تعیین رابطه و سهم پیش­بینی­کنندگی تاثیر هوش معنوی و عمل به باورهای دینی بر تنظیم هیجان شناختی در زنان باردار.
فصل اول
کلیات پژوهش
فصل اول: کلیات پژوهش
۱-۱- مقدمه
تنظیم هیجان نقش مهمی در سازگاری ما با وقایع استرس­زای زندگی دارد. یکی از راهبردهای نظم­جویی هیجان، تنظیم هیجان شناختی است، که دلالت بر شیوه شناختی دستکاری اطلاعات فراخواننده هیجان دارد. نتایج پژوهش­ها ­نشان می­ دهند که ظرفیت افراد در تنظیم مؤثر هیجان شناختی بر بهزیستی روانشناختی، جسمانی و بین­فردی تأثیر می­گذارد. از آنجایی که اثربخشی فردی در تنظیم هیجان شناختی و شناسایی عوامل زیربنایی مؤثر در آن امری اساسی به شمار می­رود و انسان موجودی زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی است، در بررسی مسائل مربوط به او و دست­یابی به نتایج دقیق و جامع، نیازمند بررسی تک­تک این ابعاد بر مساله مورد بررسی و سپس برنامه ­ریزی جهت ایجاد تغییر بهینه است. بنابراین در پژوهش حاضر می­خواهیم به بررسی رابطه تنظیم هیجان شناختی، هوش معنوی و عمل به باورهای دینی در زنان باردار بپردازیم زیرا بهداشت روانی زنان در این دوره اهمیت دوچندان می­یابد و در سلامت جسمانی و روانی مادر و جنین نقش بسزایی دارد. در این فصل به بیان مسئله، ضرورت و اهمیت پژوهش، هدف­ها و سؤالات پژوهش و تعریف نظری و عملیاتی متغییرها با هدف شناخت بیشتر موضوع خواهیم پرداخت.

۱-۲- تعریف موضوع و بیان مسأله
تنظیم هیجان، مؤلفه­ های تحولی و پیامدهای آن موضوعی است که به موازات توجه مجدد به هیجانات، اهمیت و تفسیر جدیدی پیدا کرده و در زمینه ­های متعدد دیگری چون رشد شناخت بر خود، رشد شناخت و گویایی، و تکامل دستگاه عصبی– فیزیولوژیک گسترش یافته است. منظور از تنظیم هیجان گماشتن افکار و رفتارهایی است که به عملکرد هر چه بهتر در زندگی بینجامد (امین­آبادی، دهقانی و خداپناهی، ۱۳۹۰). در دیدگاه سازمانی، پاسخ­های هیجانی قابلیت انعطاف دارند و قالبی نیستند، حساس به موقعیت­هایند، با سرعت در برابر شرایط تغییر می­ کنند، به نحوی که کنش­وری سازنده ارگانیسم زنده بتواند در سطح بالاتری تنظیم شود و فرایندهای تنظیم­گر هیجانات­اند که می­توانند این امور را انجام دهند. فقدان توانایی تنظیم هیجان می ­تواند منجر به برانگیختگی­های هیجانی زیان آور، ناسازگاری و عدم هدایت هیجان­ها شود و بدین ترتیب مانع از داشتن توانایی عملکردی سازش یافته و شایسته گردد (گرنفسکی[۱] و کریج[۲]، ۲۰۰۶).
هنگامی که فرد با یک موقعیت هیجانی روبرو می­ شود، احساس خوب و خوش بینی برای کنترل هیجان کافی نیست بلکه وی نیاز دارد که در این موقعیت­ها بهترین کارکرد شناختی را نیز داشته باشد (رضوان، بهرامی و عبدی، ۲۰۰۶). در اصل در تنظیم هیجان به تعامل بهینه­ای از شناخت و هیجان جهت مقابله با شرایط منفی نیاز است (اکنر[۳] و گراس[۴]، ۲۰۰۵). زیرا انسان­ها با هر چه مواجه می­شوند آن را تفسیر می­ کنند و تفسیرهای شناختی تعیین­کننده واکنش­های افراد است (عبدی، باباپور و فتحی، ۱۳۸۹).
پژوهش­ها نشان داده­اند که طبقه قدرتمندی از تنظیم هیجان شامل راه­های شناختی اداره اطلاعات هیجانی تحریک­کننده است (اکنر و گراس، ۲۰۰۵). تغییر در هر کدام از بخش­های مختلف عملکرد سیستم­های شناختی، از قبیل؛ حافظه، توجه و هوشیاری موجب تغییر خلق می­ شود. بنابراین نمی­توان نقش تنظیم هیجان شناختی را در سازگاری افراد با وقایع استرس­زای زندگی نادیده گرفت (گرنفسکی و کریج، ۲۰۰۶). تنظیم هیجان شناختی به تمام سبک­های شناختی اطلاق می­ شود که هر فردی از آن به منظور افزایش یا کاهش و یا حفظ هیجان خود استفاده می­ کند (گراس، ۲۰۰۱).
