(بادیه نشینان گفتند : ما ایمان آوردیم ، بگو ایمان نیاورده اید بلکه بگویید ، اسلام آوردیم و هنوز ایمان در دلهایتان وارد نشده است و اگر خدا و رسولش را فرمان برید از پاداش اعمال شما چیزی نکاهد براستی خداوند آمرزنده و مهربان است).
و آیه ی ۱۹۳ سوره ی آل عمران نیز گویای این مطلب است که اظهار ایمان از آداب دعا و نیایش است در این آیه می خوانیم :
«!$oY/§ $oY¯RÎ) $oY÷èÏJy $ZÏ$oYãB Ï$oYã Ç`»yJM~Ï۹ ÷br& (#qãYÏB#uä öNä۳În/tÎ/ $¨YtB$t«sù ۴ $oY/u öÏÿøî$$sù $uZs9 $oYt/qçRè öÏeÿ۲ur $¨Ytã $oYÏ?$t«Íhy $oY©ùuqs?ur yìtB Í#tö/F{$# » (آل عمران /۱۹۳)<br />(پروردگارا به راستی ما شنیدیم فرا خواننده ای به ایمان فرا می خواند که به پروردگارتان ایمان بیاورید ایمان آوردیم بار الها پس گناهان ما را ببخش و بدیهایمان را پوشیده دار).<br />براساس این آیه اولاً صاحبان خرد آماده پذیرش حق هستند و ثانیاً ایمان زمینه دریافت مغفرت بوده و اظهار ایمان از آداب دعا می باشد(قرائتی ،۲/۲۵ و ۲۶).<br />و همچنین آیه ی ۱۵ سوره ی احقاف مبین این مطلب است که اظهار اسلام و فرمان برداری از آداب دعا و نیایش است خداوند در این آیه می فرماید :<br />«$uZø¢¹urur z`»|¡SM}$# Ïm÷yÏ۹ºuqÎ/ $·Z»|¡ômÎ) ( çm÷Fn=uHxq ¼çmBé& $döä. çm÷Gyè|Êurur $döä. ( ¼çmè=÷Hxqur ¼çmè=»|ÁÏùur tbqèW»n=rO #·öky ۴ #Ó¨Lym #sÎ) x÷n=t/ ¼çn£ä©r& x÷n=t/ur z`Ïèt/ör& ZpuZy tA$s% Éb>u ûÓÍ_ôãÎ÷rr& ÷br& tä۳ô©r& y7tFyJ÷èÏR ûÓÉL©۹$# |MôJyè÷Rr& ¥n?tã ۴n?tãur £t$Î!ºur ÷br&ur @uHùår& $[sÎ=»|¹ çm9|Êös? ôxÎ=ô¹r&ur Í< Îû ûÓÉLÍhè ( ÎoTÎ) àMö۶è? y7øs9Î) ÎoTÎ)u r z`ÏB tûüÏHÍ>ó¡ßJø۹$# »
«و انسان را به نیکی درباره پدر و مادرش سفارش کردیم . مادرش با دشواری به او باردار شد با دشواری او را بر زمین نهاد و بارداری و از شیر گرفتنش سی ماه است تا آنکه به ریشه کامل خود برسد و چهل ساله شود . می گوید : پروردگارا در دلم افکن تا نعمتی را که به من و پدر و مادرم ارزانی داشته ای سپاس گویم و کار شایسته ای انجام دهم که تو می پسندی ، و فرزندانم را برایم شایسته گردان به راستی من به درگاهت توبه آوردم و من از فرمانبردارانم .»
از عبارت «ÎoTÎ)u z`ÏB tûüÏHÍ>ó¡ßJø۹$# » در این آیه استفاده می شود که اظهار اسلام و تسلیم شدن در برابر فرامین الهی از آداب دعا برای درخواست توفیق شکر نعمتهای ارزانی شده بر او و والدین خویش و توفیق انجام دادن اعمال صالح و اصلاح ذریه می باشد .<br />« بنا به گفته ی نویسنده تفسیر نمونه : انسان لایق و باایمان هنگامی که به چهل سالگی می رسد دو چیز را از خداوند تقاضا می کند نخست می گوید پروردگارا به من الهام ده و توفیق بخش تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم ارزانی داشتی به جا آورم و در دومین تقاضا عرضه می کند خداوندا اصلاح ودرستکاری را در فرزندانم و دودمانم تداوم بخش»(مکارم شیرازی،۲۱،۳۳۰).<br />صاحب برگزیده تفسیر نمونه اظهار می‌دارد که: این دو دعا و درخواست دو مطلب را بیان می کند که هر یک بیانگر یک برنامه عملی مؤثر است می گوید : پروردگارا من (در این سن و سال) به سوی تو باز می گردم و توبه می کنم . «ÎoTÎ) àMö۶è? y7øs9Î) » به مرحله ای رسیده ام که باید خطوط زندگی من تعیین گردد و تا آخر عمر همچنان ادامه یابد و دیگر اینکه می گوید من از مسلمین و تسلیم شدگان هستم «ÎoTÎ)u r z`ÏB tûüÏHÍ>ó¡ßJø۹$# » (بابایی ،۴/۴۲۹).
