این قتیبه دینوری (متوفای سال ۲۷۶ ق) از جمله کسانی است که در کتاب المعارف خود اسرائیلیات را فراوان نقل کرده و بسیاری از مطالب کتاب خود، به خصوص در بخش تاریخ پیامبران را با حذف سند و مستقیماً از وهب بن منبه نقل کرده است. به گفته برخی صاحب­نظران، این قتیبه بسیاری از مطالب المعارف را از کتاب المحبر و المنمق ابن حبیب برداشته[۳۰] و این نشان می­دهد که بخش روایات اسرائیلی در کتاب­های تاریخی امری رایج و شایع بوده است.
ابو حنیفه احمد بن داود دینوری (متوفای سال ۲۸۲ ق) در الأخبار الطوال درباره تاریخ پیامبران و امت­های پیشین، اسرائیلیات نقل شده از کعب الأحبار و وهب بن منبه و مانند آنها را با ولع شدیدی نقل می­ کند، ولی به کلی سندها را می­اندازد و در آغاز هر مطلبی می­گوید: «و گفته­اند».
محمدبن جریر طبری (متوفای سال ۳۱۰ ق) یکی دیگر از مورخان معروف است تاریخ او از منابع مهم تاریخ اسلام به شمار می­آید، ولی تاریخ او نیز مانند تفسیرش آکنده از اسرائیلیات است و درباره آغاز آفرینش و تاریخ پیامبران و اقوام پیشین، عمده­ترین منبع او روایات اسرائیلی است که از کعب الأحبار و وهب ین منبه رسیده است.
«در کتاب­های تاریخی بعدی ملاحظه می­کنیم که به تدریج به ضعف روایات اسرائیلی توجه شده است هر چند که آنها را ذکر کرده ­اند».
مسعودی (متوفای سال ۴۲۱ق) در مروج الذهب پس از ذکر حدیث نسناس و عنقاء و آفرینش چارپایان اظهار می­دارد که این روایات از روایاتی نیست که شنونده آن باید آن را بپذیرد… و آنها داخل در اسرائیلیات است.[۳۱]
ابو علی ابن مسکویه (متوفای سال ۴۲۱ق) از مورخانی است که کمتر به دام روایت­های اسرائیلی گرفتار شده است. او با توجه کامل به این که بخش­های مهمی از تاریخ پیشینیان، مشتمل بر خرافات و تخیلات است، تلاش کرده که در کتاب خود به نام تجارب الامم از آن دوری کند و تا حد زیادی هم موفق شده و به تخیل حوادث پرداخته است. او در مقدمه کتاب خود می­گوید:
چنین یافتم که خبرهای موجود، آمیخته با خبرهایی است که به منزله قصه­پردازی و خرافات است. این­ها هیچ فایده­ای ندارد جز این که در قصه­گویی شبانه باعث خواب رفتن شنونده باشد.[۳۲]
تجارب الامم از ذکر دو بخش از تاریخ که نوع کتاب­های تاریخی آن زا دارند و خاستگاه آن­ها روایات اسرائیلی است، خودداری کرده است. آن دو بخش عبارت­اند از: آغاز آفرینش (بدء الخلق) و تاریخ پیامبران. ابن مسکویه گفته است که هدف او بیان وقایعی است که می­توان از آن تجربه­ای آموخت که به درد زندگی می­خورد.[۳۳]
در عین حال، یکی از منابع مهم ابن مسکویه تاریخ طبری است که منبع اسرائیلیات است. هرچند که او در نقل­های خود از طبری گزینشی عمل کرده و با نقد و نظر همراه کرده است، ولی گاه و بی گاه برخی روایات اسرائیلی از طریق تاریخ طبری در تجارب الامم راه یافته است. او مانند نوع مورخانی که پس از طبری آمده­اند به شدت از تاریخ طبری متأثر است و تاریخ طبری برای او آن چنان مهم بوده که درس آن را خوانده است. ذیل حوادث سال ۳۵۰ق از درگذشت ابوبکر احمدبن کامل خبر می­دهد و می­گوید: من کتاب تاریخ ابوجعفر طبری را از وی شنیده­ام.[۳۴]