تنظیم هیجان بوسیله شناخت به طرزی تفکیک ناپذیری با زندگی افراد رابطه دارد، تنظیم هیجان شناختی همراه همیشگی آدمی است که به مدیریت یا تنظیم عواطف و هیجان­ها کمک می­ کند و به انسان توان سازگاری بیشتر به خصوص بعد از تجارب هیجانی منفی را می­دهد (موریس[۵]، سیلک[۶]، استنبرگ،[۷] مایرز[۸] و رابینسون[۹]، ۲۰۰۷). از عواملی که می ­تواند به تنظیم هیجان شناختی کمک کند بکارگیری الگوهای معنوی و دینی در زندگی روزمره بشر است که می ­تواند احساس امنیت جسمانی، شناختی و هیجانی را فراهم آورد (پکوک[۱۰] و پولاما[۱۱]،۱۹۹۴) و موجب افزایش سازگاری و بهزیستی انسان شود (آمرام[۱۲]، ۲۰۰۷).
دین حقیقتی است که در جنبه­ها و ابعاد گوناگون زندگی انسان حضور جدی و قابل توجهی دارد. تحقیق در باب دین یا دین­پژوهی نیز عرصه ­ها و شاخه­های متعددی یافته است. به گونه­ ای که رشته­های علمی بسیاری در زمینه ­های مختلف معارف بشری تدوین و تکوین پیدا کرده ­اند که در این بین می­توان به روان­شناسی دین[۱۳] اشاره کرد. وقتی از مفهوم روان­شناسی دین استفاده می­ شود مراد تحقق و بروز و ظهور دین در رفتار بشر است، به سخن دیگر تدین و دینداری مورد نظر است نه چیز دیگر (آذربایجانی و موسوی اصل، ۱۳۸۵).
در دو دهه گذشته روان­شناسی دین و مطالعه موضوعات معنوی به طور فزاینده­ای مورد توجه روان­شناسان قرار گرفته است و در اکثر این مطالعات یک رابطه مثبت بین باورهای دینی و معنویت با سلامت روان افراد یافت شده است، در چند سال اخیر مفهوم جدیدی وارد حوزه روان­شناسی دین شده و آن مفهوم هوش معنوی می­باشد (رجایی، بیاضی و حبیبی پور، ۱۳۸۸). هوش معنوی سازه­های معنویت و هوش را درون یک سازه جدید ترکیب می­ کند. هوش معنوی به عنوان زیربنای باورهای فرد نقش اساسی در زمینه ­های گوناگون به ویژه ارتقاء و تأمین سلامت روانی دارد (یعقوبی، ۱۳۸۹) و دارای چندین مؤلفه می­باشد که یکی از این مؤلفه­ ها به رابطه بین معنویت و حل مسائل و مشکلات یا به عبارت دیگر به رابطه دین و معنویت با مهارت­ های حل مسأله اشاره دارد (رجایی و همکاران، ۱۳۸۸). افراد دارای هوش معنوی بالا، افرادی انعطاف­پذیر، دارای درجه بالایی از هوشیاری نسبت به خویشتن و توانمند در رویارویی با مشکلات و دردها و چیره شدن بر آن­ها هستند (هالما[۱۴] و اسرینسیک[۱۵]، ۲۰۰۴). هوش معنوی مجموعه ­ای از توانایی­ها، ظرفیت­ها و منابع معنوی می­باشد که کاربرد آن­ها در زندگی روزانه موجب افزایش انطباق­پذیری می­ شود (کینگ[۱۶]، ۲۰۰۷). زوهر[۱۷] و مارشال[۱۸] (۲۰۰۰)، معتقدند هوش معنوی زاییده بینشی عمیق در تندباد حوادث روزگار است و شخص را در برابر رویدادها و حوادث تلخ و شیرین زندگی آبدیده می­ کند، تا از سختی­های زندگی نهراسد و با صبر و تفکر با آنها مقابله نموده و راه حل­های منطقی و انسانی برای آن­ها بیابد؛ و آن را هوشی می­دانند که به وسیله آن افراد به مشکلات معنایی و ارزشی پرداخته و آن­ها را حل می­ کنند. هوش معنوی نوعی از هوش است که با بهره گرفتن از آن افراد قادر می­شوند تا فعالیت­ها و زندگی خود را در مسیری عمیق­تر، غنی­تر و معنادارتر هدایت کنند.

