دین که مورد اطمینان قلبی متدیّنان است در دو مرحله یعنی شناسایی حُسن و قبح و همچنین اجرای آن به پشتیبانی و امداد انسان می‏آید. انسان‏ها که به طور فطری به انجام اصول اخلاقی و ارزشی تمایل دارند، ممکن است به علل گوناگون مانند سودجویانه از انجام آن اصول استنکاف کنند. دین در این مرحله در ترغیب و تحریک انسان به انجام فضایل اخلاقی و گریز از رذایل، با سه راهکار ذیل به تکامل اخلاقی انسان کمک می‏کند:
۱-). مقام قدسی انسان و خداوند.
۲-). وعده پاداش «بهشت».
۳-). تهدید به کیفر «جهنّم».
پیامبران با نشان دادن مقام قدسی انسان و اشتقاق روح وی از مقام قدسی الهی، شخصیت و کرامت فرامادّی انسان را به او تذکار می‏دهند و خاطرنشان می‏سازند که انسان در این دنیا مسافری بیش نیست که به سوی خداوند حرکت می‏کند؛ پس نباید نفس پاک خود را با رذایل و زشتی‏های غیراخلاقی آلوده و مکدر کند و گرنه از سیر و عروج عرفانی خود بازخواهد ماند، به دیگر سخن، انسان برای رساندن «خود» به «خدا»، باید به فضایل اخلاقی ملتزم شود تا به مقصود اصلی خود نایل آید.

راهکار پیشین به انسان‏های کامل و وارسته اختصاص دارد و ممکن است این راهکار برای بیش‏تر انسان‏ها جلوه‏ای نداشته باشد. دین برای این گونه انسان‏ها از دو راهکار دیگر؛ یعنی راهبرد تطمیع و تهدید استفاده کرده است؛ یعنی به ملتزمان اصول اخلاقی وعده پاداش و بهشت می‏دهد.
آنانی که ارزش‏های اخلاقی را مخدوش می‏کنند، به عذاب و کیفر دنیایی و آخرتی تهدید می‏کند. بدین سان پیامبران و ادیان در ظهور ملکات و فضایل اخلاقی و پروراندن انسان‏های متخلّق به صفات نیکو، سهمی عمده‏ای در جامعه و تاریخ ایفا می‏کنند.
پیامبران و ادیان آسمانی برای ترغیب مؤمنان خود به رعایت اصول اخلاقی در متون دینی به صورت متعدّد و مؤکّد و شفّاف به ذکر اصول اخلاقی پرداخته و در قالب امر، موعظه و نصیحت، به سفارش و رعایت آن‏ها پرداخته‏اند، که گزارش آیات و روایات آن، از حوصله این مقال خارج است و علاقه‏مندان می‏توانند آن را از منابع اخلاقی پی گیرند.
تنها در اینجا به ذکر یک روایت بسنده می کنیم، که حضرت، فلسفه نبوّت و بعثت خود را تکمیل اخلاق نیکوی مردم ذکر می‏کند:
«انما بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق».^[۲۱۹]
۴-): تذکر دانسته های عقلی است که انسان خود می تواند به آنها برسد، ساده کردن مقولات مهم و سعادت بخش و در دسترس نهادن آنها، یکی دیگر از خدمات مهم دین است. که در کلام متکلمین زیادی این مسئله، مشهود است.
خواجه نصیر؛ یکی از دلالیل وجوب بعثت را لطف بودن تکالیف شرعیه نسبت به تکالیف عقلیه می داند:
«و هی واجبه، لاشتمالها على اللّطف فی التّکالیف العقلیّه»^[۲۲۰]
«و بعثت واجب است برای اینکه مشتمل است بر لطف نسبت به تکالیف عقلیه»
همان گونه که در متون دینی هم داریم که؛ «برانگیختن گنجینه‏های مدفون‏شده عقلانی انسان‏ها»، از وظائف دین و به تبع از کارکردهای دین می باشد، پیامبران تلاش می‏کنند تا گرد و غبارهای نشسته بر عقول انسانی را کنار زده، گنجینه عقول انسانی را از دل خاک‏ها و خاشاک‏ها استخراج کنند. این گنجینه گران‏بها چه ‏بسا به واسطه رسوم، عادات، باورهای نادرست، خرافات، تعصب‏های نادرست و … مدفون شده باشد. یکی از رسالت‏های پیامبران الهی کنار زدن این حجاب‏ها و موانع و برشوراندن منبع عقل بشری است. پیامبران با معرفی ساحت‏های دیگری از هستی، با معرفی رازهای وجودی، با بیان مختصات وجودی انسانی و نهادن پرسش‏های بزرگ در پیش روی او، عقل او را برمی‏انگیزانند. یکی از مهم‏ترین برکات و حسنات بعثت پیامبران، توجه انسان، به نیروها و ساحت‏ها و منابع و امکانات وجودی خویش است. پیامبران در درون انسان‏های مخاطب خویش، غوغایی را به وجود می‏آورند، نیروها، نعمت‏ها و ساحت‏های فراموش‏شده او را به یاد او می‏آورند و نگاه تازه‏ای به او می‏دهند تا عالم و آدم را به گونه‏ای عمیق‏تر ملاحظه کند.
