شکرگزاری یکی از راه­های جلب رضایت کردگار و توشه­ای برای مسافرین سفر آخرت است. شکرگزاری نعمت­های الهی، سبب رفع بلا و باعث زیادی نعمت­ها می­ شود.
یکی از نشانه­ های شکر، طریقه مصرف­کردن نعمت است. از طریق شناخت این راه­ها می­توان شکر نعمت­های بی­کران الهی را بجا آورد.
برای شناخت طریقه صحیح و شایسته مصرف نعمت، دو راه وجود دارد. یکی عقل و دیگری شرع است. ولیکن عقل اگرچه می ­تواند بعضی از این راه­ها را بشناسد، اما باید راه دیگری باشد تا بتوان تمام راه­های جلب­رضایت حق و دوری از اموری که خلاف­ رضای او در طریق مصرف نعمت­ها است، را شناخت؛ شرع جمیع راه­های شکر را در غالب امور واجب و مستحب و دوری از کفر را در غالب امور حرام و مکروه بیان کرده است.
«شکر نعمت مراحلی دارد:
الف) شکر قلبی،که انسان همه نعمت­ها را از خداوند بداند.
ب) شکر زبانی، نظیر گفتن «الحمدلله رب العالمین».
ج) شکر عملی، که با انجام عبادات و صرف­کردن عمر و اموال در مسیر رضای­خدا و خدمت به مردم به دست می­آید»(قرائتی،۱۳۹۰،ص۳۲۴).
حضرت علی (ع) نیز به این موضوع در نامه­ی خویش به حارث، اشاره کرده است و می­فرماید: (وَ اسْتَصْلِحْ کُلَّ نِعْمَهٍ أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَلَیْکَ؛ نعمت‏هایى که خدا به تو بخشیده نیکو دار). با استناد دادن آیات قرآن به سخن امام (ع) می­توان به ارزش و اهمیت این سفارش پی­برد. در این زمینه آیات فراوان است. اینجا به دو مورد اشاره می­ شود:
۳-۱-۱۰-۱-شکرگزای و افزایش نعمت
﴿وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی‏ لَشَدیدٌ وَ قالَ مُوسى‏ إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمیدٌ؛ و (همچنین به خاطر بیاورید) هنگامى را که پروردگارتان اعلام داشت: اگر شکرگزارى کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسى کنید، مجازاتم شدید است! و موسى (به بنى­اسرائیل) گفت: «اگر شما و همه مردم روى زمین کافر شوید، (به خدا زیانى نمى‏رسد) چرا که خداوند، بى‏نیاز و شایسته ستایش است!﴾(ابراهیم/۸-۷).
وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ: این جمله از گفته‏هاى موسى (ع) است به قومش؛ یعنى به یاد­آور وقتى را که پروردگارتان با بیانى رسا، که تمام شک­ها را برطرف مى‏سازد، اعلان کرد و به شما خبر داد، که: اگر در برابر نعمت­هایى که به شما بخشوده شده، شکر کنید بدون تردید نعمتم را بر شما مى‏افزایم و اگر ناسپاسى کنید و نعمت­هایم را که به شما داده‏ام، کوچک شمارید عذاب من بر آنان که کفر ورزند سخت و شدید است؛ اگر شما و همه مردم کفران ورزید، زیان این ناسپاسى به شما برمى‏گردد و خداوند احتیاجى به سپاسگزارى شما ندارد و او خود به دلیل نعمت­هاى فراوانش شایسته حمد و ثنا است، اگر چه ستایش­گرى او را نستاید(طبرسی،۱۳۷۷،ج۳،صص۲۹۸-۲۹۷).
همان­طور که می­بینیم در این آیه خداوند، سود و منفعت شکرگزاری را به خود انسان نسبت می­دهد. هم­چنان که ضرر و زیان کفران نعمت را به او نسبت می­دهد و در آخر می­فرماید: خداوند بی­نیاز از شکر سپاس بندگان خویش است بلکه آن­ها نیازمندند.خداوند در این آیه اعلام می­دارد که نفع شکر، و ضرر کفر به خود انسان­هاى شاکر و کافر بر مى‏گردد.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.
 

۳-۱-۱۰-۲-توصیه به شکر
 

﴿فَاذْکُرُونی‏ أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لی‏ وَ لا تَکْفُرُونِ؛ پس به یاد من باشید، تا به یاد شما باشم! و شکر مرا گویید و (در برابر نعمت­هایم) کفران نکنید﴾(بقره/۱۵۲).
