از امام صادق نسبت‏به مرد مسلمان – چنانچه همسرش یهودى یا نصرانى باشد – وارد شده كه فرمودند: از همدیگر ارث نمى‏برند.
9 – على بن الحسن بن فضال عن محمد بن عبدالله بن زرارة عن القاسم ابن عروة عن ابى العباس قال: سمعت اباعبدالله(ع) یقول: لایتوارث اهل ملتین یرث هذا، هذا و هذا الا ان المسلم یرث الكافر و الكافر لایرث المسلم. (43)
ابوالعباس گفت از امام صادق(ع) شنیدم كه فرمودند: اهل دو آیین مختلف از یكدیگر ارث نمى‏برند، این و این و این ارث مى‏برد، جز این كه مسلمان از كافر ارث مى‏برد ولى كافر از مسلمان ارث نمى‏برد.
در مجموع روایات فوق از نظر دلالت اجمال و ابهام ندارند و به صراحت‏بر ممنوعیت ارث بردن كافر از مسلمان دلالت دارند، همچنین از حیث‏سند عمدتا مستند هستند و اكثر راویان آن توثیق گردیده‏اند (44) بویژه در بین راویان روایات یاد شده افرادى از قبیل ابن ابى عمیر، هشام بن محمد، محمدبن قیس و عبدالرحمن بن اعین علاوه بر مورد اطمینان بودن در بین علماى رجال در روزگار خود شان و منزلت والایى نیز داشته‏اند و بعضا داراى آثار و كتب هم بوده‏اند. (45)
ارث بردن مسلمان از كافر
در موضوع بالا از آنجایى كه دیدگاه شیعه با دیدگاه اهل سنت متفاوت است‏به اختصار نظر هر دو را به ترتیب اشاره و بررسى مى‏كنیم.
الف: دیدگاه فقهاى شیعه
همان‏طور كه بیان گردید یكى از موانع ارث از دیدگاه فقه شیعه حالت كفر در وارث بود كه به موجب آن كافر از ارث بردن از مسلمان محروم مى‏شود، اما چنانچه وارث مسلمان باشد و مورث كافر، باعث ممنوعیت مسلمان از ارث كافر نمى‏شود چه این كه مقتضى ارث بردن كه همان نسب صحیح و قرار داشتن در طبقه ارثى و زنده متولد شدن باشد در وى موجود است. (46) و مانع شرعى هم كه باعث جلوگیرى از تاثیر مقتضى باشد در وى موجود نیست لذا مقتضى تاثیر خود را مى‏كند و از این جهت است كه فقها با استناد به روایات آن فتوا داده ‏اند مسلمان از مورث خود، ولو كافر، ارث مى‏برد. (47)
ارث بردن مسلمان از كافر در بینش فقهاى شیعه مبتنى بر سه دلیل است: یكى عمومیت و اطلاق آیات قرآن كریم پیرامون احكام ارث از قبیل: «ولكم نصف ماترك ازواجكم‏» (48) «یوصیكم الله فى اولادكم للذكر مثل حظ الانثیین‏» (49) «وللرجال نصیب مما ترك الوالدان والاقربون وللنساء نصیب مما ترك الوالدان والاقربون‏» (50) مى‏باشد. عمومیت و اطلاق آیات یاد شده دلالت‏بر ارث بردن هر وارثى از مورث خود دارد كه اسباب ارث در او جمع باشد. طبق این آیات شریفه مسلمان و كافر از یكدیگر ارث خواهند برد و لیكن در جانب ارث بردن كافر این حكم كلى قرآنى با ورود مخصصات روایى (كه برخى در مبحث پیشین نقل شد) از كلیت افتاده و در اصطلاح تخصیص یافته است، و لیكن در جانب ارث بردن مسلمان از كافر این حكم قرآنى به كلیت‏خود باقى است. (51) بنابراین جز كافر كه از ارث مورث مسلمان محروم است‏سایر افراد چنانچه مقتضى ارث بردن در آنها وجود داشته باشد از اثر مورث خود بهره‏مند مى‏گردند.
مستند بعدى این حكم روایاتى است كه از طریق اهل بیت: رسیده كه در بحث قبلى به بعضى اشاره شد و افزون بر آن به تعدادى دیگر نیز در زیر اشاره مى‏كنیم.
