و همچنین کتاب های مختلفی با زاویه های متفاوت همانند احکام تقیّه، بررسی مصادیق تاریخی تقیّه و … نگاشته شده است. همان طور که بیان شد در این آثار ذکر شده، تقیّه و جایگاه آن در فقه سیاسی بصورت یک طرح جامع و منسجم مورد بحث قرار نگرفته است.
البته بعد از بررسی و تفحص آنچه در این باب یافتیم،تنها دو اثردر زمان معاصر بودکه بصورت تفصیلی تقیّه را مورد بحث قرار داده اند.
که آن دو اثر عبارتند از:
۱- نقش تقیّه در استنباط: از نعمت الله صفری ۲- پایان نامه کارشناسی ارشد با موضوع: تقیّه و سیره سیاسی و اجتماعی ائمه♣ نگارنده محمد حسین مظفری که اثر اول با موضوع من کاملا متفاوت است و اثر دوم گرچه با این بحث سنخیّت دارد. ولی با نگاه و زاویه ای که در رساله حاضر به آن پرداخته می شود کاملا متفاوت است.

همان طور که قبلاً بیان شد خلاء بحث تقیّه در فقه سیاسی- حکومتی، کاملاً مشهود است و در موضوع حاضر نوشته ای به صورت مستقل به رشته تحریر درنیامده است. امید است که با نگارش این رساله در قالب طرحی نو، مسایل سیاسی و اجتماعی تقیّه و جایگاه آن در فقه سیاسی برای پیروان راستین مکتب تشیّع تبیین گردد. و راه روشن و مناسبی برای پویندگان حق ایجاد کند.انشاء ا….

 

 

ھ) روش تحقیق و گرد آوری اطلاعات
 

 

روش تحقیق در این پژوهش،توصیفی و تحلیلی است.
در این روش پس ازجمع آوری مطالب،ابتدا توصیف می کنیم و بعد تحلیل،و سپس بصورت طبقه بندی شده مطالب را ذکر می کنیم.تبعاً روش گرد آوری اطلاعات،کتابخانه ای است.و ابزار گرد آوری فیش برداری مطالب مرتبط با این موضوع است.وهمچنین بااستفاده از نرم ابزارها مانند نرم ابزارجامع اهل البیت و….مطالب را گرد آوری می نماییم.
و) سوال اصلی تحقیق
تقیّه چیست؟ و جایگاه آن در فقه سیاسی کدام است؟

 

 

ز) سوال‌های فرعی تحقیق
 

 

۱- معنای لغوی و اصطلاحی تقیّه چیست؟
۲- فلسفه تقیّه چیست؟
۳- مبانی مشروعیّت تقیّه کدام است؟
۴- انواع تقیّه و کارکردهای آن در ابعاد سیاسی و اجتماعی چگونه است؟
۵- تقیّه حکومتی، جایگاه و ابعاد آن در فقه سیاسی چگونه است؟
۶- قلمرو و دامنه تقیّه در عرصه فقه سیاسی به چه میزان است؟

 

 

ح) فرضیه‌های تحقیق
 

 

تقیّه شاخه‌‌ای از شاخه‌های جهاد، و یک نوع وسیله دفاع است. و تقیّه در برابر جهاد نیست بلکه تقیّه در برابر اذاعه[۵] است. تقیّه سپر دفاعی و مبارزه مخفی و یک نوع تاکتیک سیاسی در برابر دشمن است. یکی از رموز جاودانه ماندن مکتب تشیّع تقیّه است. تقیّه قبل از تشکیل حکومت، زمینه ساز حکومت می‌باشد و بعد از تشکیل حکومت سبب گسترش قلمرو حاکمیت اسلام است. تقیّه‌ای از نظر اسلام مورد تایید می‌باشد که فعّال باشد و تقیّه سکونی و انفعالی که موجب تساهل و تسامح در دین باشد مورد تایید اسلام نیست، از نظر اسلام تقیّه ابزاری جهت گسترش اندیشه حکومت اسلامی است.