«یاد خداوند، زمینه‏ساز شکر است و لذا بر شکر مقدّم شده است. این آیه، نشانگر نهایت لطف خداوند به بنده است. انسانى که جهل، فقر، فنا و حقارت، از ویژگى‏هاى او است، چقدر مورد لطف قرار­گرفته که خداوندِ علیم، غنى، باقى و عزیز به او مى‏گوید: مرا یاد کن تا تو را یاد کنم. مگر یاد کردن ما چه ارزشى دارد؟ مگر نه این است که یاد­کردن ما نیز خود توفیقى از سوى او می­باشد؟ یاد کردن خدا تنها با زبان نیست، با دل و جان باید خدا را یاد کرد. یاد خدا هنگام گناه و دست کشیدن از آن، یاد واقعى است. بهترین نوع یاد کردن خداوند، نماز است که فرمود: ﴿أَقِمِ الصَّلاهَ لِذِکْرِی﴾(طه/۱۴). با این­که شکر، یکى از مصادیق ذکر خدا می­باشد، ولى نام آن جداگانه در کنار ذکر آمده و این نشانه‏ى اهمیّت شکر، به عنوان مصداق بارز ذکر است»(قرائتی،۱۳۸۳،ص۲۳۵).
پس از این آیه، می­توان چنین نتیجه گرفت که یاد و ذکر­خدا زمینه­ ساز شکر و سپاس خداوند است و هم­چنین غفلت و عدم­ذکر خداوند موجبات کفران­نعمت است.
«بدیهى است جمله­ “مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم” اشاره به یک معنى عاطفى میان خدا و بندگان نیست، آن‏گونه که در میان انسان­ها است، که به هم مى‏گویند: به یاد ما باشید تا به یاد شما باشیم. بلکه اشاره به یک اصل تربیتى و تکوینى است، یعنى به یاد من باشید، به یاد ذات پاکى که سرچشمه­ی تمام خوبی­ها و نیکی­ها است و به این وسیله روح و جان خود را پاک و روشن سازید و آماده پذیرش رحمت­پروردگار، توجه شما به این ذات پاک شما را در فعالیت­ها مخلص­تر، مصمم­تر، نیرومندتر و متحدتر مى‏سازد. همان­گونه که منظور از “شکرگزارى و عدم کفران” تنها یک مسأله تشریفاتى و گفتن با زبان نیست، بلکه منظور آن است که هر نعمتى را درست به جاى خود مصرف کنید و در راه همان هدفى که براى آن آفریده شده به کار گیرید تا مایه­ی فزونى رحمت و نعمت خدا گردد»(مکارم­شیرازی،۱۳۷۴،ج۱،صص۵۱۴-۵۱۳).
خداوند در جای جای قرآن به مسأله شکر پرداخته است. گاهی به صورت توصیه به شکر و گاهی به صورت نهی از کفر و گاهی به صورت توبیخ و گاهی هم به صورت معرفی الگوهایی از شاکرین مانند پیامبران و… این نشان دهنده اهمیت مسأله­ شکر می­باشد.[۱۵]

۳-۱-۱۰-۳-نمودارکردن اثر نعمت:
 

(وَ لْیُرَ عَلَیْکَ أَثَرُ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْکَ؛ و چنان باش که خدا آثار نعمت‏هاى خود را در تو آشکارا بنگرد).
 

یکی از اقسام شکرگزاری از نعمت­های بی ­پایان الهی نمودار کردن اثر نعمت­الهی است، یعنی از نعمت­ها به­ طور شایسته و به جا استفاده کردن، نه آن­که آن­ها را از دید دیگران به هر دلیلی مخفی­کردن یا خود را به هر دلیلی بی­بهره و بدبخت و بیچاره نشان­دادن.
نعمت­های الهی که در اختیار ما قرار گرفته است، نشانه­ای از رحمت و لطف خداوند هستی است. وظیفه انسان در قبال این نعمت­ها در وحله­ی اوّل، استفاده تام و صحیح برای زندگی خود است؛ یعنی باید از نعمت­هایی که به او ارزانی شده است، طوری استفاده کند که خداوند اثر آن نعمت­ها را در زندگی انسان ببیند. سپس از این نعمت­ها به بندگان خداوند نیز ببخشد. فرصت­ها و امکاناتی که به خواست خداوند در اختیار هر یک از ما قرار می­گیرد، چندان بی­شمار است که اگر بخواهیم شماره کنیم، ممکن نخواهد بود. امّا اعطای این نعمت­ها از سوی خداوند مهربان، ممکن است ابتدایی و بدون استحقاق ما باشد ولی ماندن آن­ها بی­دلیل نیست؛ ماندن یا از دست رفتن نعمت­ها و فرصت­ها دقیقاً به دست خود ما و بسته به عملکرد ما می­باشد. در فرهنگِ ما، نعمت مانند موجود زنده­ای است که باید حرمت حضورش را پاس داشت که در این صورت می­ماند. امّا اگر معرفت یا شکر نبیند، باز خواهد گشت. مال فراوان، آبروی اجتماعی، موقعیت­های اداری، بدن توانا، اندیشه پویا و… از جمله فرصت­ها و نعمت­هایی است که به ما بخشیده شده است، تا به بندگان خدمت کنیم، اگر چنین نمی­کنیم دست کم به آن­ها خیانت نکنیم و گرنه فرار نعمت­ها حتمی است(اسماعیلی،۱۳۸۱،ج۲،صص۲۸-۲۷).