مطهر بن طاهر مقدسی (متوفای سال ۵۰۷ق) نویسنده کتاب البدء و التاریخ روایات اسرائیلی درباه آفرینش را با قید احتیاط نقل می­ کند و در موارد بسیاری می­گوید: «اگر این روایات صحیح باشد دلالت بر فلان مطلب می­ کند» و بدین گونه صحت آنها را مورد تردید قرار می­دهد. و در فصل مربوط به نخستین موجودی که خداوند آفریده، برخی روایات اسرائیلی را به نقل از وهب بن منبه و عبدالله بن سلام نقل می­ کند و پس از نقد آنها از نظر عقلی می­گوید:
جایز نیست به آنچه از اهل کتاب در این باره نقل شده، یقین پیدا کرد مگر اینکه قرآن و سخن پیامبر(ص) ما آن را تصدیق کند، زیرا در کتاب­های آنها تحریف و تبدیل رخ داده و حتی این روایات، مخالف با چیزی است که در اول تورات آمده است.[۳۵]
مقدسی عقاید یهود را مستقیماً از برخی از کتاب­های آنها نقل و نقد می­ کند. مثلاً در باب آغاز آفرینش، تحت عنوان: «ذکر مقالات اهل الکتاب فی هذا الباب» نظر آنها را از کتابی به نام شرایع الیهود نقل می­ کند و بخشی را هم از تورات می­آورد و جالب این که عبارت تورات را به زبان عبری و با حروف عربی نقل می­ کند و سپس آن را به عربی ترجمه می­ کند[۳۶]
ابوالفرج عبدالرحمان بن جوزی (متوفای سال ۵۹۷ق) در مقدمه تاریخ مفصل خود به نام المنتظم فی اخبار الملوک و الامم می­گوید:
از مورخان پیشین بعضی­ها کتاب­های خود را آکنده از مطالبی کرده ­اند که ذکر آنها مورد رغبت نیست. و در آنها مطالبی ذکر شده که مربوط به آغاز آفرینش است و صحت آنها بعید به نظر می­رسد و ذکر آنها نزد صاحبان خِرد زشت است، مانند اخباری که از وهب بن منبه و دیگران نقل شده که از خرافات است.[۳۷]
در عین حال، ابن جوزی بسیاری از آن روایات را در همین کتاب نقل کرده و حتی روایات وهب بن منبه را درباه آغاز آفرینش به طور گسترده آورده است.[۳۸]
ابن کثیر دمشقی (متوفای سال ۷۴ق) نیز از کسانی است که در کتاب خود البدایه و النهایه بر ضعف روایات اسرائیلی تأکید کرده است. او در مقدمه کتاب خود می­گوید:
ما اسرائیلیات را ذکر نمی­کنیم مگر آن مقدار که مخالف کتاب و سنت نباشد و آن بخشی از روایاتی است که نا قابل تصدیق است و نه قابل تکذیب.[۳۹]
او درباره آغاز تاریخ و حالات پیامبران و امت­های گذشته، برخی از روایات معروف را می­آورد و در جای جای آن می­گوید: این از اسرائیلیات است. برای همین است که حاجی خلیفه در معرفی کتاب البدایه و النهایه می­گوید: ابن کثیر در این کتاب بر نص کتاب و سنت تکیه کرده و روایات صحیح و سقیم و نیز اخبار اسرائیلی را مشخص نموده است.[۴۰]
عبدالرحمان بن خلدون (متوفای سال ۸۰۸ق) در تاریخ خود برخی روایات را نقل می­ کند و تذکر می­دهد که این از اسرائیلیات است. او از کتابی به نام الأسرائیلیات نام می­برد و گاهی از آن نقل می­ کند.[۴۱]
اینها نمونه­هایی بود از کتاب­های تاریخی که بسیاری از آنها، به خصوص در قرن­های اولیه اسلامی، آکنده از روایت­های اسرائیلی بوده است که بیشتر به خرافات و افسانه­ های تخیلی شباهت دارد تا حوادث و وقایع تاریخی البته همان گونه که گفتیم از قرن چهارم به بعد، تاریخ نویسان مسلمان به ضعف این روایت­ها توجه نشان داده و کوشیده­اند از آنها دوری کنند، هر چند در تنقیح و تهذیب و پاکسازی تاریخ از این روایات، توفیقی نیافته­اند.