۵-): در زندگی انسانها موضوعاتی وجود دارد که ممکن است به پای خود هم بتواند به آن برسد، اما چه بسا وقتی رسید که دیر شده باشد، یکی از خدمات مهم دین آن است؛ که در این موضوعات مهم از آدمیان دستگیری می کند، بارزترین مثال آن، مساله مرگ و حیات پس از آن می باشد، بنابراین از دین انتظار داریم در این عرصه مهم انسان را یاری دهد که اگر دین نبود مسئله مرگ و … برای هیچ کس معلوم نمی شد.^[۲۲۱]
۶-): تغییر نگاه انسان، نسبت به هستی:
ما در جهانی زندگی می‏کنیم که نه‏تنها اندکی از آن به وفق رضای ما نیست، بلکه بسیاری از امور، اوضاع و احوال آن بر خلاف رضایت ماست. ما در جهانی زندگی می‏کنیم که در آن به رغم میل باطنی ما، درد، رنج، ناکامی، محدودیت، فراق، مرگ و … وجود دارد. اینها امور عینی و ملموسی هستند که پیش از ما و قبل از مشورت با ما و جلب رضایت ما، در جهان وجود داشته‏اند و رضایت و عدم رضایت ما واقعیت عینی آنها را عوض نمی‏کند. ما در این جهان، در زندگی عادی و روزمره خود در پی مطلوب‏هایی از قبیل قدرت، ثروت و لذت هستیم و برای رسیدن به آنها تلاش طاقت‏فرسایی می‏کنیم، ولی همواره با سه مشکل روبه‏روییم که مایه رنج ما هستند:
۱-). برای رسیدن به هر یک از این امور، عوامل و علل بی‏شماری دخیل هستند که مانع از رسیدن ما به این معشوق‏ها و مطلوب‏ها می‏شوند. ممکن است در یک قدمی دست‏یابی به مطلوب خویش، ناکام مانده، رنجور شویم، (رنج ناشی از نرسیدن).
۲-). پس از رسیدن و دست‏یابی به هر یک از این امور، هر لحظه گرفتار نگرانی، تشویش و اضطراب هستیم که مبادا آن‏چه را به دست آورده‏ایم، از دست بدهیم، (رنج ناشی از ترس از دست دادن).
۳-). پس از دست‏یابی و تحمّل همه این رنج‏ها، همان مطلوب و معشوق، چون محدود و متناهی است، تکراری می‏شود به تدریج، روح را خسته و دلزده می‏کند، (رنج ناشی از تکرار و خستگی و دلزدگی).
حال چه باید کرد؟برای پاسخ به این مسئله سه راه وجود دارد:
۱-). جهان را عوض کنیم. عالمی از نو تأسیس کنیم که در آن، هیچ‏یک از رنج‏های سه‏گانه فوق وجود نداشته و همه چیز به کامِ ما باشد. چنین آرزویی دست‏نیافتنی است و تنها در دنیای تخیل شاعران و هنرمندان قابل‏ترسیم است.
۲-). خودمان را از میان برداریم. پاره‏ای از فیلسوفان اگزیستانسیالیست که در جمع‏بندی خود، به پوچی و غلبه شرور بر خیرات و رنج‏ها بر خوشی‏ها رسیده بودند، چنین راهی را پیشنهاد می‏کردند. آنها تنها راه نجات را در خودکشی می‏دیدند، ولی پرواضح است که این پاک کردن صورت مسئله است، نه تلاش برای حل آن.
