با ملی شدن بانک­ها در سال­های پس از انقلاب، نقش بانک­ها در اعمال سیاست­های پولی مورد نظر دولت افزایش یافت؛ به طوری که، بانک­ها ملزم به ایجاد هماهنگی و همکاری با دولت در جهت رسیدن به اهداف سیاست­های کلان اقتصادی شدند. لذا، مقرر شد بخشی از منابع بانکی در قالب تبصره­های بودجه سالانه تصویب و در اختیار بخش­های دولتی قرار گیرد.

این مساله با درج تبصره ۳۳ قانون بودجه سال ۱۳۵۹ و تبصره ۳ قانون بودجه سال ۱۳۶۰ به مرحله اجرا درآمد و در سال­های بعد تداوم یافت[۳۲]. اعتبارات و تسهیلات پرداخت شده به مجریان طرح­های تبصره­ای، از منابع نقدینگی بانک­ها سرچشمه گرفته و بانک­ها نیز به تعهد دولت مبنی بر بازپرداخت وام­های اعطایی، تسهیلات اعتباری را در اختیار متقاضیان قرار می­دهند. از آنجا که تخصیص این منابع بر اساس خواست دولت صورت می­گیرد و مقررات و دستورالعمل­های مربوط به آن خارج از اراده و ضوابط نظام بانکی می­باشد و بانک ها مکلف به پرداخت آن شده ­اند، این تسهیلات را «تکلیفی» می­گویند. تسهیلات تکلیفی را می­توان به دو دسته ۱) تسهیلات تکلیفی مصوب مربوط به تبصره­های بخش دولتی؛ ۲) تسهیلات تکلیفی مصوب مربوط به تبصره­های بخش غیردولتی تقسیم ­بندی کرد. بررسی روند پرداخت تسهیلات تکلیفی در اقتصاد ایران تا سال ۱۳۷۱ چندان چشمگیر نبوده است. از این زمان به بعد با شروع (دوران سازندگی و کافی نبودن منابع دولت برای دستیابی به اهداف مورد نظر خود در برنامه ­های توسعه) رشد فزاینده­ای داشته است؛ به طوری که، حجم تسهیلات تکلیفی در سال ۱۳۷۶ به ۸/۲۲ هزار میلیارد ریال رسید که در ۱۸ تبصره قانون بودجه آن سال نمود یافت (خسروی، ۱۳۸۶).
در سال ۱۳۷۷ و در یک اقدام مناسب از طرف دولت و مجلس شورای اسلامی تمامی تبصره­های تکلیفی نظام بانکی درقالب یک تبصره در قانون بودجه سال ۱۳۷۷ ارائه شد که گامی در جهت شفاف کردن آمار و اطلاعات مربوط به تسهیلات تکلیفی به شمار می­رفت. از این زمان، همواره سهم بخش غیردولتی از تسهیلات تکلیفی بانک­ها بیشتر از بخش دولتی بوده است. این امر در کنار تجمیع تبصره­های مربوط به تسهیلات تکلیفی گامی مثبت در جهت ارائه اعتبارات بانکی تلقی می­شد.
از طرف دیگر، با توجه به اینکه مسولان بانکی اعطای تسهیلات تکلیفی را باری بر دوش نظام بانکی و عاملی در جهت کاهش کارایی عملکرد این نظام عنوان می­کردند، در بند (الف) ماده (۸۴) قانون برنامه سوم توسعه کشور مقررشد که افزایش در مانده تسهیلات تکلیفی طی سال­های برنامه سوم به طور متوسط سالانه ده درصد نسبت به ارقام مصوب سال ۱۳۷۸ کاهش یابد که متعاقب همین سیاست در قوانین بودجه سنواتی سالهای ۸۳-۱۳۷۹ افزایش مانده تسهیلات تکلیفی محدود شد.
در قانون برنامه چهارم توسعه کشور نیز سیاست محدود کردن تسهیلات تکلیفی مورد توجه برنامه­ ریزان واقع شد؛ به گونه­ ای که، مطابق قسمت (۳) بند (ج) ماده (۱۰) قانون برنامه چهارم توسعه کشور افزایش مانده تسهیلات تکلیفی بانک­ها طی سال­های برنامه چهارم به طور متوسط سالانه بیست درصد نسبت به رقم مصوب ۱۳۸۳ کاهش یابد که البته در عمل با موفقیت چندانی همراه نبود (خسروی، ۱۳۸۶). اهمیت این مساله از آنجاست که پرداخت تسهیلات تکلیفی به شیوه فعلی نه تنها در دستیابی به اهداف پشتیبان توفیقی به دست نمی­دهد، بلکه به دلیل آنکه این اعتبارات به خواست و دستور دولت و توسط دستورالعمل و قوانین مصوب دولت به نظام بانکی تحمیل می­ شود، زمینه انتقال ناکارآمدی به این سیستم را در جهت تخصیص منابع فراهم آورده است.