نکته­ای که باید در این جا یادآور شد این است که با وجود این که محققان و مورخان معاصر از وجود اسرائیلیات در کتاب­های تفسیری و تاریخی انتقاد کرده و ضرورت پاکسازی تاریخ را از این روایات تذکر داده­اند و در این باره کتاب­های متعددی نوشته­اند، در عین حال برخی نویسندگان معاصر، اساطیر و اسرائیلیات را با پردازش جدید به طور گسترده وارد تاریخ اسلام کرده ­اند. از جمله آنها طه حسین است که کتاب علی هامش السیره را بر همین اساس نوشته است و در مقدمه آن تصریح کرده که من در این کتاب به خود آزادی داده­ام که در سیره از اساطیر استفاده کنم.[۴۲]
طه حسین که به خوبی می­دانست این کار او با مخالفت علمای اسلام روبه­رو خواهد شد، پس از تبیین روش خود می­گوید:
می­دانم که گروهی درباره این کتاب سخت­گیری خواهند کرد، آنها عقل­گرایانی هستند که جز عقل به چیزی اطمینان ندارند و لذا درباره بسیاری از روایاتی که عقل، آنها را نمی­پذیرد سخت می­گیرند.[۴۳]
نباید تصور کرد که طه حسین مانند یک فرد متدین معتقد است که باید در برابر معجزات پیامبران تسلیم شد هرچند که عقل بدان جا راه نبرد، بلکه منظور او از این سخن، توجیه روش خود و شاید هم نوعی فریب­کاری است. کاری که او کرد وارد کردن افسانه­ های قدیمی و روایت­های اسرائیلی در سیره نبوی با شیوه­ای تازه بود.
همان گونه که خود وی پیش بینی کرده بود، کتاب علی هامش السیره پس از انتشار، با مخالفت­های شدیدی روبه­رو شد و نخستین کسی که به آن اعتراض کرد دوست قدیمی و هم فکر او محمد حسین هیکل بود که معتقد بود که دست مایه قرار دادن سیره نبوی در ادبیات اساطیری، کاری نارواست و به همین سبب طه حسین را سرزنش کرد.
طه حسین در حالی اسرائیلیات را به طور گسترده وارد کتاب خود کرد که محققان اسلامی بسیار کوشده بودند که آنها را از تاریخ اسلام بزدایند.
مبدأ نفوذ اسرائیلیات
آغاز ورود اسرائیلیات به فرهنگ تمدن و فرهنگ یهودی به فرهنگ اعراب بت پرست قبل از اسلام باز می­گردد. پیش از ظهور اسلام، قبایل فراوانی از اهل کتاب در مجاورت مشرکان در مدینه و پیرامون آن از جمله خیبر و فدک زندگی می­کردند. اهل کتاب چون دارای دین و کتاب آسمانی بودند، موقعیت و فرهنگ بالاتری در مقایسه با مشرکان داشتند و نزد آنان از جایگاه علمی ویژه­ای برخوردار بودند. مشرکان برای فهم بسیاری از مسائل، از جمله مسائل مربوط به خلقت، تاریخ ملتهای گذشته و… به آنان مراجعه می­کردند، افزون بر این، آنان در سال، دو کوچ زمستانی و تابستانی به یمن و شام داشتند و در این مسافرتها با گروه­های فراوانی از اهل کتاب که در این دو سرزمین ساکن بودند مراودت داشتند و این ارتباطها نیز خود عامل دیگری در نفوذ فرهنگ یهودی در فرهنگ عرب جاهلی به شمار می­رفت.[۴۴] مراجعه اعراب به اهل کتاب، بعد از اسلام و پذیرش آیین جدید ادامه یافت و آنان برای فهم برخی ناشناخته­ها، اهل کتاب را بر دیگران ترجیح می­دادند، به ویژه که قرآن نیز در آیاتی، مشرکان را به اهل کتاب ارجاع داده بود: « فَسـَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کُنتُم لاتَعلَمون * بِالبَیِّنـتِ والزُّبُرِ…»[۴۵] مخاطب اصلی در آیات، مشرکان هستند که خداوند به آنان خطاب کرده: اگر در صحت گفته­های قرآن شک دارید، از اهل کتاب بپرسید؛ اما برخی مسلمانان گمان کردند که این آیات مراجعه آنان به اهل کتاب را مجاز شمرده است، بدین سبب برای سوال از معارف اصلی دین به اهل کتاب مراجعه می­کردند.