در اکثر مطالعات یک رابطه مثبت بین معنویت و باورهای دینی با سلامت روان افراد یافت شده است. دین می ­تواند به عنوان یک نظام اجتماعی پیچیده، بر رفتار و بازخوردهای مهم از جمله برنامه ­ریزی خانواده، کار، چگونگی تفسیر زندگی روزانه و برداشت از امور مختلف و تنظیم هیجان تأثیر بسزایی داشته باشد. سلیگمن[۱۹] (۲۰۰۰) اظهار می­دارد افرادی که امور مذهبی را به جا می­آورند شادتر از سایر اشخاص هستند به این معنا که از راهبردهای مثبت تنظیم هیجان بیشتر از راهبردهای منفی تنظیم هیجان استفاده می­ کنند.
کیم و دیگران[۲۰] (۲۰۰۴) به این نتیجه دست یافتند که عمل به باورهای دینی با هیجانات و عواطف مثبت مانند خوش­خلقی، شادکامی، مهربانی، اعتمادبه­نفس، توجه و آرامش رابطه مثبت دارد. مک­نلتی و دیگران[۲۱](۲۰۰۴) نشان دادند که دین تأثیر قابل توجهی در سازگاری دارد. عمل به باورهای دینی به معنای به کار بردن دین در جنبه سه­گانه اعتقادات، عبادات و اخلاقیات می­باشد (شاه نظری ۱۳۸۵). منظور از اعتقادات بخشی از شناخت و دانش دینی است. عبادات همان شعائر دینی است و اخلاقیات هم بخشی از تعالیم اسلام است که رفتارهای پسندیده و ناپسند را مشخص می­ کند.
این پژوهش بر روی زنان باردار انجام شد به این علت که بارداری یک دوره حاد در زندگی زنان است که در طی آن تغییرات هیجانی، جسمانی و اجتماعی زیادی رخ می­دهد (لارا[۲۲]، لی[۲۳]، لتچیپیا[۲۴] و هاچهوزن[۲۵]، ۲۰۰۸). حدود %۹۰ از زنان دست کم یک مرتبه در طول زندگی باردار می­شوند؛ بارداری رویدادی است که بسیاری از دیدگاه ­های زندگی یک زن را تغییر می­دهد و ظرفیت مهمی است که در سلامتی، خوشبختی و نقش­های اجتماعی یک زن تأثیر می­گذارد (هیوزینک[۲۶]، مولدر[۲۷]، مدینا[۲۸] و بیتکلار[۲۹]، ۲۰۰۴). دوران حاملگی یکی از پر استرس­ترین دوران زندگی زن می­باشد و حتی استرس ناشی از تولد اولین فرزند در جداول استرس روانی- اجتماعی، جزء استرس­های شدید طبقه ­بندی می­ شود، در این دوران امکان بروز حالت­هایی مانند نوروز[۳۰]، افسردگی[۳۱]، اضطراب[۳۲]، ترس مرضی[۳۳]و اختلال وسواس[۳۴]زیاد است (فروزنده، ۱۳۷۷). و ضرورت تنظیم هیجان شناختی هر چه بیشتر در این دوران اهمیت پیدا می­ کند و انجام پژوهش­های بیشتر برای تعیین عوامل مؤثر در کنترل هیجان ضرورت دارد.

حاملگی تجربه جسمی، روانی مهمی است که سبب ایجاد تغییرات زیادی در زنان می­ شود که می ­تواند زمینه­ ساز بروز اضطراب زیادی در زنان گردد (رفیعی، اکبرزاده، اسدی و زارع، ۱۳۹۲). اغلب زنان نسبت به تولد و نگهداری فرزند احساس دوگانه دارند و از زایمان و به دنیا آوردن کودک نابهنجار و از اینکه نتوانند مادر خوبی باشند ترس دارند (هریس[۳۵]، لاوت[۳۶]، اسمیت[۳۷] و رید[۳۸]، ۱۹۹۶). تأثیر فرایندهای روان­شناختی مادر بر رشد و سلامتی جنین بسیار گسترده و فراگیر است، چرا که فضای درون رحمی پیوسته از هیجان­ها و وضعیت روانی مادر تأثیر می­پذیرد (مولاوی[۳۹]، موهدی[۴۰] و بنگر[۴۱]، ۲۰۰۲). در صورتی که زنان در مدت حاملگی دچار استرس هیجانی شدید شوند، کودکان آنها در معرض انواع مشکلات قرار می­گیرند. افسردگی شدید با میزان سقط زودرس، کم وزنی هنگام تولد و بیماری تنفسی نوزاد ارتباط دارد (فروزنده،۱۳۷۷).