۵-۲)اظهار اطاعت از دستورات الهی :
اظهار اطاعت از دستورات الهی به عنوان یکی از آداب دعا و نیایش مطرح گردیده که آیه ی ۲۸۵ سوره ی بقره این مطلب را بیان می دارد . قرآن کریم در این آیه می فرماید :
«z`tB#uä ãAqߧ۹$# !$yJÎ/ tAÌRé& Ïmøs9Î) `ÏB ¾ÏmÎn/§ tbqãZÏB÷sßJø۹$#ur 4 <@ä. z`tB#uä «!$$Î/ ¾ÏmÏFs3Í´¯»n=tBur ¾ÏmÎ۷çFä.ur ¾Ï&Î#ßâur w ä-ÌhxÿçR ú÷üt/ 7ymr& `ÏiB ¾Ï&Î#ß ۴ (#qä۹$s%ur $uZ÷èÏJy $oY÷èsÛr&ur ( y7tR#tøÿäî $oY/u øs9Î)ur çÅÁyJø۹$# » (بقره /۲۸۵)
(این پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده ایمان دارد و مؤمنان (نیز) همگی به خدا و فرشتگان و کتابها و پیامبران او ایمان دارند (گویند) میان هیچ یک از پیامبران او فرق ننهیم و گویند شنیدیم و اطاعت کردیم بار الها آمرزش تو را خواهانیم و بازگشت به سوی توست ).
این آیه بیان می دارد که مؤمنان ما بین پیامبران خدا فرق نمی گذارند و به همه ی آنها ایمان دارند و پیامبر اکرم (ص) به آنچه از سوی پروردگار بر او نازل شده ایمان دارد .
عبارت «#qä۹$s%u $uZ÷èÏJy $oY÷èsÛr&ur» بر اظهار اطاعت از دستورات الهی دلالت دارد و براساس آن مؤمنان در مقام اعتراف به بندگی خدا می گویند اطاعت کردیم اما مطلب مهم این است که بنده مؤمن این ایمان و اطاعت را عملاً از خود بروز می دهد و فرامین الهی را اطاعت می نماید . بنابراین اعتراف و اظهار اطاعت از فرامین الهی روش مؤمنین است و جهت دعا کردن و استمداد از درگاه الهی و استجابت دعا لازم و ضروری بوده و روش مناسبی در دعا و نیایش به شمار می رود.
در تفسیر المیزان در توضیح عبارت «$uZ÷èÏJy $oY÷èsÛr&ur» درخصوص اطاعت آمده است :
عبارت «$uZ÷èÏJy $oY÷èsÛr&ur» انشا است نه اخبار نمی خواهند خبر دهند که ما شنیدیم و اطاعت کردیم بلکه می خواهند به تعبیر فارسی بگویند به چشم ، اطاعت و این تعبیر کنایه است از اینکه دعوت تو را اجابت کردیم هم با ایمان قلبی و هم با عمل بدنی چون کلمه ی سَمِع در لغت کنایه گرفته می شود از قبول و اذعان به قلب و کلمه اطاعت استعمال می شود در رام بودن در عمل پس با مجموع دو کلمه سمع و طاعت امر ایمان تمام و کمال می گردد . و عبارت «$uZ÷èÏJy $oY÷èsÛr&ur » از ناحیه ی بنده انجام دادن همه ی وظایفی است که در برابر مقام ربوبیت و دعوت خدا دارد (طباطبایی ، ۲/۶۸۳).