رجوع به اهل کتاب به همین منوال ادامه داشت، تا اینکه پیامبر اکرم (ص) در روایاتی که خواهد آمد، به طور صریح مسلمانان را از مراجعه به آنان منع کرد؛ ولی با وجود نهی صریح پیامبر(ص)، گروهی از مسلمانان برای دستیابی به مطالبی که به گمان آنان در معارف اسلامی وجود نداشت، به اهل کتاب مراجعه می­کردند.
رحلت پیامبر (ص) و فقدان آن حضرت سبب ورود بیشتر اسرائیلیات به فرهنگ اسلامی شد، زیرا از طرفی حضرت مانعی برای مراجعه مسلمانان به اهل کتاب به شمار می­رفت و از سوی دیگر، با وفات وی راه کسب دانش و معارف اسلامی بر کسانی که از جانشین عالم و دروازه علم پیامبر، علی (ع) و صحابیان دانشمندی همچون ابن عباس و ابن مسعود غافل بودند، مسدود ساخت، به همین جهت ذهبی می­نویسد: داخل شدن اسرائیلیات در تفسیر از اموری است که به عهد صحابه بازمی­گردد.[۴۶]
نو مسلمانان اهل کتاب که در عهد صحابه، اسلام را پذیرفته بودند، از عوامل دیگر ورود اسرائیلیات به فرهنگ اسلامی بودند. اینان با تظاهر به اسلام سوء استفاده از اعتماد برخی صحابه، خرافات فراوانی را وارد حوزه فرهنگ اسلامی کردند. ورود و نفوذ این روایات در دوره تابعان نیز ادامه یافت، بلکه در این عصر بر اثر تساهل گذشتگان، شیوع پدیده داستان­سرایی، گرویدن شمار بیشتری از اهل کتاب به اسلام و نیز رغبت بیشتر مسلمانان به شنیدن داستانهای ملتهای پیشین، اسرائیلیات بیشتری وارد تفسیر و حدیث اسلامی شد، افزون بر این، وجود مفسرانی در این عصر همچون مقاتل ابن سلیمان که می خواستند نقص و کمبودهای تفسیر را با روایات اسرائیلی برطرف سازند، بر نفوذ بیشتر این روایات افزود[۴۷] تا اینکه عصر تابعان فرا رسید. در این عصر نیز علاقه به اخذ روایات اسرائیلی افزون­تر شد و گروهی در مراجعه به اهل کتاب، راه افراط را در پیش گرفتند، به گونه­ ای که هر روایت اسرائیلی را می­پذیرفتند و آن را صحیح تلقی می­کردند. این گرایش شدید ادامه یافت تا نوبت به عصر تدوین تفسیر رسید. در این عصر، مفسران بخش اعظم این روایات اسرائیلی را وارد تفسیر کردند.[۴۸]
علل عمده نفوذ اسرائیلیات در منابع اسلامی
عوامل اصلی نفوذ اسرائیلیات در فرهنگ اسلامی و منابع و اذهان مسلمین را می­توان بدین گونه خلاصه کرد:
۱٫ نزدیکی و همسو بودن فرهنگ اسلامی و باورهای مسلمین با ادیان قبل مخصوصاً یهود و مسیحیت.[۴۹]
۲٫ نا آگاهی اعراب و نداشتن کتاب آسمانی همراه با اشتیاق به دانستن مسائل گذشته جهان.[۵۰]
۳٫ استقبال و توجه مردم عوام به قصه­پردازی و داستان­سرایی
علامه طباطبائی ضمن تأکید بر این عامل مهم می­گوید: «قصص قرآن بر نکته­ها و اهداف اساسی بسنده کرده و به شرح بسط زائد و بی فایده آنها نپرداخته است، بر خلاف کتب اهل کتاب که آنها را با جزئیات تمام نقل نموده ­اند تا آنجا که مفسران گذشته بزعم خود برای تکمیل جزئیات قصص قرآنی از آن مطالب بهره وافری گرفته­اند»[۵۱]
