استفاده کنند. در این بخش سعی شده مواردی که عمومیت بیشتری دارد ذکر شود.
ابزار مورد مصرف در این عملیات عبارتند از: قلم مو برای مالیدن مواد رنگ بر ، بر روی لکه ها و همچنین ظرف ( معمولا پلاستیکی ) برای تهیه و نگهداری این مواد. تقریبا مواد شیمیایی مورد مصرف در این عملیات مشابه مواد اکسید و احیاء کننده­ عملیات رنگ برداری هستند و گاهی از مواد رنگی نیز استفاده می­ شود.
بررسی عوامل آسیب رسان به قالی دستباف ازجمله مباحثی است که در طی سالهای اخیر مورد توجه بسیاری از کارشناسان و علاقه مندان فرش دستباف قرار گرفته است و به تدریج به عنوان یکی از مباحث تخصصی و در کنار عناوین مرمت و نگهداری فرش، از جایگاه خاصی برخوردار شده است.
پس از بررسی و شناخت عیوب قالی به شرح حرفه­ی رنگ کاری و بررسی دلایل استفاده از این روش در قالی پرداخته شد. تقریبا در مرمت قالی، تمامی عیوب به صورت متعارف و استاندارد رفع می­شوند اما هنر رنگ کاری بصورت نامتعارف و غیر اصولی بر روی قالی­ها اجرا می­ شود. رنگ کاران در این مرحله از کار بواسطه ابزار رنگی مانند ماژیک، قلم مو و جوهر درصدد پوشاندن عیوب رنگی می­شوند که متاسفانه این عملیات نه تنها ثبات ندارد بلکه باعث پخش شدگی همان رنگ ها در دیگر نقاط قالی می­ شود.
۲-۵-۸ دلایلی که فرش نیازمند عملیات رنگ کاری می­ شود
بر اثر عوامل گوناگون از جمله موارد زیر رنگ قالی دستخوش تغییر و نیازمند عملیات رنگ کاری می­ شود.
۱- اشعه فرابنفش خورشید نقش مهمی در از بین بردن رنگ قالی دارد. رنگ های مختلف در برابر نور خورشید واکنش های مختلفی از خود نشان می­دهد به همین منظور بی رنگی اغلب در برابر رنگ های قالی ثابت نیست. بی رنگی پیامد طبیعی استفاده از قالی و فرسودگی آن است و اغلب بر روی قسمت جلوی قالی بیشتر اثر می­گذارد تا پشت آن. تفاوت در عمق رنگ در بین جلو و پشت به واسطه­ رنگ های طبیعی به طور دقیق قابل نشان دادن نیستند. البته این تفاوت، باید به حد متعادل برسد. چنانچه رنگ های جلوی قالی ملایم و رنگ های عقب آن روشن و زمخت (تند) باشد در این مرحله عملیات شور صورت می­پذیرد.
۲- مواد شیمیایی نامناسب، رنگ برخی از قالیها را تغییر می­دهد. به علت استفاده از رنگ های بی ثبات آنیلینی رنگ سرخ به قهوه ای و سبز به خاکستری تغییر ماهیت می­دهد.
۳- عدم مر غوبیت خامه و رنگ آن.
۴- عدم مهارت و دقت در رنگرزی خامه.
۵- دو گونگی خامه به هنگام بافت فرش.
۶- بهره برداری غیر صحیح از قالی و انداختن آن به طور یکنواخت در یک محل که دارای نور و آفتاب گوناگون باشد. این عیب معمولا پس از گذشت اندک زمان از بهره برداری ظاهر می­ شود و در صورتی که فرش استعداد کافی داشته باشد بر طرف می­ شود ( دو رنگ شدن ).
۷- دو رنگی ناگهانی: هر گاه در متن و حاشیه قالی یک تغییر ناگهانی رنگ دیده شود به آن اصطلاح ابرش می­گویند. این کیفیت که گاه ممکن است زیبا و دلپسند هم باشد ممکن است در طول معینی از قالی امتداد پیدا کرده و سپس قطع شود. دلیل بروز این حالت به علت تغییرات مدت جوش کلاف ها و یا کم و زیاد شدن مواد رنگی و دندانه های مصرفی در موقع رنگرزی است. یکی دیگر از علل بروز کیفیت دو رنگی عدم خاصیت یکنواختی در رنگ پذیری پشم است، اگر پشم خوب شسته شده و یکدست شود خاصیت رنگ پذیری آن یکنواخت خواهد شد به همین دلیل بعضی ها عقیده دارند که به جای رنگ کردن کلاف خامه بهتر است پشم رنگ شود که در این صورت پشم رنگ شده در مرحله حلاجی یکنواخت می­ شود. کیفیت دو رنگی بیشتر در مراکز بافت عشایر و روستایی که به علت کمبود سرمایه، کلاف های پشم را در دفعات مختلف خریداری می­ کنند بوجود می­آید. در کارگاه های بزرگ قالی بافی که کلاف ها را همیشه به مقدار کافی در اختیار دارند کمتر به چشم می­خورد”نصیری، ۱۳۸۲، ص ۲۶”.
۸- رنگ دوانی: رنگ هایی که دارای ثبات مناسب نیستند یا نخ هایی که پس از رنگرزی به اندازه کافی شستشو نشده اند ممکن است به سایر قسمت های قالی رنگ پس دهند، خصوصا رنگ لاکی قابلیت رنگ دهی بیشتری دارد، در شستشو با مواد شیمیایی به رنگ های مجاور(رنگ های روشن) خود نفوذ می­ کند. ضعف و نقص مهم یک رنگ عدم ثبات آن است. این نقص ممکن است موجب رنگ پریدگی یا تغییر رنگ شود”اف. استون،۱۳۹۱، ص ۱۶۸؛۱۷۳”.
در بحث رنگ نخ ها، شناخت کیفیتی که به وسیله­ آن رنگ را بتوان تعریف کرد، عبارتند از رنگ، سایه و درخشندگی. رنگ رشته های نخ چنانچه کناره های آن قابل مشاهده باشد، نسبت به حالت بریده شده انتهای آن روشن تر به نظر خواهد رسید. تارها و پودها نور بیشتری را جذب می­ کنند و سبب تیره تر شدن رنگ ها می­ شود. این تاثیر در قالی به خوبی دیده می­ شود. در حالتی که قالی را از پایین نگاه کنیم تیره تر به نظر می­رسد” اف استون،۱۳۸۹، ص۴۴”.