خداوند به یقین زیباآفرین است وزیبایى و آراستگى را دوست مى‏دارد. و بدحالى و بدبخت­نمایى را ( خود را بدبخت و نادار و بیچاره و ضعیف نشان دادن) زشت مى‏دارد؛ زیرا هنگامى که خداوند به بنده‏اى نعمتى داد، دوست دارد اثر آن نعمت را در زندگى او ببیند. پس می‌توان گفت هر چیزی که زیبا باشد، محبوب خداوند است. پیامبر گرامی اسلام(ص) در این باره می‌فرماید: «ان الله تعالی جمیل یحب الجمال و یحب ان یری اثر نعمته علی عبده؛ خداوند متعال زیباست و زیبایی را دوست دارد و خواستار آن است که اثر نعمت خود را در بنده‌اش ببیند»(محمدی ری­شهری،۱۳۶۷،ج۲،ص۲۴۶۳)
از این‌رو خداوند خودآرایی به معنای زیبا کردن خود را با اموری چون نظافت و آرایش با آرایه‌های زیبا، چون لباس زیبا و زیورآلات دوست می‌دارد. امام صادق(ع) نیز در این‌باره می‌فرماید: «خداوند زیبایی و خودآرایی را دوست دارد و از فقر و تظاهر به فقر بیزار است. هرگاه خداوند به بنده‌ای نعمتی بدهد، دوست دارد اثر آن را در او ببیند. عرض شد: چگونه؟ فرمودند: لباس تمیز بپوشد، خود را خوش­بو کند، خانه‌اش را گچ­کاری کند، جلوی در حیاط خود را جارو کند، حتی روشن کردن چراغ قبل از غروب خورشید فقر را می‌برد و روزی را زیاد می‌کند».
بنابراین امام علی (ع) درزمینه اخلاق فردی به حارث چنین توصیه می­ کنند: (وَ لْیُرَ عَلَیْکَ أَثَرُ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْکَ؛ و چنان باش که خدا آثار نعمت‏هاى خود را در تو آشکارا بنگرد)(طوسی،۱۴۱۴، ص۲۷۵).
فیض­الاسلام در شرح این قسمت چنین می­گوید: «باید نشانه آن­چه را که خدا به تو عطا فرموده، دیده شود (مثلاً دانش خود را به نادان بیاموزى، جامه­ی نیکویت را بپوشى، از مال و دارائی خود به مستمندان ببخشى، در خانه فراخِ خود، مؤمنین را به میهمانى بخواهى و هم­چنین از هر نعمتى که خدا به تو داده، نشانه‏اى به مردم بنمائى»(شریف­رضی، ۱۴۱۲،ج۵،ص۱۰۶۹).
این به معنای آن است که علاوه بر این که باید از نعمت­های خدا برای خود استفاده کرد، آن را به دیگران نیز اظهار کرد و نباید آن را پنهان کرد بلکه باید دیگران نیز از آن نعمت­ها برخوردار کرد.
مکارم­شیرازی چنین اضافه می­ کند: «آثار نعمت خداوند باید بر تو ظاهر باشد که این خود، نوعی سپاسگزاری است؛ نه مانند ثروتمندانی که لباس کهنه می­پوشند و همه­جا اظهار فقر می­ کنند که مبادا کسی از آن­ها چیزی بخواهد»(مکارم­شیرازی،۱۳۸۹،ج۱۱،ص۳۴۴).
آیات زیادی از قرآن[۱۶]مبنای این فراز از نامه می­باشد که در این­جا به یک آیه اشاره می­ شود:
﴿وَ أَمَّا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ؛ و نعمت­هاى پروردگارت را بازگو کن!﴾(ضحی/۱۱).
کلمه “تحدیث” که مصدر فعل امر “حدث” است، وقتى درباره نعمت به کار رود به این معنا است: «تحدیثِ نعمت، به معناى ذکر و یاد­آورى و نشان­دادن آن است، حال یا به زبان و یا به عمل، و این عمل شکر­نعمت است. نعمت او را سپاس گوى، همه جا نعمتش را یادآور شو و از مردم پنهانش مدار. نشان دادن نعمت، دستور به همه­ی مردم است، هر چند که خطاب متوجه به شخص رسول خدا (ص) شده است».(طباطبایی،۱۳۶۴،ج۲۰،ص۵۲۵).