دکتر ذهبی در این خصوص می­گوید: «با دقت نظر در می­یابیم که تورات و قرآن در بسیاری از مسائل، خصوصاً قصص و تاریخ، اشتراکات زیادی دارند. با این تفاوت که در قرآن به اختصار و آنچه که مقصود اصلی و مایه عبرت است، بسنده شده ولی در کتب آسمانی گذشته جزئیات زائد و اغلب بی­فائده نیز آمده است، به عنوان نمونه اگر یک مورد را در هر دو بررسی و تطبیق کنیم به اختلاف آنها پی خواهیم برد، قرآن با وجود اینکه در موارد متعددی مثلاً سوره بقره و اعراف داستان آدم را بازگو نموده ولی معترض محل بهشت، نوع درختی که آدم و همسرش از خوردن آن نهی شدند یا حیوانی که شیطان آن را وا داشت تا آدم و حوا را گمراه سازد، نشده، ولی با نگاهی به تورات درمی­یابیم که همه این جزئیات را بیان نموده و روشن ساخته است که بهشت در شرق عدن است و درخت در وسط بهشت و آن درخت، درخت زندگی بود و باعث شناخت خوبی و بدی و آن حیوان نیز که حوا را گمراه نمود، مار بود. قصه­های انجیل نیز مانند داستان عیسی و مادرش (ع) با جزئیات زنده نمودن مردگان، هه به تفصیل آورده شده، در حالی که این داستان در قرآن، مختصر و در حد عبرت و بدون پرداختن به جزئیات ملالت آور، آورده شده است.[۵۲]»
۴٫ اعتماد بیش از حد برخی از مفسران به اخبار و روایات
علامه بزرگوار طباطبایی در این مورد نیز می­گوید: «اطمینان مفسران اولیه در قبول و نقل اخبار بدون بررسی نقادانه آنها، باعث ورود اسرائیلیاتی به تفسیر گردیده که صریحاً مخالف عقاید اسلامی، عقل و نقل صحیح است و غالباً عصمت أنبیاء (ع) را خدشه دار می­سازد».[۵۳]
دکتر رمزی نعناعه، در مورد تساهل مفسران در نقل اخبار و قصص می­گوید: «مفسرین از زمان طبری تا رشید رضا، همه و هریک به گونه­ ای در ورطه اسرائیلیات افتاده­اند، عده­ای مقداری اندک از آنها را در تفاسیر خود گنجانده­اند، عده­ای در نقل آنها به شدت دچار زیاده­روی شده ­اند، جمعی با تعقل آنها با سکوت از کنارش گذشته­اند ولی اندیشمندان نیز به تعقیب، بررسی و نقد آنها همت گماشته­اند».[۵۴]
۵٫ تشویق خلفا
رفتار بعضی از خلفا باعث تشویق افراد در نقل قصه­ها شد. خلیفه دوم به تمیم داری مسیحی تازه مسلمان اجازه داد که در مسجد بنشیند و قصه بگوید.[۵۵]
هم چنین به افرادی چون کعب الاحبار که در زمان خلیفه دوم ادعای اسلام کرد، میدان داده شد که هر چه دوست دارد بگوید. همین طور خلیفه سوم نیز به سبب این که ابوذر سخن کعب الاحبار را رد کرد خشمناک شد و دستور تبعید او را داد. در زمان معاویه هم در شام بستر مناسبی برای پخش اسرائیلیات به وجود آمد.[۵۶]
۶٫ منع نقل احادیث
منع از نقل احادیث پیامبر(ص) توسط خلیفه اول و دوم نیز از جمله این عوامل است. آنها مسلمانان را از نقل و تدوین حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله به بهانه این که با آیات قرآنی مخلوط نشود، منع کردند. عایشه نقل می­ کند که پانصد حدیث نوشته شده از پیامبر (ص) نزد پدرم بود. روزی به من گفت: دخترم آن احادیث را بیاور من آوردم و او همه را سوزانید و گفت: می­ترسم بمیرم و این احادیث نزد من باشد و به همان گونه­ای نباشد که من شنیده­ام.[۵۷]