1- حدیث پیامبر اكرم(ص) كه فرمودند: «الاسلام یعلو و لایعلى علیه‏». (52)
برخى از فقها از جمله شیخ طوسى در خلاف. (53) ابن ادریس حلى در سرائر (54) و ابن زهره حلبى در غنیة‏النزوع (55) بر ارث بردن مسلمان از كافر به حدیث فوق استناد جسته‏اند.
البته در بحث از قاعده نفى سبیل كه یكى از مستندات آن قاعده همین حدیث عنوان شده بود ذكر گردید، این روایت در تمام اسنادش مرسل مى‏باشد و لذا از احادیث ضعیف شمرده مى‏شود. و لیكن در نزد بسیارى از فقها به دلیل عمل مشهور به آن ضعفش جبران گشته است. (56)
2- عن ابى الاسود الدئلى ان معاذبن جبل كان بالیمن فاجتمعو الیه و قال: یهودى مات و ترك اخا مسلما فقال معاذ سمعت رسول‏الله(ص) یقول: الاسلام یزید ولاینقص فورث المسلم من اخیه الیهودى. (57)
معاذبن جبل در یمن بود كه عده‏اى اطرافش جمع شدند و از او سؤال شد چنانچه فرد یهودى بمیرد و برادر مسلمانى داشته باشد (ارث مى‏برد یا نه؟) معاذ پاسخ داد از رسول خدا(ص) شنیدم كه فرمودند: اسلام مى‏افزاید و نمى‏كاهد (منظور این است كه اسلام آوردن مایه خیر و بركت است نه كاستى و شر) بنابراین مسلمان از برادر یهودى خود ارث مى‏برد.
این روایت‏به نقل از معاذبن جبل از قول پیامبر اكرم(ص) با عبارت «الاسلام یزید ولاینقص‏» در كتب روایى اهل سنت نیز وارد شده است. (58)
بسیارى از فقها در حكم ارث بردن مسلمان از كافر به همین حدیث استناد جسته‏اند از جمله سید مرتضى علم‏الهدى در الناصریات، (59) ابن زهره حلبى در غنیة‏النزوع، (60) شیخ طوسى در خلاف، (61) ابن ادریس حلى در سرائر، (62) و محمدحسن نجفى در جواهرالكلام. (63)
3- عن عبدالرحمن ابن اعین قال: قال ابوجعفر(ع) «لانزداد بالاسلام الا عزا فنحن نرثهم و لایرثونا هذا میراث ابى طالب فى ایدینا فلانراه الا فى الولد والوالد ولانراه فى الزوج و المراة. (64)
عبدالرحمن بن اعین روایت كرده است: امام باقر(ع) فرمودند: به واسطه اسلام بر ما چیزى جز عزت افزوده نمى‏شود بنابراین ما (مسلمانان) از كفار ارث مى‏بریم و لیكن آنان از ما ارث نمى‏برند، این میراث ابوطالب است كه در اختیار ما است كه صرفا در اختیار فرزند و پدر مى‏باشد و در اختیار شوهر و زن نمى‏باشد.