پس نه تنها وظیفه کارگزاران بلکه هر انسانی­که خداوند به او نعمت­هایش را ارزانی کرده است، این است که علاوه بر شکرگزاری و کفران­نکردن آن، اثر آن نعمت­ها اظهار کند.
در تفسیر آسان چنین آمده: «این عمل باعث می­ شود که مسلمانان بیش از پیش، متوجه ذات مقدس پروردگارشان گردند و خدا هم نعمت‏هاى بیشترى به آنان ارزانى کند»(نجفی خمینی،۱۳۹۸،ج۱۸،ص۳۰۹).
در تفسیر اثناعشری این جمله اضافه شده است: «یعنى آن را به بندگان من اعلام کن و افشاى آن نما که حدیث به نعم شکرمنعم است و اخفاى آن، مظنّه کفران­نعمت باشد»(حسینی شاه‏عبدالعظیمی،۱۳۶۳،ج۱۴،ص۲۵۹).
از مطالب بالا می­توان به این نتیجه رسید که وانمود کردن اثر نعمت یعنی استفاده­ی صحیح از آن،­ گفتن، اظهارکردن و مخفی­نکردن آن از دیگران، نوعی شکرگزاری است.
از نظر قرآن، هرگونه پرهیز از پلیدی و زشتی در هر شکلی، لازم است و انسان همان‌گونه که از زشتی‌های باطنی چون ظلم و ستم و کفر و شرک و مانند آن می‌بایست پرهیز کند، باید از زشتی‌ها و پلیدی‌های ظاهری هم به دور باشد. از این رو نظافت و طهارت در اسلام واجب شده است. هم­چنین خداوند، خواهان بهره‌گیری مؤمنان از همه­ی خوبی‌ها و پاکی‌ها و زیبایی‌های مادی و معنوی است؛ لذا هرگونه تحریم چیزهای خوب و پاک و زیبا را ناروا دانسته و در مقام سرزنش می‌فرماید: قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق؛ ای‏پیامبر! بگو چه کسی زینت‌های الهی را که برای بندگانش آفریده و همچنین مواهب و روزی‌های پاک و پاکیزه را تحریم کرده است(اعراف/۳۲). این بدان معناست که پرهیز از خودآرایی و تجمل به معنای کفران نعمت و ناسپاسی است؛ چرا که وقتی شخصی به دیگری چیزی می‌دهد، دوست دارد که ببیند آن شخص از آن بهره می‌برد و استفاده می‌کند و اگر این کار را نکند، گویی کفران نعمت کرده است. خداوند چیزی را که به انسان می‌دهد، دوست دارد که مورد استفاده قرار گیرد و همین استفاده درست است که به معنای شکرگزاری و سپاس است. البته گاه سخن گفتن از نعمت نیز نشان دهنده این مطلب است(ضحی/۱۱). ولی نشان دادن در عمل مهم­تر وگویاتر از این معنا است. پس خداوند دوست دارد که از نعمت‌های الهی به درستی استفاده شود که از آن جمله آراسته شدن به آرایه‌هایی است که انسان یا محیط‌زیستِ او را، زیباتر می‌کند. با نگاهی به سیره عملی پیامبر گرامی اسلام(ص) و امامان معصوم(ع)، در برخورد با دیگران درمی‌یابیم که در عین ساده‌زیستن و پرهیز از اسراف و تجمل‌گرایی موارد زیر را رعایت می‌کردند و دیگران را نیز به آن سفارش می‌نمودند: ۱- عطرزدن و خوشبو کردن خویش؛ ۲- شانه‌زدن موها؛ ۳- گاهی رنگین نمودن موی خود؛ ۴- لباس تمیز و پاکیزه پوشیدن؛ ۵- مرتب نمودن سر و وضع ظاهری در ملاقات با دیگران(دایرۀ­المعارف تشیع،۱۳۸۷، ج۴،ص۱۲۹).

۳-۱-۱۱-اطاعت از خدا:
 

(وَ أَطِعِ اللَّهَ فِی جُمَلِ أُمُورِکَ فَإِنَّ طَاعَهَ اللَّهِ فَاضِلَهٌ عَلَى مَا سِوَاهَا؛ در همه کارهایت خدا را اطاعت کن، که اطاعت خدا از همه چیز برتر است).
این مسأله برای ما کاملاً روشن است. چرا که هدف از آفرینش انسان خلافت و جانشینی خداوند است. منظور از جانشینی خدا این است که خداوند، پرتویی از صفات خود را در درون انسان به ودیعه نهاده است که اگر این صفات و استعداد­­­­­­­­ها به فعلیت برسند، انسان به والاترین مرتبه کمال خواهد رسید. بنابراین هدف از خلق انسان کامل است. انسان باید در تمام مراحل زندگی بندگی کند، تا به کمال برسد. یعنی باید تن به بندگی و عبودیت و اطاعت خداوند دهد و جز او در برابر هیچ­کس سر فرود نیاورد(نصری،۱۳۹۰،صص۸۴-۸۳).