صاحب تفسیر نمونه در ارتباط با این موضوع آورده است : مؤمنان علاوه بر ایمان راسخ و کامل در مقام عمل نیز گفتند ما شنیدیم و اطاعت کردیم پروردگارا آمرزش تو را و بازگشت به سوی توست و همچنین مطرح می کند که سَمعنا در بعضی از موارد به معنی فهمیدیم و تصدیق کردیم آمده است که یک نمونه آن همین آیه است یعنی دعوت پیامبرانت را با تمام وجود خود پذیرفتیم و در مقام اطاعت و پیروی درآمدیم (مکارم شیرازی ، ۲/۳۹۹).
براساس تفسیر نور عبارت «$uZ÷èÏJy $oY÷èsÛr&ur ( y7tR#tøÿäî $oY/u » زمینه دریافت مغفرت الهی ایمان و عمل است (قرائتی ، ۱/۴۶۱).
بنابراین اطاعت از حضرت حق به عنوان یکی از آداب دعا ، نجات دهنده انسان از هلاکت ها و امر به اطاعت از فرمان الهی ، تشریفی است که خداوند متعال بر بلندای بنی آدم دوخته است تا آنان را از زشتی ها جدا ساخته و به زیبایی ها و کرامت های خود بیاراید .
۶-۲)خوف و رجا:
بیم و امید داشتن در دعا یکی از مهمترین آداب دعا است خداوند در آیاتی از قرآن کریم به مردم فرمان داده که او را به بیم و امید بخوانند و یکی از صفات مؤمنین را داشتن خوف و رجاء و حتی در برخی از آیات قرآن کریم اجابت دعا و نزول رحمت را مترتب بر این حالت عنوان نموده است. «wur (#rßÅ¡øÿè? Îû ÇÚöF{$# y÷èt/ $ygÅs»n=ô¹Î) çnqãã÷$#ur $]ùöqyz $·èyJsÛur 4 ¨bÎ) |MuH÷qu «!$# Ò=Ìs% ÆÏiB tûüÏZÅ¡ósßJø۹$# » (اعراف /۵۶)
(در زمین از پس اصلاح آن فساد نکنید و او را با بیم و امید بخوانید که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است ).
صاحب تفسیر نمونه جمله ی «çnqãã÷$#ur $]ùöqyz $·èyJsÛur » را از آداب دعا می داند و در مورد مفهوم آن می نویسد :
«یعنی خدا را با ترس و امید بخوانید نه آنچنان از اعمال خود راضی باشید که گمان کنید هیچ نقطه ای تاریکی در زندگی شما نیست که این خود عامل عقب گرد و سقوط است و نه آنچنان مأیوس باشید که خود را شایسته عفو خدا و اجابت ندانید که این یأس و ناامیدی نیز خاموش کننده همه تلاشها و کوششها است بلکه با دو بال بیم و امید رفتار کنید ، امید به رحمتش و بیم از مسئولیّت و لغزش ها»(مکارم شیرازی ، ۲/۳۹۹).
با توجه به مفهوم آیه ، می توان فهمید که شرایط کمال دعا و آداب آن و زمینه های استجابت دعا را مطرح کرده است پس بنابراین می توان این نکته را متذکر شد که دعا همراه با بیم و امید سفارش الهی بوده و از آداب دعا و نیایش است .
و همچنین خداوند در سوره ی حجر در این مورد می فرماید :
«t`tBur äÝuZø)t `ÏB ÏpyJôm§ ÿ¾ÏmÎn/u wÎ) cq۹!$Ò۹$# » (حجر /۵۶)
(جز گمراهان از رحمت پروردگارشان ناامید نمی شوند ).
آیه اشاره به این دارد که با این کلمات (خوف و رجاء) امید خود را زیاد کن مبادا از جانب امید به جانب خوف میل کنی و منجر به ناامیدی شوی و امید تو به جانب رجاء و آرزوی بیهوده نروی زیرا به فریب و سفاهت منجر خواهد شد .
آیات دیگری هم[۲] به موضوع خوف و رجاء اشاره داشته و بیم و امید داشتن در دعا از آداب دعا معرفی می کند .
انسان درحالیکه از خدا و به سبب گناهان خود در هراس است در عین حال به خداوند نیز نسبت به بخشش گناهان خود امید و ایمان دارد و در این زمینه ائمه معصومین (ع) در دعاهای خود چنین حالتی داشتند هر چند آنان مرتکب گناه نمی شدند ولی این نوعی آموزش به پیروان بوده که ادب دعا کردن را یاد بدهند . در روایات آمده که بیم و امید در دل مؤمن با هم است نه خوف بر قلب او غالب می شود طوری که او را از رحمت الهی مأیوس سازد و نه امید بر دلش غلبه پیدا می کند بگونه ای که مغرور شود .