مرحوم فیض كاشانى با توجه به قسمت دوم حدیث كه پیرامون میراث ابى‏طالب است مى‏نویسد: این روایت‏حمل ب
ر تقیه مى‏گردد چه این كه استثناء ارث زن و شوهر و خویشاوندان ابوطالب به شكلى كه از ظاهر این حدیث فهمیده مى‏شود كه ابوطالب مسلمان نبوده است و لیكن به اولاد مسلمانش ارث رسیده باشد، موافق مذهب عامه است،و افزون بر آن ایمان ابوطالب و فضائل او بر كسى پوشیده نیست. (65)
از قول شیخ طوسى نیز ذكر شده استثنایى كه در حدیث نسبت‏به ارث زن و شوهر شده است‏به دلیل اجماع شیعه متروك است. (66)
همچنین شیخ حر عاملى در ذیل همین حدیث مى‏نویسد: ممكن است منظور از «میراث‏» در این جمله حدیث كه مى‏گوید: هذا میراث ابى طالب…» شرف و منزلت و امثال آن باشد كه در این صورت تعلیل ارث بردن مسلمان از كافر به میراث خاندان ابوطالب مجازى خواهد شد و مانند آن فراوان است. (67)
البته همان‏طور كه اشاره شد روایات در این خصوص فراوان است‏به طورى كه صاحب جواهر مى‏نویسد: در ابن باب اخبار مستفیض و یا متواتر است. (68)
همچنین از ادله دیگرى كه بر ارث بردن مسلمان از كافر مطرح مى‏باشد دلیل اجماع است كه تعدادى از فقها بر این مساله ادعاى اجماع نمودند. (69)
ب: دیدگاه مذاهب اهل سنت
در ارث بردن مسلمان از كافر، فقهاى اهل سنت معتقدند همچنان كه كافر از مسلمان ارث نمى‏برد، مسلمان هم از كافر ارث نمى‏برد. (70)
در این دیدگاه كفر مانع ارث محسوب نمى‏شود بلكه آنچه مانع ارث بردن در این مورد مى‏باشد اختلاف دینى بین وارث و مورث است، لذا در شمارش موانع ارث به جاى كفر كه در فقه شیعه مطرح است، اختلاف در دین و آئین را ذكر مى‏كنند. (71)
نظر فقهاى مذاهب اهل سنت در این حكم مبتنى بر برخى از روایاتى است كه از قول پیامبر اكرم(ص) نقل شده و بعضا نیز به سیره بعضى از صحابه استناد مى‏نمایند، در این جا از میان روایات به دو نمونه زیر اشاره و آن را به اختصار بررسى مى‏كنیم.
1 – روى اسامة بن زید ان النبى(ص) قال: لایرث المسلم الكافر ولاالكافر المسلم. (72)
اسامة‏بن زید روایت كرده كه پیامبر خدا(ص) فرمودند: مسلمان از كافر و كافر از مسلمان ارث نمى‏برد.
2 – قول النبى(ص) «لایتوارث اهل ملتین‏» (73) «اهل دو آیین مختلف از یكدیگر ارث نمى‏برند.»
نظریه فقهاى مذاهب اهل سنت از دیدگاه فقهاى شیعه از جهاتى قابل خدشه است.
اولا این نمونه روایات كه از طریق منابع روایى شیعه ذكر نشده اعتبارى ندارد بویژه نسبت‏به حدیث «لایتوارث اهل ملتین‏» برخى بیان داشتند به دلیل مرسل بودن ضعیف مى‏باشد. (74)
ثانیا برخى از روایاتى كه اهل سنت‏به آن در حكم ممنوعیت ارث بردن كافر از مسلمان و مسلمان از كافر استناد نموده‏اند با یكدیگر معارض مى‏باشند، از جمله همین دو روایتى كه ذكر كردیم.
مفهوم مخالف حدیث اول (لایرث المسلم الكافر و لا الكافر المسلم) با منطوق حدیث دوم (لایتوارث اهل ملتین) تعارض دارد چه این كه مطابق مفهوم مخالف حدیث اول باید قایل به این باشیم كه مسلمان از مسلمان و كافر از كافر ارث ببرد مثلا در جانب كافر یهودى از نصرانى و بالعكس ارث ببرد، اما مطابق حدیث دوم آن گونه كه غیر امامیه معتقدند باید قایل به نفى توارث بین كفار كه از دو شریعت مختلف مى‏باشند (75) نظر دهیم حال این كه اكثریت اهل سنت چنانچه در بحث‏بعدى اشاره خواهد شد قایل به توارث كفار از همدیگر مى‏باشند و نظرشان منطبق با مفهوم مخالف حدیث اول است، با وجود این برخى بیان داشته‏اند مفهوم حدیث «لایرث المسلم الكافر و لا الكافر المسلم‏» ضعیف است و حجت نیست. (76)