به یقین، انسانی به کمال مطلق، خواهد رسید که در تمامی امور زندگی خود، فقط بندگی و اطاعت محض خدا را بکند. چرا که در سوره ذاریات آیه ۵۶ آمده، هدف از خلقت انسان عبادت و بندگی خداوند است. منظور از بندگی نیز چیزی جز این نیست که انسان به تصفیه و تزکیه درون پرداخته و با انتخاب­ها و گزینش­های خویش، مراحل کمال را طی کرده و به سوی کمال مطلق گام بردارد(همان،۸۷).
رسیدن به کمال مطلق با انتخاب­ها و گزینش­های خود انسان، زمانی میسّر است که انسان در این انتخاب­ها، ملاکی جز بندگی و اطاعت خدا نداشته باشد و باید در نظر داشت که تنها راهی انسان را به کمال می رساند، اطاعت مطلق از دستورات خدا و حرکت در صراط مستقیم است.
حضرت علی(ع) در قسمت ­های زیادی از نهج البلاغه به مسأله اطاعت خداوند، اشاره کرده است: از جمله در نامه به حارث­همدانی، اطاعت محض خدا را در تمامی امور به او توصیه می­ کند و این اطاعت را برتر بر همه­چیز و مایه­ی برتری، معرفی می­ کند.
مکارم­شیرازی در شرح این قسمت چنین می­گوید: «این دستور جامعی است که همه مسائل زندگی انسان را فرا می­گیرد و دلیلی که امام (ع) برای آن ذکر کرده­است، دلیل بسیار روشنی است؛ زیرا وظیفه اصلی ما اطاعت خداوند است و تمام اطاعت­های دیگر، مانند اطاعت از پیامبر(ص) و اولو الامر و در مواردی اطاعت والدین، همه به اطاعت خدا برمی­گردد و این­که امام (ع) می­فرماید: “از هرچیزی برتر است.” برای این است که سبب سعادت انسان در دنیا و آخرت و سامان یافتن تمام امور زندگی می­گردد»(مکارم شیرازی،۱۳۸۹،ج۱۱،ص۳۵۵).
خداوند در قرآن­کریم اطاعت از خودش و پیامبر را (باید در نظر داشت که اطاعت پیامبر همان اطاعت خدا است؛ چرا که پیامبر (ص)، همان را می­گوید و انجام می­دهد که خداوند می­گوید و می­خواهد). مایه رستگاری و عاقبت به خیری معرفی می­ کند: ﴿ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظیماً؛ هر کس اطاعت خدا و رسولش کند، به رستگارى (و پیروزى) عظیمى دست یافته است!﴾(بقره/۹۵-۹۴).
علامه طباطبایی، مفهوم اطاعت از خدا را در این آیه چنین توضیح می­دهد: «این جمله، وعده‏اى است جمیل به کسانى که همه اعمال صالح را بجا آورند و از همه گناهان اجتناب کنند، چون فوز عظیم را مترتب بر طاعت خدا و رسول کرده؛ چون مسأله اطاعت خدا و رسول، کلام جامعى است که همه­ی احکام سابق از واجبات و محرمات را شامل مى‏شود»(طباطبایی،۱۳۷۴،ج۱۶،صص۵۲۴-۵۳۲).
در تفسیر جوامع­الجامع درباره اطاعت خدا چنین آمده: «خداوند، دست یافتن به فوز عظیم را منوط به اطاعت از خود و رسولش کرده است»(طبرسی،۱۳۷۷،ج۵،ص۱۵۸).
پس، با توجه به آیات قرآن و دستورات امام علی (ع)،کارگزار باید اطاعت خدا را سر لوحه زندگی خود کند و آن را بر همه امور خود برتری دهد.

۳-۱-۱۲-پرهیز از دوستی با کم­خردان:
 

(وَ احْذَرْ صَحَابَهَ مَنْ یَفِیلُ رَأْیُه؛ از دوستی با بی­خردان و خلاف­کاران بپرهیز).
دوستی و محبت از غرایز طبیعی انسان است و نوعی دیگر­خواهی است. این نیازی است که در وجود تمامی انسان­ها است. اما مسأله قابل توجه در محبت این است که محبت انسان نسبت به دیگران باید، متناسب با شایستگی آن­ها باشد. یعنی نمی­توان با هر کسی دوست بود و به او محبت کرد؛ چرا که دوستی و «محبت سرمایه با ­ارزشی است که نمی­توان آن را بیهوده به این و آن بخشید، بلکه با توجه به نقش محبت در سوق دادن انسان به کمال، باید تنها در جایی به کار رود که دل را مجذوب کمال کند؛ زیرا وقتی انسان به کسی علاقه پیدا کند، به طور آگاه و ناآگاه به سوی او جذب می­ شود»(سادات،۱۳۶۴،ص۱۰۹).