 

 

ط) تعریف واژه های کلیدی
 

 

 

۱- تقیّه
 

 

تقیّه یک واژه عربی است که از ریشه «وقی» به معنای صیانت و نگهداری است.[۶]
و در اصطلاح این واژه به تعابیر مختلفی تعریف شده است، که در آتی(فصل اول- مفاهیم) به تبیین دیدگاه های برخی از علمای تشیّع و اهل سنّت پرداخته می شود.
اما به نظر می رسد تعریف شیخ انصاری«ره» در این زمینه که می نویسد: «تقیّه عبارت از حفظ نمودن خود از آسیب دیگری، به وسیله موافقت با او در گفتار یا کردار که مخالف حق است»[۷]، تا حدودی از جامعیّت بر خوردار است.

 

 

۲- فقه
 

 

واژه فقه در لغت به معنای فهمیدن و درک کردن می باشد.[۸] و در اصطلاح، علمای اسلام فقه را اینطور تعریف کرده اند:
«الفقه هو العلم بالاحکام الشرعیّه الفرعیه عن ادلتها التفصیلیّه»[۹]
« فقه عبارت است از :فهمیدن و دانستن قوانین و احکام شریعت اسلام از طریق دلایل تفصیلی آنها.»

 

 

۳- سیاست
 

 

از نظر فرهنگ اسلامی و مکتب اسلام، سیاست عبارت از: تلاش انسانها در جهت تحقق قانون الاهی در روی زمین، به رهبری انبیا، اوصیا و اولیا جهت نیل به سعادت قصوا.[۱۰]

 

 

۴- فقه سیاسی
 

 

مجموعه قواعد و اصول فقهی و حقوقی برخاسته از مبانی اسلامی است که عهده دار تنظیم روابط مسلمانها با خودشان و تنظیم روابط آنها با غیرمسلمان می باشد. براساس مبانی قسط وعدل برخاسته از وحی الهی،
فقه سیاسی دو بخش مهم را داراست.
۱- اصول و قواعدی در ارتباط با سیاست خارجی و تنظیم روابط درون امتی جامعه اسلامی.
۲- اصول و قواعدی در ارتباط با سیاست خارجی و تنظیم روابط بین المللی و جهانی اسلام.[۱۱]

 

 

 
 

 

 

 
 

 

 

فصل اول
 

 

 

: مفاهیم و کلیات
 

 

 

الف) مفاهیم تقیّه
 

 

 

۱- تعریف لغوی تقیّه
 

 