امام صادق (ع) می فرماید : «اِنَّهُ لَیسَ مِن عَبدٍ مؤمنٍ اِلّا [و] فی قَلبِهِ نُورانِ : نُورُ خفیه و نورُ رَجاءٍ لَو وُزِنَ هدا لَم یَزِد عَلی هذا وَلَو وُزِنَ هدا لَم یِزد علی هذا» (کلینی ، ۳/۱۱۰).
(در قلب هر مؤمنی دو نور وجود دارد نور خوف و نور رجاء اگر هر یک از آنها وزن شود بر دیگری فزونی ندارد).
و در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده که فرمودند :
«نَجوی العارفینَ تَدُورُ علی ثَلاثَهِ اُصولٍ : الخوفِ و الرَّجاء و الحُبِّ فالخَوفُ فَرعُ العِلمِ و الرَّجاءُ فَرعُ الیَقین و الحُبّ فَرعُ المَعرِفَهِ .» (گیلانی ، ۹)
(نجوای عارفان بر پایه سه اصل است خوف و رجاء و محبت . خوف نتیجه علم است و رجاء ثمره یقین و محبّت حاصل معرفت خداست ).
رسول خدا می فرماید : «زیرک نفس خود را مطیع می سازد ، و برای بعد از مرگ تلاش می کند و احمق و عاجز کسی است که پیروی از هوای نفس خود نماید و آنگاه از خدا آرزوی مغفرت کند»(حلی ، ۴۳).
و امیرالمؤمنین علی (ع) در دعای کمیل به خداوند چنین عرض می کند :
«یا مولای فَکَیفَ یَبقی فی العَذابِ وَ هُوَ یَرجُو ما سَلَفَ مِن حِلمِکَ اَم کَیفَ تَؤلِمُهُ النّارُ وَ هُوَ یَأمُلُ فَضلَکَ وَ رَحمَتَکَ» (قمی ، ۱۰۷).
(ای مولای من ، چگونه (بنده تو) در آتش عذاب خواهد ماند درحالیکه به سابقه حلم بی پایانت امید دارد و چگونه به او آسیب رساند و حال آنکه به فضل و کرمت چشم دارد).
هر چند که رسیدن به چنین مقامی برای ما مشکل است اما باید الگو قرار دادن ائمه معصومین (ع) در رسیدن به این مقام نهایت کوشش خود را بنمائیم و در این راه فقط صرف گفتن اینکه به خداوند امید دارد کافی نیست بلکه باید در عمل بکوشد .
در ارشاد القلوب آمده :«علامت امیدواری به خدا آن است که همیشه به اطاعت و عبادت مشغول باشد و امیدواران به خدا سه قسمند جمعی عمل صالح به جا می آورند و امیدوارند زیرا گناه می نمایند و اصرار بر ارتکاب گناه دارند و سستی در عبادت می کنند با وجود این تمنّا دارند که آمرزیده شوند و ابداً آمرزیده نشوند» (دیلمی ، ۲/۵۶).
بنابراین می توان گفت : دعا چون درخواست و طلب است ناگزیر باید با امید همراه باشد و از این بدست می آید که امیدواری شرط بایسته ی دعاست و دعایی که با امید همراه نباشد دعای واقعی نخواهد بود وقتی کسی در حالت ناامیدی به سر می برد و یقین داشته باشد چیزی که می خواهد واقع نمی شود ، دیگر طلبش معنا نداشته و بدون حالت طلب و درخواست دعا نیز واقعیّت پیدا نمی کند چون دعا عبارتست از طلب کردن .
پس انسان باید خدا را با بیم و امید بخواند ، نه آن چنان به خود مطمئن و از اعمالش راضی باشد که این خود نوعی عامل عقب گرد است ، نه آن چنان ناامید از رحمت خدا باشد که این نیز به نوبه خود شخص را از درگاه خدا دور می سازد و یأس و ناامیدی باعث خاموش گردانیدن همه ی تلاش ها و کوشش های انسان می شود .