همان­طور که می­دانیم محبت، باعث می­ شود که محِب شبیه محبوب شود و صفات و اخلاقیات او در انسان تأثیر می­گذارد. حال اگر محبوب، صاحب کمالات باشد، محب به کمال نزدیک می­ شود و بالعکس وقتی صاحب، نقصان باشد، محب نیز ناگزیر رو به سقوط خواهدرفت.
«اهمیت دوست و نقشِ انکارناپذیر دوست در زندگی انسان بر کسی پوشیده نیست. یکی از راه­ها برای قضاوت درباره شخصیت افراد، شناخت معاشران و دوستان آنان دانسته شده است. بهره­مندی از دوستان خوب، مساوی با خیر دنیا و آخرت است و معاشرت با دوستان بد، ناخودآگاه انسان را به بدی سوق می­دهد. چرا که ویژگی­ها­ی دوست به صورت پنهانی منتقل می­ شود؛ پسر نوح با بدان بنشست و خاندان نبوتش گم شد».(شریفی، ۱۳۸۵، ص۱۵۶).
حضرت علی (ع) در چند فراز از نهج­البلاغه به موضوع دوستی اشاره کرده ­اند که این نشان دهنده اهمیت دوستی و دوست­یابی در زندگی انسان است. حضرت یک­­بار به پرهیز از دوستی با بی­خردان، بدکاران و فاسقان: (وَ احْذَرْ صَحَابَهَ مَنْ یَفِیلُ رَأْیُهُ وَ یُنْکَرُ عَمَلُهُ فَإِنَّ الصَّاحِبَ مُعْتَبَرٌ بِصَاحِبِهِ – وَ إِیَّاکَ وَ مُصَاحَبَهَ الْفُسَّاقِ). و بار دیگر به دوستی با دوستان خدا (وَ أَحْبِبْ أَحِبَّاءَهُ؛ و دوستان خدا را دوست شمار) توصیه فرموده­اند: «دلیل همه­ی این­ها یک چیز است و آن این­که مجانست، جاذبه­ای دارد که افراد را به هم نزدیک می­ کند و مجالست، سبب انتقال صفات افراد به یکدیگر می شود. این حقیقت را هم تجربه ثابت کرده و هم عقل، که انسان از هم­نشین خود تأثیر می­پذیرد. در روانشناسی، امروز این مطلب تا آن اندازه پیشرفت کرده است که بعضی معتقدند دوستانی که معاشرت تنگاتنگ با هم دارند، از نظر قیافه نیز تدریجا با یکدیگر شباهت پیدا می­ کنند»(مکارم­شیرازی، ۱۳۸۹، ج۱۱، صص۳۵۸-۳۴۹).
«بنابراین هم­نشینی با انسان خبیث و بدکار بر آدمی اثر می­گذارد و او را دشمن خیر و فضیلت می­گرداند. هم­نشینی با بَدان سبب می شود، انسان همانند حشرات به سمت زشتی­ها و بدی­ها متمایل شود»(مغنیه ،۱۳۸۰، ج۵، ص۶۰۲).
«بعضی از شارحان، ملحق شدن شَرّ را به شَرّ در این­جا به این معنا دانسته ­اند اگر عذابی نازل شود، افرادی را که در یک مجلس نشسته­اند فرا می­گیرد و افراد غیرفاسق بر اثر معاشرت با فاسقان به سرنوشت آن­ها گرفتار می‏شوند». این مسأله هم می ­تواند یکی از دلایل این سفارش امام (ع) باشد(مکارم شیرازی،۱۳۸۹،ج۱۱،صص۳۵۸-۳۵۷).
همین مسأله می ­تواند اثبات این سفارش امام (ع) باشد که نباید همنشین خود را هر کسی انتخاب کرد؛ چرا که همنشینی عامل مهم و تأثیر گذار بر اعمال و رفتار و فکر انسان است و کسی منکر آن نیست.