ثالثا روایت «لایتوارث اهل ملتین‏» صرف‏نظر از ضعف سند از حیث دلالت هم به این معنى نیست كه مسلمان نمى‏تواند از كافر ارث ببرد بلكه این حدیث درصدد بیان این موضوع است كه به ضرورت پیرو دو شریعت متفاوت نمى‏توانند از یكدیگر ارث ببرند ولى این مانع از اثبات ارث بردن از یک جهت نیست (77) و از لحاط ادبى نیز كلمه توارث از باب تفاعل است كه احتیاج به دو طرف دارد و چنانچه مسلمان از كافر ارث ببرد كه این حكم به استناد روایات متعدد از طریق امامیه اثبات شده است (78) ولى كافر از مسلمان ارث نبرد موضوع توارث صدق نخواهد كرد. (79)
رابعا چنانچه از ظاهر برخى روایات ائمه معصومین‏علیهم‏السلام كه در كتب روایى شیعه ذكر شده (80) ممنوعیت ارث بردن مسلمان از كافر فهمیده شود، به دلیل روایات فراوان مخالف آن و اجماع فقها و عمومات و اطلاقات آیات و روایات در باب ارث، این گونه روایات را حمل بر تقیه نموده‏اند و از لحاظ فقهى اعتبارى براى آن قایل نیستند. (81)
توارث كفار از یكدیگر
از فروض دیگرى كه در مورد ارث كفار مطرح است، ارث بردن كافر از كافر در احكام اسلامى است. صفت كفر كه از موانع ارث در فقه شیعه مى‏باشد با توجه به این است كه مورث مسلمان باشد، اما چنانچه وارث و مورث هر دو كافر باشند كفر مانع محسوب نمى‏شود بلكه صرفا شرط ارث بردن كافر از كافر، نبودن وارث مسلمان غیر از امام‏علیه‏السلام (یا حاكم اسلامى) مى‏باشد. (82)
مسلمان حاجب كافر از ارث بردن مى‏باشد همچنان كه از قول امام صادق‏علیه‏السلام آوردیم كه فرمودند:
«المسلم یحجب الكافر و یرثه و الكافر لایحجب المؤمن ولایرثه‏». (83)
عموما فقهاى شیعه با توجه به این كه حكم كرده‏اند كافر از كافر ارث مى‏برد، تمام فرق كفار را در حكم یک آیین و یک مسلك مى‏دانند و بیان مى‏دارند: «الكفر ملة واحدة‏» (84) و بر این اساس در ارث بردن كافر از كافر جز نبودن وارث مسلمان قید دیگرى ذكر نمى‏كنند.
البته قول دیگرى در این خصوص از برخى از قدما بوده است كه ارث بردن كافر از كافر را مقید به دین دانستند كه وارث
كافر حربى نباشد چه این كه كافر حربى از كافر ذمى ارث نمى‏برد. (85) و لیكن صاحب جواهر این قول را شاذ و غیرقابل اعتماد دانسته است. (86)
فقها در خصوص ارث بردن كافر از كافر به مجموعه‏اى از روایات تمسك جسته‏اند و همچنین برخى در این مطلب ادعاى اجماع نیز نموده‏اند (87) كه نمونه زیر را از احادیث مربوط در این مورد ذكر مى‏كنیم.
على بن ابراهیم عن ابیه عن ابن ابى نجران عن غیر واحد عن ابى عبدالله‏علیه‏السلام فى یهودى او نصرانی یموت و له اولاد غیر مسلمین فقال: هم على مواریثهم. (88)
در مورد فرد یهودى یا نصرانى كه مى‏میرد و داراى فرزندانى غیرمسلمان مى‏باشد امام صادق‏علیه‏السلام فرمودند: آنها در میان خودشان ارث مى‏برند.