رایگان شلمانی، خداکرمی، حسن­زاده خوانساری و اکبرزاده باغبان (۱۳۹۱) در پژوهش خود نقل می­ کنند: دوران بارداری، یکی از مهم­ترین مراحل زندگی یک زن است، این دوره اگرچه برای بیشتر زنان، دوره­ای مسرت­بخش تلقی می­ شود، اما اغلب، یک دوره پر استرس همراه با تغیرات فیزیولوژیکی و روانی به حساب می ­آید (بنت[۴۲] و برون[۴۳]، ۲۰۰۵). در این دوره تغییرات بیوشیمیایی، فیزیولوژیک و آناتومیک زیادی در بدن زن رخ می­دهد (کنینگهام[۴۴]، کننس[۴۵] و هوث[۴۶]، ۲۰۰۵). وضعیت روحی زن در بارداری تحت تاثیر تغییرات هورمونی قرار می­گیرد و برای زنانی که بارداری را یک عمل بیولوژیک کامل­کننده می­دانند، این امر بسیار مسرت­بخش و خشنودکننده است، اما بسیاری از زنان دوره­ای از اضطراب را در این دوران سپری می­نمایند، زیرا طی دوره بارداری، فرد دستخوش بزرگ­ترین تغییرات در شیوه زندگی خود می­ شود و باید در تصویر شخصیتی خود دست به تغییر بزند و به حالت مادری درآید (کنینگهام، کننس و هوث، ۲۰۱۰).
با وجود یافته­ های فوق، از آنجا که زنان در دوران بارداری تغییرات روانی زیادی را تحمل می­ کنند و تأثیرپذیری آنان نسبت به استرس­های متفاوت زندگی در این دوره افزایش می­یابد، این دوران از نظر روانی اهمیت پیدا می­ کند و لزوم تنظیم هیجان شناختی کارآمد ضرورت می­یابد. از آنجایی که مفهوم سبک­های تنظیم هیجان شناختی در حال حاضر تازه در عرصه ارائه پژوهش­های روان­شناختی وارد شده است و درباره رابطه آن با هوش معنوی و عمل به باور­های دینی مطالعه­ ای انجام نشده، به همین لحاظ، در تحقیق حاضر سعی شده است به بررسی این موضوع پرداخته شود که هوش معنوی و عمل به باورهای دینی با توجه به نقش آن­ها در سازگاری، انطباق پذیری و بهزیستی هر چه بیشتر در زندگی بشر، می­توانند به زنان باردار در تنظیم هیجان شناختی­شان کمک کند؟ آیا هوش معنوی بالاتر، تنظیم هیجان شناختی بهتری را در زنان باردار پیشگویی می­ کند؟ آیا رابطه­ای بین هوش معنوی و عمل به باورهای دینی وجود دارد؟ و آیا بین عمل به باورهای دینی و تنظیم هیجان شناختی در زنان باردار رابطه­ای مشاهده خواهد شد؟

۱-۳- ضرورت و اهمیت پژوهش
شیوع بیماری­های غیرواگیر متأثر از صنعتی شدن و سبک زندگی مدرن به سرعت در حال گسترش است که بی­توجهی و عدم برنامه ­ریزی جهت کنترل آن می ­تواند عواقب غیر قابل جبرانی را به دنبال داشته باشد (حسینی، ۲۰۱۰، و کیولاس[۴۷]، ۲۰۱۰). یکی از مسائل بسیار مهم و ضروری، تشخیص عوامل مؤثر بر بهداشت روانی و تنظیم هیجان است. مذهب یک عامل اصلی در زندگی بسیاری از انسان­ها است و می­توان میزان دینداری و معنویت فرد و تعهد او به آداب و تعالیم دینی و مذهبی را یکی از عوامل بسیار مهم و تأثیرگذار بر تنظیم هیجان و بهداشت روانی او دانست (اسپین­دلا[۴۸]، ویل[۴۹] و بیلو[۵۰]، ۲۰۱۰). در طول تاریخ بشر، دین همواره یکی از دغدغه­های مهم انسان بوده و آدمی هرگز خود را بی­نیاز از آن ندانسته است. در عصر حاضر که بشر پس از فراز و فرودهای بسیار، به مرحله­ ای رسیده که ضرورت گرایش به دین و معنویت حاصل از دینداری را برای خود با تمام وجود احساس می­ کند، برای رهایی از پریشانی و دستیابی به آرامش و تنظیم هیجان در جستجوی پناهگاهی است.