امام(ع) توصیه می نماید که مشاور و اعوان و یاران حاکم باید از افراد پاک، شایسته و دارای صفات پسندیده باشند؛ بنابراین باید از انتخاب افراد بخیل، ترسو، حریص، شرور، گناهکار، سبک سر، دروغگو، چاپلوس، مرفه و از خودراضی پرهیز کند و افراد نیکو، خوش نام، خانواده دار، مؤمن، مردم­دار، بخشنده، شجاع و عالم… را به مشاوره و معاضدت برگزیند(ذاکری،۱۳۷۳،ص۶۵). در همین رابطه به مالک اشتر می­نویسد: «هزینه­ این گونه افراد بر تو سبک­تر و یاریشان بهتر و مهربانی­شان بیشتر و دوستی آنان با غیر تو، کمتر است. آنان را از خواص و دوستان نزدیک و رازداران خود قرار‏ده، سپس از میان آنان، افرادی را که در حق­گویی از همه صریح­ترند و در آن چه که خدا برای دوستانش نمی­پسندد تو را مددکار نباشند، انتخاب کن؛ چه خوشایند تو باشد یا ناخوشایند»(شریف­رضی، ۱۳۸۷، ن۵۳، ص۵۷۱).
از دیگر ویژگی­های اخلاقی­اجتماعی مورد نیاز برای کارگزار، شهرت نیک او در جامعه است که در صورت فقدان آن، وجاهت او (که به تبع مشروعیت او و اطاعت مردم از او شکل می­گیرد) با مشکل روبرو خواهد­شد. امام (ع) می‏فرماید: «حاکم به غیر از حسن شهرت قبلی، در زمان حکومت نیز باید تلاش نماید که این ویژگی لطمه نخورد». در این رابطه در نامه­ی خود به حارث­همدانی می فرماید: «از دوستی با بی­خردان و خلاف­کاران بپرهیز). در این زمینه آیات متعددی وجود دارد که به نمونه ای اشاره می­ شود:
﴿ لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فی‏ شَیْ‏ءٍ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاهً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصیرُ؛ افراد باایمان نباید به جاى مؤمنان، کافران را دوست و سرپرست خود انتخاب کنند و هر کس چنین کند، هیچ رابطه‏اى با خدا ندارد (و پیوند او به کلّى از خدا گسسته‏مى‏شود) مگر این­که از آن­ها بپرهیزید (و به خاطر هدف­هاى مهم­ترى تقیّه کنید). خداوند شما را از (نافرمانى) خود، بر حذر مى‏دارد و بازگشت (شما) به سوى خداست﴾(آل عمران/۲۸).
کسانی که ایمان به خدا و رسولش آورده‏اند و مؤمن خطاب می­شوند، کافران را به سبب خویشاوندى یا سابقه رفاقت یا امثال آن­ها نباید به دوستى و کمک و یارى یا پرستى خود بگیرند؛ زیرا حبّ و بغض باید فى­اللّه باشد و غیر مؤمنان را نباید به دوستى و یاورى برگزینند؛ چه دوستى مؤمنان آن­ها را از دوستى کافران مستغنى بسازد و مؤمنان به دوستى سزاوارتراند تا کفّار و کسی که چنین کند (یعنى کافر را دوست خود و کافران را به دوستى اختیار کند) چیزى از دوستى خدا در او نیست (یعنى منسلخ از دوستى و ولایت خدا مى‏گردد)؛ زیرا دوست­داشتنِ دوست و دوست­داشتنِ دشمنِ دوست، با یکدیگر متباین و متنافى‏اند، مگر اینکه از کافر، بیم و ترسى داشته­باشد (به این که کفّار به آن­ها غلبه کنند یا مؤمنى در دست کافران گرفتار باشد که در این­حال باید تا زوال مانع ظاهراً دوستى کند و قلباً نفس او به عداوت و بغض کافر ثابت باشد) و خداوند شما را از ذاتِ خویشتن بر حذر می­دارد و از عقاب و وعید خود می­ترساند و بدانید که مرجع و بازگشت همگان به سوى خدا است و هر کس را به کردار او جزا می­دهد؛ پس به دوستى دشمنان ِخدا، خود را در معرض خشم و غضب ذات مقدس باری­تعالى عزّ­اسمه قرار‏ندهید و بر حذر باشید.
منع از دوستى دشمنانِ خدا امرى است، عقلانى چه گفته‏اند: دشمنان تو سه طایفه‏اند: «دشمن خودت، دشمن دوستت و دوست دشمنت، و دوستان تو نیز سه طایفه‏اند: «دوست خودت، دوستِ دوستت و دشمنِ دشمنت». شاعر پارسى گفته­است:
بشوى اى خردمند از آن دوست دست که با دشمنانت بود هم نشست‏.[۱۷]
از آن­چه که گفته آمد، چنین به دست می‌آید که انسان در روابط اجتماعی خود باید در گام نخست، صلاح آخرت خود را در نظر بگیرد و اگر کسی باشد که به آخرت و سعادت واقعی انسان ضرر برساند، باید از چنین افرادی جداً پرهیز گردد، که دیر یا زود ممکن است انسان به دام بدبختی که آن­ها گرفتار آن شده، گرفتارگردد و زمانی ممکن است متوجه شود که دیگر کار از کار گذشته باشد و انسان فریاد بر آورد که: ای کاش‌ این شخص را به عنوان دوست خود انتخاب نمی‌کردم؛ به همین دلیل است که خداوند مستقیماً در قرآن از آن نهی کرده است و معصومان این خطر را بارها به کارگزاران و دیگر افراد جامعه­­اسلامی گوشزد کرده ­اند.