شیخ طوسى (ره) در تفسیر این سخن امام صادق‏علیه‏السلام مى‏نویسد: مقصود این است كه كفار چنانچه مستحق ارث بردن باشند ارث مى‏برند چه این كه بیان كردیم چنانچه كفار ورثه مسلمانان هم باشند كفار ارث نمى‏برند و اگر روایت را بر همان معناى ظاهرش حمل كنیم باید گفت در حال تقیه بوده كه امام صادق‏علیه‏السلام چنین مطلبى را بیان فرمودند. (89)
مساله توارث كفار از یكدیگر در بین فقهاى عامه اختلافى است، در این بین ابوحنیفه (پیشواى مذهب حنفیه) و شافعى (پیشواى مذهب شافعیه) معتقدند كافر از كافر ارث مى‏برد. (91)
احمدبن حنبل (پیشواى مذهب حنبلى) اعتقاد داشتند، كافر از كافر ارث نمى‏برد. (91) نسبت‏به مالك بن انس (پیشواى مذهب مالكى) دو قول نقل شده است، قول به توارث و قول به عدم توارث. (92)
منشا اختلاف‏نظر اهل سنت در حكم توارث كفار از یكدیگر چنان كه قبلا اشاره شد، تا حدود زیادى به اختلاف روایاتى بازمى‏گردد كه از طریق عامه وارد شده است، مثلا عنوان گردید مفاد حدیث نبوى «لایتوارث اهل ملتین‏» با مفهوم حدیث نبوى: لایرث المسلم الكافر و لا الكافر المسلم‏» متعارض است.
ارث بردن مرتد از كافر اصلى
چنانچه مورث كافر باشد و وارث مسلمانى هم نداشته باشد وارثان كافر زمانى از او ارث خواهند برد كه مرتد نباشند بلكه در اصطلاح گفته مى‏شود كافر اصلى باشند بنابراین اگر وارث مرتد باشد از ارث مورث كافر محروم است. (93)
اهلیت تمتع با زنده متولد شدن براى هر شخصى حاصل مى‏شود و تا زمانى كه شخص زنده است اهلیت‏بهره‏مندى در او موجود است مثلا مى‏تواند مالك شود، تصرفات حقوقى در اموالش بنماید همچنین از تركه مورثان خود نیز استفاده كند، اما هرگاه شخصى بمیرد مالكیت وتصرفاتش طبیعتا زایل مى‏گردد و از وى سلب مى‏شود. شخص مرتد نیز با این كه از لحاظ طبیعى به حیات خویش ادامه مى‏دهد اما از لحاظ دینى مرده فرض مى‏شود، همچنان كه اگر وارثى قبل از فوت مورث خود بمیرد از ارث وى محروم مى‏شود. شخص مرتد هم كه در زمان فوت مورث خود در حالت ارتداد به سر مى‏برده از نظر قانون مرده فرض مى‏شود و از ارث او بهره‏اى نخواهد داشت. در این میان فرقى بین مرتد فطرى و ملى وجود ندارد، بنابراین وارث مرتد از ارث مورث كافر خود محروم است همچنان كه از ارث مسلمان محروم مى‏باشد و حالت ارتداد مانع از ارث بردن او از كافر و مسلمان مى‏گردد. (94)
میراث مرتد
چنانچه میت مرتد باشد و وارث مسلمانى داشته باشد ارث به مسلمان مى‏رسد در غیر این صورت دو قول بین فقهاى شیعه وجود دارد، در نظر مشهور میراث مرتد به امام‏علیه‏السلام (حاكم اسلامى) مى‏رسد چه مرتد ملى باشد و چه مرتد فطرى، و به اولاد كافرش چیزى از تركه تعلق نمى‏گیرد. (95)
بر این نظر علاوه بر روایاتى كه در این باب آمده است (96) در قول دیگر بین مرتد ملى و فطرى فرق قائل شده و گفته‏اند میراث مرتد ملى با نبودن ورثه مسلمان به ورثه كافر او مى‏رسد. (97)
عمده دلیل این قول برخى از روایاتى است كه وارد شده از جمله روایت زیر:
محمدبن احمدبن یحیى عن یعقوب بن یزید عن ابن ابى‏عمیر عن ابراهیم بن عبدالحمید عن رجل قال: قلت: لابى عبدالله‏علیه‏السلام نصرانى اسلم ثم رجع الى النصرانیة ثم مات قال: میراثه لولده النصارى. ومسلم تنصر ثم مات قال: میراثه لولده المسلمین. (98)
راوى گوید به امام صادق‏علیه‏السلام عرض كردم، از فرد مسیحى كه مسلمان مى‏شود سپس به مسیحیت‏برمى‏گردد و پس از آن مى‏میرد. امام‏علیه‏السلام فرمودند: تركه او به فرزندان نصارایش مى‏رسد، و مسلمانى كه نصرانى شود و پس از آن بمیرد: امام‏علیه‏السلام فرمودند: میراث او به اولاد مسلمانش مى‏رسد.