۷-۲) ضرورت اخلاص در دعا :
یکی دیگر از آداب و شرایط دعا اخلاص و صدق نیت است و تنها باید به درگاه خداوند عرض حاجت نمود و فقط از او کمک طلبید همچنانکه آیه زیر گواه بر این مطلب است :
« (#qãã÷$$sù ©!$# úüÅÁÎ=÷ãB çms9 tûïÏe$!$# öqs9ur onÌx. tbrãÏÿ»s3ø۹$# » (غافر /۱۴)
(پس خدا را در حالی که عبادت را برای او خالص کرده اید بخوانید هر چند کافران را خوش نیاید).
صاحب تفسیر اطیب البیان فی تفسیر القرآن در توضیح این آیه بیان می کند :
«انسان و بنده در همه ی امور توجّه به خدا داشته باشد و هر چه می خواهد از او طلب کند .»
لازم به توضیح است که برخی از تفاسیر «فادعوا الله» را پرستش خدا گرفته اند شرط استجابت دعا و قبولی اعمال دین خالص است که چیزی در آن داخل نکنند و بدعت نگذارند و چیزی از آن کم نکنند و تبدیل به چیز دیگر نکنند(طیب ، ۱۱/۳۶۱).
آیه ی دیگری که بر اخلاص در دعا و نیایش دلالت می کند آیه ی ۲۹ سوره ی اعراف است خداوند در این زمینه می فرماید : «ö@è% zsDr& În1u ÅÝó¡É)ø۹$$Î/ ( (#qßJÏ%r&ur öNä۳ydqã_ãr yZÏã Èe@à۲ ۷Éfó¡tB çnqãã÷$#ur úüÅÁÎ=øèC ã&s! tûïÏe$!$# 4 $yJx. öNä.r&yt/ tbrßqãès? » (اعراف /۲۹).
(بگو پروردگارم به انصاف فرمان داده است و اینکه در حضور هر مسجدی روی خود را (به سوی او) فرا دارید و خدا را با خالص کردن دین و طاعت برای او بخوانید همانگونه که شما را در آغاز آفرید برمی گردید).
مرحوم طبرسی در مجمع البیان در توضیح آیه «فَادعُو اللهَ مُخلِصینَ لَهُ الدّینَ وَلَو کَرِهَ الکافِروُنَ» اظهار می دارد «از روی اخلاص به درگاه الهی دعا و تضرع کنید و در دعا به او راغب شوید برخی گفته اند : خدا را از روی اخلاص عبادت کنید»(طبرسی ، ۹/۸۳).
و نویسنده ی تفسیر نور ضمن توضیح این آیه خلوص نیت را یکی از شرایط دعا معرفی نموده است(قرائتی ، ۴/۵۱).
پس می توان اذعان نمود که عدم خلوص نیت مانع استجابت دعا است از این رو آدمی باید سعی کند در ذکر و دعای الهی کسی یا چیزی را با او شریک نکند و لازم است دعا و عبادت به درگاه الهی از روی اخلاص و صدق نیت باشد چون دعا و ستایش نوعی عبادت است .
۸-۲) اقرار به علم و حکمت خداوند :
با توجه به آیات ۱۲۷ سوره ی بقره و ۳۵ سوره ی آل عمران می توان فهمید که اقرار و توجه به علم و آگاهی خداوند از آداب دعا و نیایش به درگاه الهی است و از آیه ی ۱۲۹ سوره ی بقره بدست می آید که اقرار و توجه به حکمت خداوند از آداب دعا و شیوه های نیایش است .
در آیه ی ۱۲۷ سوره ی بقره خداوند متعال می فرمایند :
«øÎ)ur ßìsùöt ÞO¿Ïdºtö/Î) yÏã#uqs)ø۹$# z`ÏB ÏMøt7ø۹$# ã@Ïè»yJóÎ)ur $uZ/u ö@ ۷s)s? !$¨YÏB ( y7¨RÎ) |MRr& ßìÏJ¡¡۹$# ÞOÎ=yèø۹$# »
(آنگاه که ابراهیم و اسماعیل پایه های کعبه را بالا می بردند (گفتند) پروردگارا از ما بپذیر که تنها تو شنوا و دانایی).
در تفسیر احسن الحدیث آمده : «حضرت ابراهیم و اسماعیل هر دو به هنگام بالا بردن و ساختن کعبه از خدا خواسته اند که عملشان را بپذیرد . لفظ «ßìÏJ¡¡۹$# ÞOÎ=yèø۹$#» برای آن است که دعایمان را می شنوی و نیت و عملمان را می دانی » (قرشی ، ۱/۲۴۱).