  تعدد ابزارهای مالی
 

در قانون عملیات بانکی بدون ربا چهارده ابزار مالی در قالب ۸ عقد اسلامی، برنامه کار و فعالیت بانک­ها را تشکیل می­دهد. این ابزار در ارتباط با عقود متناسب با ماهیت حقوقی هر یک از آن­ها، به صورت زیر قابل طبقه ­بندی هستند:
الف . گروه تامین منابع مالی در رابطه با عقد قرض – قرض­الحسنه اعطایی؛
ب . گروه تعهدات و مبادلات که در ارتباط با عقد جعاله (مشتمل بر جعاله و به یک تعبیر افتتاح اعتبارات اسنادی و صدور ضمانت­نامه به عنوان گروه تعهدات) و عقد بیع (مشتمل بر فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک، سلف، خرید دین به عنوان گروه مبادلات) عنوان می­ شود. در این گروه از عقود که اصطلاحا عقود با بازدهی ثابت خوانده می­ شود، طبق قرارداد بانک، تمام یا بخشی از سرمایه مورد نیاز یک فعالیت اقتصادی (تولیدی، تجاری و خدماتی) را تامین نموده و بعد از انعقاد قرار داد و قبل از انجام فعالیت اقتصادی، بازدهی ناشی از فعالیت طبق توافق طرفین، تحت عنوان سود متعارف بر قیمت تمام شده مورد معامله افزوده شده و در واقع بخشی از قیمت فروش را تشکیل می­دهد و یا از طریق تنزیل اسناد تجاری صورت می­پذیرد. ویژگی­های این دسته از عقود عبارت اند از: ۱) وارد نشدن در بازار حقیقی [۳۳] و ۲) تعیین سود با قطع نظر از عملکرد وام گیرنده [۳۴]
ج. گروه مشارکات که طی آن در چارچوب شراکت در سود و زیان (PLS)[35] تماما یا بخشی از سرمایه مورد نیاز یک فعالیت اقتصادی ( تولیدی ، تجاری و خدماتی ) توسط بانک تامین می­ شود و در نهایت سود حاصل از این نوع فعالیت طبق قرارداد منعقده و بر اساس نسبت­های مورد توافق بین طرفین تقسیم می­ شود. این دسته از عقود شامل مضاربه، مشارکت مدنی و مشارکت حقوقی، سرمایه ­گذاری مستقیم، مزارعه و مساقات می­باشد. ویژگی کلی این گروه از عقود عبارت­اند از: ۱) تحمیل شراکت بر وام گیرنده؛ ۲) احتیاج به کنترل و نظارت مستمر از سوی بانک. بدیهی است بکارگیری این دسته از عقود به سبب برخورداری از ماهیت مشارکتی و لزوم اعمال نظارت­های مستمر از سوی بانک، با مخاطره بالاتری به نسبت گروه قبل همراه است. به علاوه، هر یک از عقود مندرج در این گروه از ویژگی­های خاصی برخوردارند که امکان بکارگیری آنها را محدود می­سازد. از مهمترین این ویژگی­ها می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

مشارکت مدنی و حقوقی جزو عقود عام بوده و در همه بخش­ها کاربرد دارند. هر چند، با محدودیت مواجه هستند. در این دوعقد، بانک تنها بخشی از سرمایه و منابع مورد نیاز فعالیت اقتصادی را تامین می­ کند و بخش دیگر سرمایه باید به وسیله متقاضی تسهیلات تامین شود؛ در غیر اینصورت مشارکت محقق نخواهد شد. لذا عقود مشارکت مدنی و حقوقی تنها در مواردی کاربرد دارند که متقاضی بتواند بخشی از سرمایه مورد نیاز فعالیت اقتصادی را خود تامین کند. در ضمن، آن دسته از متقاضیانی که سرمایه ندارند و تنها از نیروی کار و تخصص و مدیریت برخوردارند، نمی­توانند از این طریق تسهیلات دریافت کنند.
 