ازدیدگاه یونگ[۵۱]، دین یک حالت خاص روح انسانی است که بر طبق معنای اصلی کلمه دین در زبان لاتین می­توان آن را چنین تعریف کرد: دین، یک حالت مراقبت، تذکر و توجه دقیق به بعضی از عوامل مؤثر است که بشر نام «قدرت قاهره» را به آن اطلاق می­ کند (کویینگ[۵۲]، ۱۳۸۰). در واقع، دین و دینداری حقیقتی است که پیوسته با بشر بوده و شالوده زندگی وی را تشکیل می­دهد. راش[۵۳]، پدر روان­پزشکی آمریکا اظهار نموده، مذهب آن قدر برای پرورش سلامت روان آدمی اهمیت دارد که هوا برای تنفس (شهبازی، ۱۳۷۵). ویلیام­جیمز[۵۴](۱۳۵۹) نیز بیان می­ کند که ایمان یکی از قوایی است که بشر به کمک آن زندگی می­ کند و نبودن آن در حکم سقوط بشر است. وی همچنین بیان داشته است که مؤثرترین داروی شفابخش نگرانی­ها، ایمان و باور دینی و معنویت است و می ­تواند به انسان در اداره و تنظیم هیجانات کمک کند. اهمیت معنویت و رشد معنوی در انسان، در چند دهه گذشته به صورتی روز افزون توجه روانشناسان و متخصصان بهداشت روانی را به خود جلب کرده، هوش معنوی یکی از این مفاهیم است که مورد توجه و علاقه جهانی روان­شناسان قرار گرفته است. پیشرفت علم روان­شناسی از یک سو و ماهیت پویا و پیچیده جوامع نوین از سوی دیگر، باعث شده است، نیازهای معنوی بشر در برابر خواسته ­ها و نیازهای مادی قدعلم کنند و اهمیت بیشتری بیابند. چنین به نظر می­رسد که مردم جهان، بیش از پیش به معنویت و مسائل معنوی گرایش دارند و روان­شناسان و روان­پزشکان نیز به طور روز افزون در می­یابند که استفاده از روش­های سنتی و ساده، برای تنظیم هیجان و درمان اختلالات روانی کافی نیست (وست[۵۵]، ۱۹۹۹؛ شهیدی و شیر افکن،۱۳۸۳). هوش معنوی در مورد چگونگی رفتار و تصمیم ­گیری عملی ماست و آنچه در دنیای پر استرس امروز در تعامل با افراد و شرایط سخت انجام می­دهیم، هوش معنوی ما را در به کار بردن منابع عمیق درونی که از قابلیت مراقبت و قدرت تحمل و تطبیق حاصل می­ شود یاری می­رساند. هوش معنوی برای فهمیدن معنای رویدادها و شرایط و ساختن معنا برای کارها و تنظیم هیجان از طریق شناخت ضروری است (آمرام، ۲۰۰۷).
نقش مهم تنظیم هیجان در سازش با مسائل تنیدگی­زا موضوعی است که اهمیت آن را پژوهش­های متعددی که در این حوزه صورت گرفته، نشان می­دهد (گرانقسکی و کریج، ۲۰۰۶). تنظیم هیجان موفق همراه با دستاوردهای مثبت می­باشد، دستاوردهایی چون رشد صلاحیت­های اجتماعی (آیزنبرگ[۵۶]، ۲۰۰۰) و سلامتی به کارگیرنده تنظیم هیجان و در مقابل، هیجان تنظیم نشده با اشکال برجسته آسیب­های روانی همراه است، مثلا گفته شده که عدم تنظیم هیجان می ­تواند منادی رفتارهای مشکل آفرینی همچون خشونت باشد (دیلون[۵۷]، ریچی[۵۸]، جانسون[۵۹] و لابار[۶۰]، ۲۰۰۷). تنظیم هیجان نقش برجسته­ای در تحول و حفظ اختلالات هیجانی دارد و حیطه گسترده­ای از هوشیار و ناهوشیار، فیزیولوژیکی و رفتاری و فرایندهای شناختی را شامل می­ شود (گراس[۶۱] و مونز[۶۲]، ۱۹۹۵). فرایندهای شناختی می­توانند به ما کمک کنند تا بتوانیم مدیریت یا تنظیم هیجان­ها و یا عواطف را بر عهده بگیریم تا از این طریق بر مهار هیجان­ها بعد از وقایع اضطراب­آور و تنیدگی­زا توانا باشیم (گرانقسکی، کریج و اسپین هاون، ۲۰۰۱).