هم چنین خلیفه دوم با نقل حدیث از پیامبر(ص) مخالف بود. او بارها گفته بود که قرآن را پیراسته کنید و آ را تفسیر نکنید و کمتر به نقل حدیث از پیامبر خدا (ص) بپردازید.[۵۸] او بعدهای در این باره شدت عمل بیشتری نشان داد و کسانی را که از پیامبر حدیث نقل می­کردنداز جمله کعب و ابوهریره را تهدید کرد که اگر ادامه دهند آنها را از مدینه اخراج خواهد کرد. هم چنین او به صورت بخش­نامه به تمام شهرها نوشت که هر کسی نزد وی حدیثی از پیامبر(ص) است آن را از میان ببرد.[۵۹]
منع تدوین حدیث که حدود یک قرن طول کشید سبب پیدایش خلأ فکری میان مسلمانان شد و آنها به جای احادیث پیامبر(ص) به سوی کسانی که از تورات و تلمود و انجیل مطلب نقل می­کردند کشیده شدند و این در حالی بود که خلیفه به تمیم داری تازه مسلمان دستور داد که در مسجد بنشیند و قصه بگوید.
۷٫ مسئولیت مسلمان نماها
سوء نیت برخی از تازه مسلمانان مانند کعب الاحبار که وابستگی­های پیشین آنها از بین نرفته بود، سبب شد روایات اسرائیلی را رواج دهند و فرهنگ مسلمانان را آمیخته با این روایات کنند تا مسلمانان به منابع یهود و نصارا به دیده احترام بنگرند و آنها را بزرگ بشمارند. بر این اساس، عبدالله بن سلام یهودی تازه مسلمان با چند یهودی تازه مسلمان دیگر نزد پیامبر(ص) آمدند و اجازه خواستند که روز شنبه را گرامی بدارند و پیامبر(ص) موافقت نکرد.[۶۰]
زمینه ­های گسترش اسرائیلیات
افزون بر عواملی که اسرائیلیات را در تفسیر و حدیث اسلامی وارد کرد، زمینه­ها یا عواملی نیز باعث شد تا این روایات، در دایره­ای وسیع گسترش یافته همه شئون اخلاقی، اعتقادی و مذهبی مسلمانان را فراگیرد. این زمینه ­های عبارت است از:
۱٫ ضعف فرهنگی عرب
مردم جزیرۃالعرب که بیشتر بادیه نشین بودند عمدتاً از معارف عقلی بی­بهره بودند و مسائلی چون منازعات قبیله­ای و انتقام جویی مهم­ترین مشغله ذهنی آنها بود. درگیری و جنگ و جدال دائم فرصتی برای تأمل در اعتقادات دینی برای آنها باقی نمی­گذاشت.[۶۱]
مظهر عقل عرب جاهلی شعر و لغت و امثال و حکایات بود… آنها از علم و فلسفه بهره نداشتند زیرا زندگی اجتماعی آنها درخور علم و فلسفه نبود. دانش آنها منحصر به علم انساب یا شناختن اوضاع جوی بود.[۶۲]
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
نگاهی اجمالی به خرافاتی که در میان اعراب جاهلی رواج داشت، نشانگر آن است که آنها چون از ریشه­یابی حوادث و کشف علت­ها عاجز بودند، به علومی چون کهانت، قیافه­شناسی، عیافه (پیش گویی­های مستند به پرواز و آواز خاص پرندگان) و مانند اینها روی می آوردند و طبیعی بود که چنین افرادی در شناخت علل و اسباب علم، بسیار سطحی نگر بودند.[۶۳]
تعبیراتی که در پاره­ای از آیات قرآن کریم و روایات اسلامی درباره جامعه عربی عصر جاهلی بکار رفته، به خوبی گویای سطح نازل فرهنگی آنها و غوطه ور بودنشان در گرداب نادانی و جهالت و سرگردانی آنها در بیابان اوهام و خرافات است.