مضاربه تنها در امور بازرگانی و تجاری کاربرد دارد و در بخش­های تولیدی، صنعتی و کشاورزی و همچنین خدماتی قابل استفاده نیست. مضاربه جزو عقود جایز است و طرفین عقد می­توانند در هر زمان که خواستند آن را فسخ نمایند. به همین جهت، هرگاه از مضاربه استفاده می­ شود، بانک­ها ناگزیرند ضمن یک عقد خارج و لازم، جواز حق فسخ عقد را از طرفین قرار داد سلب کنند. بدیهی است که نیاز به بستن عقد دوم از مطلوبیت کاربرد این عقد برای بانک­ها می­کاهد و از سوی دیگر سبب پیچیدگی قانون و عملیات بانکی می­ شود.
 

مزارعه و مساقات تنها در بخش کشاورزی کاربرد دارند و در سایر بخش­ها قابل استفاده نیستند. اگر بانک­ها بخواهند از این عقود استفاده کنند، طبیعتا عامل نخواهند بود. پس باید زمین و یا باغ­هایی در اختیار داشته باشند تا برای مدت معینی به زارع و یا باغدار واگذار کنند. نظر به اینکه اینگونه زمین­ها و یا باغ­ها مستقیما در اختیار بانک­ها نیستند و تملک آنها نیز برای بانک­ها با مشکلاتی همراه است، لذا تاکنون بکارگیری این عقود توسط بانک­ها میسر نشده است (هدایتی، ۱۳۸۳).
 

بررسی موارد فوق نشان می­دهد که تسهیلات اعطایی بانکی، در تجربه کشور ما از تعدد قابل ملاحظه­ای برخوردارند. با اینحال، بررسی ترکیب مانده تسهیلات اعطایی بانک­ها به تفکیک عقود اسلامی به بخش غیردولتی نشان می­دهد که باگذشت زمان و طی سال­های ۱۳۶۴ تا ۱۳۸۵، سهم تسهیلات اعطایی در قالب قرض الحسنه بسیار پایین بوده است. از سوی دیگر، عقود مبادله­ای و به ویژه فروش اقساطی، در کل تسهیلات اعطایی بانک­ها (اعم از تجاری و تخصصی) همواره بیشترین سهم را داشته و سهم عقود مشارکتی به مراتب کمتر بوده است. در توضیح بیشتر، طی مدت مذکور همواره بیش از نیمی از تسهیلات اعطایی در قالب عقود مبادله­ای پرداخت گردیده است. حتی بانک­های تخصصی که قاعدتا انتظار می رفت عمده فعالیت­های خود را در قالب عقود مشارکتی انجام دهند، تمایل بیشتری به فروش اقساطی داشته اند.

فصل سوم
 

روش تحقیق
 

۳-۱- مقدمه
تحقیق عبارت است از فرایند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین. در این فرایند از چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آنها به یافته‌ها، تحت عنوان روش‌شناسی [۳۶] یاد می‌شود. در انجام پژوهش به منظور کسب شناخت، باید مجموعه‌ای از گزار‌ه‌ها (فرضیه‌ها یا سوال‌های تحقیق) را تدوین کرد، سپس آنها را مورد آزمون قرار داد یا پاسخ آنها را فراهم آورد. این امر، فرایند پژوهش را هدایت کرده و پژوهشگر را در به دست آوردن شناخت یاری می‌دهد. براین اساس روش تحقیق وسیله یا طریقه تعیین این امر است که چگونه یک گزاره تحقیق مورد تایید قرار می‌گیرد یا رد می‌شود. به عبارت دیگر روش تحقیق چهارچوب عملیات یا اقدامات جستجوگرایانه برای تحقیق هدف پژوهش، جهت آزمون فرضیه، یا پاسخ دادن به سوال‌های تحقیق را فراهم می‌آورد. این فصل تحت عنوان روش شناسی تحقیق مطرح می‌گردد (سرمد و دیگران، ۱۳۷۷).
در این فصل هدف معرفی جامعه، نمونه، قلمرو زمانی و مکانی تحقیق است و بر اساس آن به تشریح روش تحقیق جهت بررسی فرضیه ­ها می­پردازیم. پس از آن آزمونهای مورد نیاز جهت تحلیل و بررسی نتایج ارائه می گردد که در فصل چهارم به کار گرفته خواهد شد.

۳-۲- نوع تحقیق
 

این تحقیق در ردیف تحقیقات کاربردی قرار می­گیرد. هدف تحقیقات کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است. به عبارت دیگر تحقیقات کاربردی به منظور بکار­گیری عملی دانش انجام می­شوند. بنابراین با توجه به موضوع تحقیق، هدف این تحقیق تعیین ساختار و هزینه اجتماعی انحصار در صنعت بانکداری ایران در سال­های ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۰ می­باشد.