همچنین در مفتاح الكرامه عاملى (ره) آمده است: ابوعلى طبرسى از قول ابن فضال و ابن یحیى به نقل از امام صادق‏علیه‏السلام همین روایت را ذكر كرده است. (99)
و لیكن این حدیث را شیخ طوسى در نهایه از آن جهت كه ارث بردن ورثه كفار از مرتد موافق قول عامه مى‏باشد حمل بر تقیه كرده و اعتبار فقهى براى آن قایل نشده است. (100)
از طرفى برخى بیان داشتند اساسا این روایت مرسل است و لذا ضعیف شمرده مى‏شود. (101)
در این كه میراث مرتد به محض ارتداد تقسیم مى‏شود یا موكول به بعد از مرگ و یا قتل او مى‏گردد فقها بین مرتد فطرى و ملى تفاوت قایل شده‏اند.
و اجماع فقها نسبت‏به مرتد فطرى به محض ارتداد اموالش تقسیم مى‏گردد. (103) اما در مورد مرتد ملى در نظر مشهور اموالش به محض ارتداد تقسیم نمى‏گردد بلكه تقسیم تركه او موكول به قتل یا مرگ او مى‏شود كه البته اگر بعد از ارتداد توبه كند و به اسلام برگردد اموالش به او تعلق مى‏گیرد. (104)
البته در این مساله قول دیگرى از برخى از جمله شیخ طوسى در نهایه (105) و ابن فهد حلى در المهذب (106) مطرح شده كه
گفته‏اند: تركه مرتد ملى به محض ارتداد تقسیم مى‏گردد چه این كه نهایتا قتل او هم واجب مى‏شود.
صاحب مفتاح الكرامه (107) و صاحب جواهر این قول را شاذ و ضعیف دانسته‏اند و همچنین صاحب جواهر نوشته است: آن چنان كه منقول است‏شیخ طوسى از این نظر خود عدول كرده است. (108)
در فقه مذاهب اهل سنت پیرامون احكام ارتداد فرقى بین مرتد فطرى و ملى قائل نیستند، ابوحنیفه در خصوص تركه مرتد گفته است. «اگر مرتد مسلمان شود مالش به خود او داده مى‏شود اما اگر در حال ارتداد كشته شود یا به دارالحرب ملحق گردد آنچه از مال بعد از دوران ارتدادش به دست آورده به جمیع مسلمانان تعلق دارد و اموالى هم كه قبل از دوران ارتدادش تحصیل كرده بوده به ورثه مسلمان او مى‏رسد. (109)
گروهى از اهل سنت معتقدند میراث مرتد به بیت‏المال مسلمین تعلق مى‏یابد. از جمله نظر ابوثور، ربیعه، ابن ابى لیلى، و شافعى (پیشواى مذهب شافعیه) همین بوده است. (110)
مالك (پیشواى مذهب مالكیه) گفته است: اگر مرتد كشته شود یا بمیرد و یا به دارالحرب ملحق گردد اموالش به بیت‏المال مسلمین مى‏رسد اما اگر مسلمان شود اموال او به خودش تعلق مى‏یابد، اما چنانچه مرتد شود و به هنگام مرگش متهم گردد كه به دلیل ممنوع كردن ورثه خود از ارث مرتد گشته در این صورت اموالش به ورثه‏اش مى‏رسد. (111)
در مذهب ظاهریه اعتقاد بر این بوده كه اگر بعد از ارتداد به اموال مرتد دسترسى پیدا شود از زمان ارتدادش تمام اموالش به بیت‏المال مسلمین انتقال داده مى‏شود چه این كه مرتد از دنیا برود یا در حال ارتداد كشته شود و یا ملحق به دارالحرب گردد و چنانچه به اموال او دسترسى حاصل نگردد تا كشته شود یا در حال ارتداد بمیرد، اموالش به ورثه كافرش مى‏رسد اما اگر مسلمان شود اموالش به خود او تعلق مى‏یابد و چنانچه بعد از مسلمان شدنش بمیرد اموالش به ورثه مسلمان او مى‏رسد. (112)