واژه تقیّه از دو جهت «ماده و هیئت» قابل بررسی است. از جهت ماده لفیف مفروق است و حروف اصلی آن «وقی» می‌باشد که واو آن به تاء تبدیل شده است. بنابراین اصل آن «وقیّه» بوده و مصدر ثلاثی مجرد آن «وقی» و «وقایه» است که در لغت به معنای «صیانت» و «نگه داری» آمده است.[۱۲]و از جهت هیئت و ساختار صرفی مصدر و یا اسم مصدر از فعل « تقی، یتقی» ثلاثی مجرد و یا از فعل «اتَّقی، یتَّقی» ثلاثی مزید می‌باشد.
ابن منظور می‌نویسد: «تقیّه» یک واژه عربی بوده که از ریشه «وقی» به معنای صیانت و نگه‌داری، گرفته شده است. خلاصه کلام ابن منظور عبارت است از: وقی: و قاه الله وقیا و وقایهًو واقیهً: صانَه… و قاه الله وقایه، بالکسر ای حفظهُ…و قد توقیت و اتّقیت الشئَ و تقیته اتقیّه تُقی و تقیّه و تقاء: حَذرتُهُ و الاسم التقوی، قوله تعالی« إِلَّا أَن تَتَّقُواْ مِنْهُمْ تُقَاهً[۱۳]»
«تقاه» یجوز اَن یکون مصدرا و اَن یکون جمعاً و المصدر اجود لِان فی القرائه الاخری: الّا اَن تَتّقُوا منهم تقیَّهً، و فی التهذیب عن ابن الاعرابی التقاهُ و التقیّه و التقوی و الاتقاء کلّهُ واحد.[۱۴] و فیروز آبادی می‌نویسد: اتّقیت الشئَ و تقیتُهُ اتقیّه و اتقیّه تُقئً و تقیّهً و تِقاءً ککساءٍ حَذرتُهُ و الاسم التقوی[۱۵]
و سعید الخوری می‌نویسد: توقّاه توقیا و اتَّقاه اِتّقاءً: حَذِرهُ وَ خافَه و اصل اتَّقی، اوتقی قلبت الواو تاءً و ادغمت[۱۶]
شیخ انصاری گوید: التقیّه اسم لِاتّقی، یَتّقی، و التاء بدل عن الواو کما فی التُّهمه( وهمه) و التُّخمه(وُخمه)[۱۷]
آیه الله خویی«ره»: می‌نویسد: انَّ التقیه مصدر تقی یتقی و الاسم التقوی و هی ماخوذ من الوقایه و تاءها بدل من الواو بمعنی الصیانه و التحفّظ عن الضرر[۱۸]
۲- بررسی مفهوم تقیّه:
طبق بیان شیخ انصاری تقیّه اسم مصدر و از فعل ثلاثی مزید باب افتعال، مشتق شده است و از نظر آیه الله خویی تقیّه مصدر و ثلاثی مجرد است.
بنابراین تقیّه، هم از جهت ریشه اشتقاق و ثلاثی مجرد یا مزید بودن و هم از جهت مصدر و یا اسم مصدر بودن، مورد اختلاف است و حال آنکه تقیّه از جهت لفیف مفروق بودن و تبدیل واو به تاء، شدن اختلاف نظر مشاهده نمی‌شود.
۳- جمع‌بندی
با بررسی نظریه‌های بزرگان اهل لغت بدست می‌آید:
۳-۱ منشأ اشتقاق و ریشه تقیّه هر دو احتمال «اتقی، یتقی(باب افتعال)» و تقی-یتقی ثلاثی مجرد صحیح باشد.
۳-۲ تقیّه در لغت به عنوان مصدر آمده است. اگرچه ممکن است در استعمالات به صورت اسم مصدر نیز به کار رفته باشد مانند ظاهر برخی از روایات مثل: التقیّه ترس المؤمن…[۱۹]«خود نگه‌داری سپر مومن است»
۳-۳ معنای تقیّه، با توجه به اینکه تقیّه از ریشه «وقی و وقایه» مأخوذ است به معنای صیانت و حفظ و نگهداری باشد.
۳-۴ اینکه برخی از فرهنگ نویسان فارسی زبان[۲۰] آن را به معنای «پرهیز کردن و پنهان کردن» و «خودداری» معنا کرده‌اند، به نظر می‌رسد صحیح نباشد.
اگر چه در عربی هم گاهی تقیّه به حذر و خوف تفسیر شده است که البته ممکن است لازمه صیانت خوف و ترس باشد.
استاد شهید مطهری«ره» این اشتباه در ترجمه را در بحث تقوا متذکر شده و بعد از آن که لغت«وقی» را به معنای حفظ و صیانت، ترجمه کرده است چنین فرموده:
معنای تقوا ترس و یا پرهیز و اجتناب نیست، بلکه چون دیده شده که لازمه صیانت خود از چیزی، ترک و پرهیز است و هم چنین غالبا صیانت و حفظ نفس از اموری، ملازم است با ترس از آن امور، چنین تصور شده که این ماده مجازاً در بعضی از موارد به معنای پرهیز و دربعضی دیگر به معنای خوف و ترس استعمال شده است.[۲۱]

 

 

۴- تعریف اصطلاحی تقیّه
 

 

برای مفهوم اصطلاحی تقیّه تعاریف متعددی از ناحیه علمای شیعه و سنّی ارائه شده است و ما به عنوان نمونه، به چند مورد آن اشاره می‌کنیم:

 

 

۴-۱ تعریف اصطلاحی تقیّه« از دیدگاه امامیّه»
 

 

۴-۱-۱ شیخ مفید متوفی(۴۱۳) فقیه و متکلم قرن پنجم و از چهره‌های درخشان شیعه در رابطه با تعریف تقیّه فرموده است: التقیّه کتمان الحق و ستر الاعتقاد فیه و مکاتمه المخالفین و ترک مظاهرتهم بما یعقب ضرراً فی الدین و الدّنیا»[۲۲]
تقیّه: عبارت است از: کتمان حق و پوشاندن اعتقاد آن است و پنهان کاری مخالفان و دوری کردن از تظاهر به چیزهایی که آسیب در دین و یا دنیا را در پی دارد.
۴-۱-۲ شیخ امین الاسلام طبرسی می نویسد: التقیّه الاظهار باللسان خلاف ما ینطوی علیه القلب للخوف علی النفس»[۲۳]
«تقیّه عبارت است از: بر زبان آوردن چیزی که بر خلاف باور قلبی خویش است به خاطر ترس از جان.