و براساس تفسیر نور «از آیات و روایات متعدد استفاده می شود که خانه کعبه از زمان حضرت آدم (ع) بوده و حضرت ابراهیم (ع) آن را تجدید بنا نموده است از «( y7¨RÎ) |MRr& ßìÏJ¡¡۹$# ÞOÎ=yèø۹$#» بدست می آید که از شرایط استجابت و آداب دعا ، ستایش خداوند است و حضرت ابراهیم (ع) دعای خود را با ستایش پروردگار همراه ساخت » (قرائتی ، ۱/۲۰۳).
خداوند در آیه ی ۳۵ سوره ی آل عمران می فرمایند : «øÎ) ÏMs9$s% ßNr&tøB$# tbºtôJÏã Éb>u ÎoTÎ) ßNöxtR s9 $tB Îû ÓÍ_ôÜt/ #Y§ysãB ö@ ۷s)tGsù ûÓÍh_ÏB ( y7¨RÎ) |MRr& ßìÉK¡¡۹$# ÞOÎ=yèø۹$# »
(آنگاه که همسر عمران گفت : پروردگارا آنچه در شکم دارم نذر تو کردم آن را برای (خدمت خانه ی) تو پس از من بپذیر که تویی شنوای دانا).
در تفسیر این آیه در کوثر آمده که حنّه زن عمران در حاملگی به خاطر ایمانی که به خدا داشت با خدای خود نذر کرد که نوزادی را که به دنیا می آورد در خدمت معابد قرار دهد و از خداوند خواست که نذر او را بپذیرد که او شنوا و داناست .(جعفری ، ۲/۱۱۳)
و در آیه ی ۱۲۹ سوره ی بقره آمده است :
«$uZ/u ô]yèö/$#ur öNÎgÏù Zwqßu öNåk÷]ÏiB (#qè=÷Gt öNÍkön=tæ y7ÏG»t#uä ÞOßgßJÏk=yèãur |=»tGÅ۳ø۹$# spyJõ۳Ïtø:$#ur öNÍkÏj.tãur 4 y7¨RÎ) |MRr& âÍyèø۹$# ÞOÅ۳ysø۹$# »
(پروردگارا در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمتشان بیاموزد و آنها را تزکیه کند حقا که تو عزیز و حکیمی ).
این آیه بیانگر عظمت روح و ترسیم کننده نور و اخلاص درونی حضرت ابراهیم (ع) است با آنکه از پیامبران برجسته الهی برای نسل های آینده دعا می کند که پروردگارا در میان مردم و ذریه من پیامبری از خودشان برانگیز .
خدایا هر چه در هواست و آنچه در زمین است همه و همه از آن توست و این کنایه از سیطره خداوند بر هستی است که اگر پر کاهی در جهان حرکت کند یا در دل خاک هرگونه فعل و انفعالی صورت پذیرد ، چه در معادن و در کشت زارها و چه در فضا ، هرگونه اتفاقی بیفتد ، همگی در سیطره قدرت مطلقه تو است و به خواست اله واقعی عالم است و هر طور او بخواهد تحقق می یابد و خلاصه آنکه قانون مندی در نظام موجودات ثابت و نیز هر حرکت و سکون در نظام هستی چه در ظاهر اشیاء یا در نهاد آنها ، تحت ضابطه ی حکیمانه و دقیقی است که از تدبیر و حکمت حضرت ربوبی – جلّ و علا – ناشی شده است و این معنای سریان حکمت و عظمت او می باشد و قانون مندی هستی عبارت از رابطه های گوناگون موجودات است که خداوند متعال با نظمی بسیار دقیق جهان را براساس آن تنظیم و تدبیر فرموده و مدیریت تکوینی را در دست قدرت خویش دارد و هیچ چیز از آن حاکمیت قانون مندی و نظم الهی خارج نیست.(ممدوحی کرمانشاهی ، ۳۸۴)
قبل از اینکه به بحث زمان و مکان دعا بپردازیم و بهترین امکنه و ازمنه را ذکر نمائیم باید حتماً به این نکته نیز اشاره کنیم خداوند همه جا هست و هر زمان که او را صدا کنیم می شنود یعنی محدودیت زمانی و مکانی وجود ندارد ولی در این بین بعضی اوقات و مکان شاید بنظر مناسبتر باشند و درواقع بعضی از آنها در احادیث نیز تأکید شده است .
۹-۲)اهتمام به زمان در دعا :