در این تحقیق زنان باردار به عنوان جامعه مورد پژوهش انتخاب شدند که علت آن اهمیت وضعیت روانی مادر باردار در دوران بارداری و تاثیر بسزای آن بر سلامت جنین می­باشد. توجه نداشتن به وضعیت روانی مادر باردار می ­تواند با عواقب وخیمی همراه باشد (بناری[۶۳]، پنتو[۶۴]، آهن[۶۵]، اینرسون و همکاران[۶۶]، ۲۰۰۴). بارداری یکی از حساس­ترین دوره­ های زندگی زنان است و روابط جنسی و زناشویی در اثر تغییرات فیزیکی و روان­شناختی متعدد دوران بارداری دستخوش تغییر می­ شود. عواملی نظیر تغییرات فیزیولوژیکی و آناتومیکی در زنان باردار، کنار گذاردن فعالیت جنسی و ترس از آسیب به جنین و … تأثیر منفی بر زنان گذاشته و در نهایت بهداشت روانی خانواده را برهم می­زند (رید[۶۷]، ۲۰۰۴). حاملگی برای زن باردار و خانواده­اش رخداد ویژه می­باشد. در این دوران زن باردار با تغییرات جسمی و روانی زیادی روبه­رو می­گردد و در صورتی که خود را با این تغییرات منطبق ننماید، و هیجاناتش را تنظیم نکند استرس زیادی به او وارد می­ شود. نگرانی و استرس بالا در طی دوران بارداری می ­تواند پیامدهای درازمدتی برای جنین داشته باشد، تنش درون رحمی موجب نارسایی و زایمان زودرس و بیماری­های کرونری در بزرگسالی می­باشد (سولچینی[۶۸]، ۲۰۰۳). سطح بالای استرس مادر در اواخر دوران بارداری با کاهش تکامل ذهنی در ۲ سالگی همراه است (گرین[۶۹]، کیفتسیوس[۷۰]، استام[۷۱] و اسنودن [۷۲]، ۲۰۰۳). همچنین شانس کم وزنی هنگام تولد در مادران دارای مواجهه با استرس هیجانی چند برابر بیشتر از مادران دیگر است (برورز[۷۳]، ون[۷۴]، و بار[۷۵]، ۲۰۰۱). در اینجا به کار بردن راهبردهای شناختی هیجان ضرورت دو چندان می­یابد. همچنین، تحقیقات نشان داده است که راهبردهای تنظیم هیجان با پریشانی روان­شناختی مرتبط بوده (گرنفسکی و کریج، ۲۰۰۹)، سازگاری بعدی فرد را پیش ­بینی می­ کند و تمرکز بر راهبردهای تنظیم هیجان می ­تواند در پیش ­بینی و درمان مشکلات روانی، موثر باشد (برکینگ[۷۶]، اورث[۷۷]، ووپرمن[۷۸]، مهیر[۷۹] و کاسپر[۸۰]، ۲۰۰۸). ما در این پژوهش می­خواهیم ببینیم که آیا به کارگیری هوش معنوی و عمل به باورهای دینی می ­تواند از راهبردهایی باشند که به تنظیم هیجان شناختی در زنان باردار کمک ­کنند.
۱-۴- هدف­های انجام پژوهش (هدف کلی و هدف ویژه)
هدف کلی:
تعیین رابطه و سهم پیش­بینی­کنندگی تاثیر هوش معنوی و عمل به باورهای دینی بر تنظیم هیجان شناختی در زنان باردار.
هدف­های ویژه:
۱- تعیین رابطه تنظیم هیجان شناختی و هوش معنوی و مولفه­هایش در زنان باردار.
۲- تعیین رابطه تنظیم هیجان شناختی و عمل به باورهای دینی و مولفه­هایش در زنان باردار.
۳- تعیین رابطه هوش معنوی و مولفه­هایش و عمل به باورهای دینی و مولفه­هایش در زنان باردار.
۴- تعیین سهم پیش­بینی­کنندگی هوش معنوی و عمل به باورهای دینی بر تنظیم هیجان شناختی در زنان باردار.
۵- تعیین سهم پیش­بینی­کنندگی مولفه­های هوش معنوی و عمل به باورهای دینی بر تنظیم هیجان شناختی در زنان باردار.