عدم برخورداری عرب جاهلی از یک پشتوانه فرهنگی، نقش بسزایی در خضوع و تذلّل آنها در مقابل اهل کتاب و از وجاهت و منزلت علمی خاصی در نزد اعراب برخودار بودند، ایفا می­کرد. اهل کتاب به خاطر برخورداری از میراث دینی و فرهنگی و آگاهی از داستان­های أنبیاء و سرگذشت پادشاهان و داستان­های شگفت انگیز و درباره آفرینش عالم و مانند آن و به دلیل برخورداری از یک شریعت دینی و کتاب­هایی چند که آن را به خدا و پیامبران نسبت می­­دادند همواره بر مشرکین عرب جاهلی مباهات می­کردند. از جمله عواملی که خصوصاً به قبول وجاهت فرهنگی مورد ادعای یهود کمک می­کرد و به آنان نوعی تشخیص می­بخشید، نوید آنان به ظهور پیامبری جدید بود که آنان صفات را در کتبی که بدانها دسترسی داشتند یافته بودند و آن را برای اعراب حکایت می­کردند. از سوی دیگر آنها خود را از اولیاء و دوستان خدا و از برگزیدگان الهی معرفی می­کردند و بدین سبب برای خود جایگاه ویژه­ای قائل بودند.[۶۴]
شواهد و روایات تاریخی فراوانی دلالت بر سلطه فرهنگی اهل کتاب بر اعراب جاهلی داشته و این مدعای برخی محققان را که گفته­اند: «عرب در برابر اهل کتاب همچون شاگرد نسبت به استاد عمل می­کرد و آنان را سرچشمه فرهنگ و معرفت خویش می­دانستند».[۶۵] ثابت می­نماید.
به عنوان مثال، در روایاتی که از پاره­ای از صحابه نقل شده، آمده است که آنها می­گفتند: ما یهودیان را در زمان جاهلیت بزرگ می­داشتیم زیرا که ما اهل شرک و آنها اهل کتاب بشمار می­رفتند و آنان به ما می­گفتند ما منتظر بعثت پیامبری هستیم که زمان ظهورش به طول انجامیده و شما را همچون قوم عاد و ارم از بین خواهیم برد.[۶۶]
و از ابن عباس نقل شده که می­گفت:
این گروه از انصار که بت پرست بودند با گروه دیگری از یهود که اهل کتاب بودند در کنار هم می­زیستند و آنها برای یهود از نظر علمی و شأن والایی قائل بودند و در بسیاری از کارهای خود از آنها تبعیت می­کردند.[۶۷]
سهیلی صاحب کتاب «روض الأنف» می­نویسد:
در میان اوس و خزرج کسانی یافت می­شدند که دین یهود را اختیار کرده بودند و پاره­ای از زنان آنها بودند که نذر کرده بودند اگر صاحب فرزندی شدند یا اگر نوزادشان زنده ماند او را به کیش یهود درآورند چرا که یهود در نزد آنها اهل علم و کتاب بشمار می­آمدند.
در متون تاریخی آمده است که یهودیان مکان­های بخصوصی در جزیرۃ العرب داشتند که علما و احبار یهود در آنجا به تدریس و تعلیم احکام شریعت یهود و تاریخ گذشتگان و سرگذشت پیامبران پیشین و تعالیم تورات اشتغال داشتند که این مکان­ها در نزد اعراب به «مدارس» یا «بیت المدارس» یا «مدارس» معروف بود. شواهد و قراینی که از کتب روایی و تاریخی به دست می­آید، نشانگر آن است که برخی از بزرگان مکه و یثرب به این مکان­ها رفت و آمد داشتند و سؤال­هایی را درباره داستان­های أنبیاء و گذشتگان و یا مسایل دیگر با علمای یهود مطرح می­کردند و آنها بر طبق مأنوسات ذهنی خود پاسخ می­دادند و از همین رهگذر بود که داستان­های اسرائیلی، اساطیری بسیاری در میان اعراب چه قبل از اسلام و چه بعد از ظهور اسلام رواج یافت.[۶۸]
ابن کثیر در تفسیر خود به نقل از ابن عباس می­گوید:

جهت