گیاهان دارویی
 

۱-۱-۱ صفات گیاهان دارویی
گیاهانی که حداقل دارای صفات زیر باشند، گیاه دارویی، نامیده می­شوند:
۱- در پیکر این گیاهان مواد ویژه­ای به عنوان مواد موثر متابولیت­های ثانویه ساخته و ذخیره می­شوند که برای مداوای برخی از بیماری­ها مورد استفاده قرار می­گیرند. مواد مذکور طی فرایندهای ویژه و پیچیده و به­ مقدار بسیار کم (به طور معمول کمتر از یک درصد وزن خشک گیاه)، ساخته می­شوند.
۲- اغلب ممکن است اندام ویژه­ای چون ریشه، برگ­ها، ساقه، گل، میوه و غیره بیشترین مواد موثر را داشته باشند، بنابراین همیشه نمی­توان کل اندام گیاه را منبع ماده دارویی ویژه­ای دانست.
۳- اندام گیاهی برداشت شده، آماده ­سازی و فرآوری می­شوند، یعنی تحت تاثیر عملیات ویژه­ای مانند جداسازی، خرد شدن، خشک کردن، تخمیر و غیره قرار گرفته و سپس استفاده می­شوند.
تحقیقات زیادی نشان می­دهد با فرآوری صحیح گیاهان و داروهای گیاهی اثرات این داروهای طبیعی به شکل فزاینده­ای بیشتر و مقرون به صرفه­تر می­باشد [۱].
۱-۱-۲ تاریخچه گیاهان دارویی در جهان
ارسطو (۳۳۰ ق. م) اولین کسی است که آثار و مطالبی مکتوب مربوط به شناخت گیاهان دارد. البته قبل از او در آثار کهن مصر (حدود ۲۶ قرن ق. م) در پاپیروس­ها و ابرها مطالبی از گیاهان با شرح خاصی از موارد استفاده از آن­ها باقی مانده است. ولی ارسطو نخستین دانشمندی است که، از رشد و نمو گیاهان، ماده­سازی و از تفاوت آن­ها و چگونگی استفاده از مواد خاک (سیاه خاک) مطالبی نوشته است. نوشته او بدون هیچ مبنای علمی تا چندین قرن بعد از او مورد قبول همه بود و حتی تدریس می­شد. تئوفراست یا تئوفراستوس شاگرد ارسطو که در سال­های ۲۵۸-۳۷۰ قبل از میلاد طبیب بود و بعدها به او پدر گیاه­شناسی گفته­اند، علاوه بر آن­که، پیرو فلسفه استاد خود بود، تحت تاثیر نظریات افلاطون، استاد ارسطو قرار گرفت. او رده­بندی بسیار ابتدایی از روی ریخت یا شکل ظاهری گیاهان، چرخه رشد، شکل گل آذین و نحوه رشد آن­ها و هم­چنین وضع گلبرگ­های گل­ها در کتابی به نام هیستوریا پلانتاروم بر مبنایی مبهم و ناشی از استنباط­های خود دارد. باید اشاره کرد، که مکتب درمان با گیاه به وسیله تئوفراست بنیان­گذاری شد [۲].
۱-۱-۳ تاریخچه گیاهان دارویی در ایران
کشور ایران به واسطه سابقه تمدن چند هزار ساله، که حدود ۱۴۰۰ سال آن با فرهنگ غنی اسلام در آمیخته و نیز به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، شرایط اقلیمی و آب و هوایی متنوع که سبب رشد انواع گوناگونی از گیاهان گردیده و باعث اطلاق نام طلای سبز به فلور طبیعی ایران شده است، از جهت طب سنتی غنی می­باشد [۳].