۱-۵- سؤال­های پژوهش
سؤال کلی:
آیا هوش معنوی و عمل به باورهای دینی پیش­بینی­کننده تنظیم هیجان شناختی در زنان باردار هستند؟
سؤال­های اختصاصی:
۱-آیا میان تنظیم هیجان شناختی و هوش معنوی و مولفه­هایش در زنان باردار رابطه وجود دارد؟
۲- آیا میان تنظیم هیجان شناختی و عمل به باورهای دینی و مولفه­هایش در زنان باردار رابطه وجود دارد؟
۳- آیا میان هوش معنوی و مولفه­هایش و عمل به باورهای دینی و مولفه­هایش و در زنان باردار رابطه وجود دارد؟
۴- آیا هوش معنوی و عمل به باورهای دینی به عنوان پیش­بینی­کننده­ های تنظیم هیجان شناختی در زنان باردار هستند؟
۵- کدام مولفه­های هوش معنوی و عمل به باورهای دینی به عنوان پیش­بینی­کننده­ های تنظیم هیجان شناختی در زنان باردار هستند؟
۱-۶- تعاریف نظری و عملیاتی متغیرها
۱-۶-۱- تنظیم هیجان شناختی[۸۱]
تعریف نظری: هیجان­ها از دیدی کارکردی تلاش­ هایی همگرا توسط فرد محسوب می­شوند، به منظور ابقاء، تغییر و یا خاتمه دادن به روابط میان فرد و محیط تأثیرگذار (امین­آبادی، دهقانی و خداپناهی،۱۳۹۰). و تنظیم هیجان توسط جرمن[۸۲] و همکاران (۲۰۰۶) این طور تعریف شده است: تنظیم هیجان راهبردهای مورد استفاده در کاهش، افزایش، سرکوب و ابقای هیجان است و به دو نوع رفتاری و شناختی تقسیم می­گردد (گرنفسکی، کریج و اسپین­هاون، ۲۰۰۲).
تعریف عملیاتی: نمره­ای است که فرد از پرسشنامه تنظیم هیجان شناختی که توسط نادیا گرنفسکی[۸۳]، ویویان کریج[۸۴]، و فیلیپ اسپین­هاون[۸۵](۲۰۰۱) طراحی شد، کسب می­ کند.
۱-۶-۲- هوش معنوی[۸۶]
تعریف نظری: هوش معنوی هوشی است که از طریق آن عمیق­ترین معنی­ها، مفهوم­ها، هدف­ها و بالاترین انگیزه­ها را به دست می­آوریم. آن هوشی است که ما را کامل می­سازد، آن روح هوش است، هوش عمیق فردی، هوشی که ما توسط آن سؤال­های مهم و اساسی در مورد مسائل وجودی را پاسخ می­دهیم و به یافتن معنا و هدف در اعمال و رویدادهای زندگی روزمره می­پردازیم. بیانگر مجموعه ­ای از توانایی­ها، ظرفیت­ها و منابع معنوی می­باشد که کاربرد آن­­ها در زندگی روزانه می ­تواند موجب افزایش انطباق­پذیری فرد شود. (زوهر و مارشال، ۲۰۰۰، سیسک[۸۷] و تورنس[۸۸]، ۲۰۰۱ ، ولمن[۸۹]، ۲۰۰۱، ناسل[۹۰]، ۲۰۰۴، کینگ، ۲۰۰۷).
تعریف عملیاتی: عبارت است از نمره­ای که فرد از «پرسشنامه ۲۴ سؤالی هوش معنوی کینگ[۹۱]» به دست می­آورد.
۱-۶-۳- عمل به باورهای دینی[۹۲]
تعریف نظری: به کار بردن دستورات دین در جنبه­ های سه­گانه اعتقادات، عبادات، و اخلاقیات است (شاه نظری، ۱۳۸۵). منظور از اعتقادات، بخشی از شناخت­ و دانش دینی است که اعتقاد به آن­ها لازم است؛ مثل ایمان به وجود خدا، ایمان به یگانگی او، عدل، حکمت، رحمت و دیگر صفات الهی. منظور از عبادات، همان شعائر دینی مثل نماز، روزه، دعا، ذکر، تلاوت قرآن و… است. منظور از اخلاقیات نیز آن بخش از تعالیم اسلام است که صفات و رفتارهای پسندیده و ناپسند را مشخص می­ کند (داوودی، ۱۳۸۵).
تعریف عملیاتی: منظور از باورهای دینی در این تحقیق، نمراتی است که از پرسشنامه عمل به باورهای دینی یا معبد به دست می­آیند. این پرسشنامه توسط گلزاری (۱۳۷۹) تنظیم شده است.
۱-۷- جنبه جدید بودن و نوآوری طرح
تحقیق در حوزه علوم شناختی در خصوص معنویت و دین و تنظیم هیجان و زنان باردار سابقه چندانی ندارد و این رویکرد جنبه نوآورانه این پژوهش است که پیگیری­های پژوهشی بیشتر درباره آن برای کسب نتایج علمی دقیق­تر اهمیت دارد.
۱-۸- استفاده­کنندگان از نتیجه پژوهش
نتایج این پژوهش می ­تواند توسط کلیه برنامه­ ریزان حوزه علوم شناختی، سلامت، روان­شناسان، مشاوران و روان­پزشکان مورد استفاده قرار گیرد.