۳-۱-۱۳-مدارا هنگام حکومت:
 

(وَ اصْفَحْ مَعَ الدَّوْلَهِ تَکُنْ لَکَ الْعَاقِبَهُ؛ و در حکومت مدارا کن تا آینده خوبى داشته باشى).
در نظام­اسلامی، حاکمان و مدیران باید به مردم به عنوان ولی­نعمت خود نگاه کنند. محبت به مردم، یعنی محبت به عیالِ خداوند، برای محبوبیت در نزد خداوند، بهترین راه این است که عیال او را دوست بداریم. در نظام­اسلامی محبت و مدارا با مردم یک وظیفه و دستور دینی است. البته باید در نظر داشت که مردم از لحاظ سطح بینش اجتماعی یکسان نیستند؛ بسیاری از آن­ها ممکن است در برخورد با حاکمان یا در برخورد با مسائل اجتماعی، ضوابط اخلاقی را رعایت نکنند، در این­جا اگرچه مدیران با توجه به مقام و موقعیتی که دارند می­توانند موجبات هر نوع مشکلی را برای آنان فراهم کنند، امااخلاق اسلامی اقتضا می­ کند که از آن­ها کریمانه بگذرند و از وظیفه­ی اصلی خود یعنی خدمت به خلق غافل نشوند(شریفی،۱۳۸۵،صص۲۲۵-۲۲۴).
مدارا­ کردن با مردم که در لسان روایات ما به آن «رفق» گفته می­ شود، از آموزه­های بسیار مهم اخلاقی است و توصیه­های فراوانی نسبت به آن انجام گرفته­است. به گونه­ ای که در کلامی نورانی از امام محمد باقر (ع) آمده است:
«من قسّم له الرفق قسّم له الایمان؛ هر کس مدارا نصیبش شود ایمان نصیبش گشته است و در کلام دیگری می­فرماید: «ان لکل شیء قفلاً و قفل الایمان الرفق؛ برای هر چیز قفلی است و قفل ایمان مدارا است»(کلینی،۱۴۰۷، ج۲،ص۱۱۸).
مرحوم علامه مجلسی ذیل این حدیث می­نویسد: «در این­جا ایمان به گوهر نفیسی تشبیه شده است که باید حفظ نمود و قلب، خزانه­ی این گوهر است و مدارا کردن به قفلی تشبیه شده که مانع خروج این گوهر از خزانه­اش و همچنین مانع رسیدن مفاسد به درون این خزانه می­گردد»(مجلسی،۱۴۰۴،ج۷۲،ص۵۵).
این ویژگی اخلاقی پسندیده، در مقام حاکمیت بر مردم اهمیتی صد چندان پیدا می­ کند؛ چرا که حاکم­اسلامی با مدارایش نسبت به رعیت، ضمن برخورداری از ثواب اخروی به ثبات و رشد حکومت اسلامی کمک شایانی می‏کند. اگر مدارای حاکم نسبت به مردم نباشد، فضایی خشن و متشنج، جامعه را فرا می­گیرد، بدبینی­ها و اعتراضات شدت می­یابد، بهانه­ها به دست بدخواهان می­افتد و خلاصه حکومت در این فضا از هدف اصلی خود که تأمین بستر عبودیت مردمان است، دور می­ شود. البته نباید از نظر دور داشت که حاکم در بعضی امور و بعضی شرایط خاص باید از ابزار شدت عمل و سختگیری استفاده کند و مدارا در آن­جا نه شایسته است و نه کارساز. اما باید توجه داشت که این شرایط استثنا هستند و اصل عمومی همان رفق و مدارا است.
انجام دادن کارها و خدمتگزاری از روی مهرورزی، والاترین هنر در اخلاق است. چنان­چه اگر انجام دادن امور با مهرورزی توأم شود، صورتی زیبا و کاملاً انسانی می‌یابد و موجب پیوند جان‌ها و الفت قلب‌ها می‌شود و در رفتار و مناسبات حکومتی ، انقلابی معنوی به وجود می‌آورد. امیرمؤمنان علی (ع) در حکمتی والا فرموده است: «قلوب الرجال وحشیه، فمن تألفها أقبلت علیه دل‌های آدمیان رمنده است، پس هر که با آن الفت برقرار سازد، روی بدو نهد»(شریف­رضی، ۱۳۸۷، ح۵۰، ص).