ابن سینا دانشمند و پزشک نامدار ایرانی در سال­های ۴۲۸-۳۷۰ هجری مطابق با ۹۸۰-۱۰۳۷ میلادی که در غرب او را به نام آویسینیا می­شناسند و پس از انقراض تمدن یونان او را بزرگترین دانشمند جهان و به اشتباه عرب دانسته ­اند؛ در جلد دوم کتاب قانون فی الطب بیش از ۸۰۰ نمونه گیاه طبی و غذایی را نام می­برد که از آن میان ۵۴۱ گیاه و مشتقات آن­ها دارای توصیف کاربردی و صفات ریخت­شناختی هستند. او اختلاف شکل و صفات گیاهان مشابه را (برای اجتناب اشتباه آن­ها از یکدیگر) با توجه خاصی در کتاب «قانون» توضیح می­دهد و در مورد چگونگی استفاده از مشتقات گیاهان دارویی و کاربرد آن­ها، با ترتیبی خاص، معین و نظام یافته به شرح و تفصیل آن­ها می ­پردازد [۲].
۱-۱-۴ علل توجه و اهمیت گیاهان دارویی
از آن­جا­ که انسان جزئی از طبیعت است برای هر بیماری، گیاه مداوای آن را عرضه کرده است. به همین دلیل انسان جهت درمان بیماری خود هر چه به طبیعت روی آورد و از نعمات آن بیشتر بهره برد، سریع­تر، بهتر و مطمئن­تر درمان می­ شود. گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سلامتی جوامع هم به لحاظ درمان و هم پیشگیری از بیماری­ها برخوردار بوده و هستند. این بخش از منابع طبیعی قدمتی هم­پای بشر داشته و یکی از مهم­ترین منابع تأمین غذایی و دارویی بشر در طول نسل­ها بوده ­اند. از نقطه نظر تاریخی، گیاهان اهمیت فراوانی در توسعه جوامع داشته اند و تحقیقات وسیعی برای یافتن فرآورده ­ها و مواد طبیعی دارویی گیاهی در طول تاریخ انجام شده اما نکته حائز اهمیت این جاست که تنها کمتر از ۱۰% از مجموع ۰۰۰/۲۵۰ گونه گیاهی جهان برای بیش از یک عملکرد زیست­شناختی، شناسایی و مورد استفاده قرار گرفته­اند [۴].
تنوع شرایط جغرافیایی و آب و هوایی در ایران، موجب شده است که یک منبع متنوع و غنی از گونه­ های گیاهی در کشورمان وجود داشته باشد. از یک سو به علت ظاهرشدن عوارض نامطلوب و جانبی ترکیبات سنتتیک و عدم سازگاری آن­ها با طبیعت انسان، از سوی دیگر به دلیل هزینه بالا و ارزبری داروها و ناتوانی بسیاری از کشورهای جهان سوم برای خرید چنین داروهایی، توجه خاصی به سمت دارو از گیاهانی که اثرات درمانی سالم و ارزان بودن آن­ها ثابت شده، معطوف گردیده است [۵]. به دلیل عوارض جانبی داروهای شیمیایی، امروزه نه تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان گرایش به طب گیاهی افزایش یافته است [۶].