فصل دوم
ادبیات و پیشینه پژوهش
فصل دوم: ادبیات و پیشینه پژوهش
۲-۱- مقدمه
در این فصل به بررسی ادبیات و پیشینه پژوهش تنظیم هیجان شناختی، هوش معنوی و عمل به باورهای دینی خواهیم پرداخت. برای این منظور در ابتدا به بررسی هیجان، تنظیم هیجان و راهبردهایش و تنظیم هیجان شناختی می­پردازیم. سپس مبانی نظری هوش معنوی را مورد مطالعه قرار می­دهیم ، ابتدا به تعریف و تبیین معنویت و هوش خواهیم پرداخت و سپس هوش معنوی و مؤلفه­ هایش و خصیصه­های روانشناختی آن را مورد بررسی قرار می­دهیم. پس از آن به بررسی مبانی نظری عمل به باورهای دینی، تعریف دین، تبیین دین و روانشناسی، روانشناسی دین، عمل به باورهای دینی و اثرات آن، و عمل به باورهای دینی و تیظیم هیجان شناختی خواهیم پرداخت.
۲-۲- مبانی نظری تنظیم هیجان شناختی
۲-۲-۱-هیجان
هیجان بخش تفکیک­ناپذیر زندگی ماست. هیجان­ می ­تواند پاسخ به یک موقعیت و منبع انگیزش باشد. همچنین، هیجان می ­تواند در نفس خود، هدف باشد. هیجان­ها بسیار پیچیده­تر از آن هستند که ابتدا به چشم می­خورند. هیجان دارای کنش­وری­های متعدد از جمله کنش­وری تکاملی، ارتباطی و اجتماعی می­باشند. نتایج بررسی­ها نشان می­دهد که هیجان­ها در هر لحظه، توجه، تصمیم­گیری، حافظه، پاسخ­های فیزیولوژیک و تعامل­های اجتماعی را تحت تاثیر قرار می­ دهند (حسنی، آزاد فلاح، رسول­زاده طباطبایی و عشایری، ۱۳۸۷).
هیجان­ها چند بعدی هستند، آن­ها را به صورت پدیده­های ذهنی، زیستی، هدفمند، اجتماعی وجود دارند (ایزارد[۹۳]، ۱۹۹۳). در این­جا برخی از ابعاد هیجان را از کتاب جان­مارشال ریو[۹۴] (۲۰۰۵) بررسی می­نماییم:
بعد شناختی: هیجان­ها تا اندازه­ای احساس ذهنی هستند، به این صورت که باعث می­شوند به شیوه خاصی عصبانیت یا خوشحالی را احساس کنیم که به هیجان، تجربه ذهنی می­دهد که معنی و اهمیت شخصی دارد. هیجان هم از نظر شدت و هم از نظر کیفیت، در سطح ذهنی یا پدیدار شناختی، احساس و تجربه می­ شود و جنبه احساسی در فرایندهای شناختی و ذهنی ریشه دارد.
بعد فیزیولوژیک[۹۵]: آن بعد از هیجان که پاسخ­های بسیج­کننده انرژی را فعال می­نماید و بدن را برای سازگار شدن با هر موقعیتی که فرد با آن مواجه می­ شود، آماده می­سازد. این واکنش­ها سیستم­های خودمختار و هورمونی را شامل می­ شود که رفتار مقابله­ای بدن را هنگام هیجان، آماده و تنظیم می­نماید. وقتی هیجان­زده می­شویم، بدنمان برای عمل آماده می­ شود و این آمادگی عبارتند از: افزایش ضربان قلب، آزاد شدن اپی نفرین در جریان خون و آمادگی عضلانی و حالت هوشیار بدن می­باشد.
بعد هدفمند[۹۶]: حالت انگیزشی هیجان­ است، تا فرد اقدام لازم را برای واکنش مناسب در شرایط هیجانی، انجام دهد. برای مثال، خشم میل انگیزشی برای انجام دادن کاری مانند جنگیدن با دشمن یا اعتراض کردن به بی­ عدالتی در ما ایجاد می­ کند که در غیر این صورت چنین نمی­کردیم. بعد هدفمند توضیح می­دهد که چرا افراد از هیجاناتشان بهره­مند می­شوند.
بعد بیانگر- اجتماعی[۹۷]: جنبه ارتباطی هیجان است. علائم قابل تشخیص چهره­ای غیرکلامی و کلامی که دیگران را از کیفیت و شدت هیجان با خبر می­سازیم، مثل حرکت ابروها و لحن صدا.
تعریف کردن هیجان خیلی پیچیده­تر از تعریف «مجموع اجزای آن» است. هیجان نوعی ساختار روانشناختی است که این چهار بعد هیجان را در یک الگوی همزمان، هماهنگ می­ کند (­مارشال ریو، ۲۰۰۵).
۲-۲-۲- تنظیم هیجان