۱-۲ طبقه ­بندی گیاهان مورد بررسی
۱-۲-۱ بادام کوهی [۹-۷]
تیره: گل سرخ Family: Rosaceae جنس: آمیگدالوس Genuse: Amugdalus
گونه: بادام کوهی یا ارژن Species: Amygdalus Scoparia Spach
۱-۲-۲ بومادران [۷،۹،۱۰]
تیره: کاسنیFamily: Asteraceae جنس: آکیلاGenuse: Achillea L. گونه: بومادرانSpecies: Achillea Millefolium L. subsp. Millefolium
۱-۲-۳ کلپوره [۹، ۱۰]
تیره: نعنائیانFamily: Lamiaceae جنس: توکریمGenuse: Teucrium گونه: کلپوره یا مریم نخودیSpecies: Teucrium Polium L. Var. tonsum
۱-۲-۴ گلپر [۹، ۱۰]
تیره: جعفری Family: Apiaceae(Umbeliferae) جنس: هراکلئوم Genuse: Heracleum L. گونه: گلپر Species: Heracleum Persicum Desf. Ex
۱-۲-۵ مریم گلی
تیره: نعنائیانFamily: Lamiaceae جنس: سالویا Genuse: Salvia گونه: مریم گلی Species: Salvia Officinalis
۱-۳ معرفی و خصوصیات گونه­ های مورد بررسی
۱-۳-۱ گیاه بادام کوهی

شکل ۱-۱: مشخصات سیستماتیکی گیاه بادام کوهی (Amygdalus scoparia)
۱-۳-۱-۱ سیستماتیک بادام کوهی
درختچه­ای به ارتفاع ۶ متر، بدون خار، شاخه­های جوان سبز بدون کرک، شاخه­های سال قبل سبز، برگ­ها نیزه­ای باریک یا قاشقی باریک به طول تا ۴۰ و عرض تا ۷ میلی­متر، قاعده یراق ساز، نوک کند، سطح فوقانی و تحتانی برگ بدون کرک، حاشیه برگ هلالی، اره­ای و دارای غده روی هر دندانه، گل درشت به قطر ۲۵ میلی­متر بدون دمبرگ یا تقریبا بدون دمبرگ، میوه تخم مرغی به طول تا ۲۰ و عرض ۱۲ میلی­متر، دارای کرک­های کوتاه، هسته زرد کاهی، صاف، دارای خطوط و شیارهای کوچک نا مشخص و کم عمق، فصل گلدهی اواخر زمستان و اوایل بهار، این گیاه متعلق به مناطق ایران، تورانی و زاگرسی است [۸] شکل (۱-۱).
۱-۳-۱-۲ پراکنش جغرافیایی بادام کوهی
در ایران و شوروی (آسیای مرکزی)، گرگان، اصفهان، فارس، هرمزگان، کرمان، بلوچستان، خراسان و تهران [۸].
۱-۳-۱-۳ خواص ضد میکروبی بادام کوهی
گیاه بادام کوهی روی میکروب­های استافیلوکوکوس اورئوس، اشریشیا کلی، سودوموناس آئروژینوزا و باسیلوس سابتیلیس مؤثر است. بیشترین اثر مهارکنندگی این گیاه مربوط به اثر آن روی استافیلوکوکوس اپیدرمیدیس بود [۱۱].
۱-۳-۱-۴ خواص درمانی بادام کوهی
افراد محلی از ریشه این گیاه (رنگ)، جهت درمان دردهای معده و هم­چنین دردهای قاعدگی استفاده می­ کنند. از این گیاه، در صنعت مشک سازی استفاده می­ شود که بدون ارتباط با خواص ضد میکروبی نیست [۱۱].
۱-۳-۲ گیاه بومادران
شکل ۱-۲: مشخصات سیستماتیکی گیاه بومادران (Achillea millefolium)
۱-۳-۲-۱ سیستماتیک بومادران
در کتب سنتی با نام­های بومادران و بوماران نام برده شده است. نام لاتین آن برگرفته از نام آشیل، قهرمان افسانه­ای یونان است زیرا قهرمان یونان، آشیل، این گیاه را برای شفای زخم­های بیماران در میدان جنگ به کار می­برده است. بومادران گیاهی است چند ساله با ارتفاع ۳۰ تا ۹۰ سانتی­متر، دارای ساقه ساده، برگ­ها پوشیده از کرک، با قطعات متعدد خطی نوکدار هستند. رنگ برگ­ها سبز تیره، بدون دمبرگ و کشیده هستند. گل­آذین آن از نوع دیهیم (خوشه مرکب) بوده و گل­های آن بیشتر سفید است. میوه آن فندقه و وزن هزار دانه آن، ۱۵/۰ گرم است [۱۰] (شکل ۱-۲).
۱-۳-۲-۲ پراکنش جغرافیایی بومادران
این گیاه بومی اروپا و آسیا است و تا ارتفاع ۲۷۰۰ متری از سطح دریا قادر به رشد کردن می­باشد. گیاهی است روز بلند که مناسب­ترین دما برای رشد و گل­دهی آن ۲۶-۱۸ درجه سانتی ­گراد است. بنابراین در مناطق گرم و آفتابی بهتر رشد می­ کند. اسیدیته مناسب برای رشد بومادران ۷/۶-۶ می­باشد. در سرتاسر مزارع، پرچین­ها، جاده­ها و زمین­های بایر و مراتع پراکنده است [۱۲].
۱-۳-۲-۳ خواص ضد میکروبی بومادران
خواص ضد میکروبی بومادران به دلیل وجود ترکیبات آلکالوئیدی، فلاونوئیدی، استرول، تانن، ساپونین، روتئن و غیره می­باشد [۱۳]. Ivanchea و همکاران (۲۰۰۲)، مطالعه­ ای را روی ۷ گونه از Achillea (A. millefolium, A. clavenae, A. fraasii, A. lingulata, A. setacea, A. clasiana, A. abrotanoides) انجام دادند و ترکیب­های عمده­ای مانند گلیکوزید لوتئین، کمفرول، کوئرستین، c-گلیکوزیل فلاون­های آپی­ژنین، ۶- hydroxyflavonol 3,6,4- trimethyl ethers و ۶- hydroxyflavones و لوتئین را شناسایی کردند.
۱-۳-۲-۴ خواص درمانی بومادران
بومادران، در گذشته نه تنها برای بند آوردن خون و درمان خونریزی های زخم به کار برده می­شد، بلکه در برخی از کشورها از گیاه پخته شده آن برای رفع کبودی ناشی از ضربه در اطراف چشم استفاده می­شد. گل بومادران برای درمان گاستریت­های حاد و مزمن، رفع نفخ و ترش کردن، کاهش فشار خون و مداوای نارسایی های کیسه صفرا مفید است. این گیاه به علت اثر مدری که دارد در افزایش ادرار و دفع سنگ کلیه مؤثر است. بومادران به عنوان آرام بخش دردهای معدی و ضد خونریزی در مصارف داخلی و به عنوان شستشو دهنده و ضد عفونی کننده در مصارف خارجی، مصرف سنتی دارد [۱۴].
۱-۳-۳ گیاه گلپر
شکل ۱-۳: مشخصات سیستماتیکی گیاه گلپر (Heracleum persicum)
۱-۳-۳-۱ سیستماتیک گلپر
گلپر، گیاهی چند ساله دارای ریشه مخروطی، ساقه­ای مستقیم و استوانه­ای شکل، گل­ها به رنگ سفید، گل­آذین چتری و دارای براکته­های رشته­ای و کشیده، میوه آن فندقه و پهن می­باشد [۱۵] (شکل ۱-۳).
۱-۳-۳-۲ پراکنش جغرافیایی گلپر
در نقاط مختلف جهان خصوصا مناطق مرطوب و باغ­ها می­­روید. در ایران در نواحی نمناک و کوهستانی و مناطق پیرامونی هم­چون نواحی شمالی البرز، جواهرده رامسر، شمیرانات، توچال، غرب ایران و کوه­های بختیاری رشد می­ کند [۱۲].
۱-۳-۳-۳ خواص ضد میکروبی گلپر
ریشه گلپر محتوی کومارین­های مختلف است [۱۵]. مطالعات انجام شده محققین مختلف بر عصاره گیاه گلپر، اثرات مهارکنندگی آن­ را بر تعدادی از باکتری­ های گرم منفی و مثبت و قارچ­های بیماری­زا مانند Candida albicans و Candida utilis به اثبات رسیده است [۱۹-۱۶].
۱-۳-۳-۴ خواص درمانی گلپر
گرد میوه آن ­را به اغذیه جهت معطر ساختن آن­ها، وارد می­نمایند. به علاوه آن را به علت اسانسی که دارد، جهت رفع نفخ و ناراحتی­های سوء هاضمه ناشی از نفخ به کار می­برند. باید توجه داشت به مقادیر زیاد مصرف نگردد زیرا به طوری که بررسی گردیده ایجاد طپش می­ کند [۱۰].
۱-۳-۴ گیاه کلپوره