۳-). خودمان را عوض کنیم. این همان راهی است که پیامبران آن را پیشنهاد می‏کنند. به نظر می‏رسد یکی از بزرگ‏ترین دست‏آوردها و خدمات دین، فراهم ساختن زمینه‏ای برای تعالی انسان و بازگشت به خودِ اصیل است و تعالی انسان به معنای فراتر رفتن از خودِ کنونی و پرواز به سوی خودِ اصیل و آرمانی است، دین است که نحوه نگاه ما را نسبت به خود، جهان، مرگ، درد و رنج و زندگی در این عالم تصحیح می‏کند»^[۲۲۲]. دین به ما کمک می‏کند تا با دوری ازدیدگاه‏های صرفاً خوش‏بینانه یا صرفاً بدبینانه، دیدگاهی واقع‏گرایانه درباره زندگی در این عالم و شیوه تعامل با آن داشته باشیم .پیامبران بیش از هر چیز دیگری، در پی آن بودند که در درجه اول، خود، نگاه جامع و واقع‏بینانه‏ای نسبت به هستی داشته باشند؛ «اللّهمّ ارنا الاشیاء کما هی»^[۲۲۳] و در درجه دوم، دیگران را وادار کنند تا از همین منظر به جهان هستی نگاه کنند. در واقع، یکی از مهم‏ترین و اصلی‏ترین رسالت‏های پیامبران تلاش برای تصحیح نحوه نگرش به هستی و نحوه تفسیر آن و در نتیجه، شیوه تعامل با آن است.
۲-۱-۲-۱-۳-): کارکرد اجتماعی دین:
حوزه اوّل کارکرد دین و پیامبران درباره خود انسان‏ها با قطع‏نظر از اجتماع بود که خود به انواع و عرصه‏های گوناگون منشعب می‏شد. حوزه دوم فعّالیت و کارکرد دین و پیامبران در رابطه با اجتماع و جامعه است که از اجتماع چندین انسان تشکیل می‏شود و خود به انواع اجتماع از قبیل خانواده، قبیله، هم ‏شهری، ملّیّت و امّت و غیره تقسیم می‏شود. در این جا به تبیین مختصر نوع کارکرد دین؛ در عرصه اجتماع اشاره می‏کنیم.
۱-):همبستگی و رفع اختلافات قومی و نژادی:
همانطور که در سابق گفته شد، زندگی اجتماعی و مدنی برای انسان، اصل فطری یا ضرور به شمار می‏آید که در گرو اجتماع و جامعه سالم و واحد و عاری از هرگونه اختلاف و تشتّت می‏تواند نیازهای مادّی و معنوی خود را تأمین کند، زندگی اجتماعی و در جامعه زیستن، که برای رفع نیازهای بشری ضروری است، برای حفظ آرامش خود و جلوگیری از بروز و رشد اختلافات، نیازمند عامل قوی و فراتر از محورهای مادّی است که منافع همه شهروندان را تأمین کند. پیامبران و ادیان آسمانی برای همبستگی جوامع گوناگون از عامل فرامادّی یعنی معنویّت و دیانت استفاده کرده‏اند. اجرای شعایر مذهبی در عبادتگاه، عامل وحدت و اشتراک گروه‏ها و طیف‏های مختلفی از هر زبان، قوم، نژاد و ملّیّت می شود. به جای این که قبایل و شهروندان و ملت‏ها به عامل مادّی یعنی منافع قبیله و شهر و ملیت خود توجّه کنند، به منافع فراتر از آن یعنی منافع هم‏کیشان و مؤمنان توجّه کرده‏اند که ممکن است در سرزمین‏ها و کشورهای گوناگون باشند، که در این زمینه نیز می توان آیات فراوانی در تایید سخن آورد، علاوه براینکه در سیره معصومین موارد زیادی از همبستگی و متحد کردن بین مردم زیاد داریم که به عنوان نمونه به چند آیه اشاره می کنیم،
قرآن کریم، مدار و محور وحدت جوامع را تمسّک به خداوند ذکر، و از اختلاف نهی می‏کند.
«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعا وَلاَ تَفَرَّقُوا.»^[۲۲۴]
این کتاب آسمانی، در گام دیگر، توحید را نه تنها محور وحدت مسلمانان، بلکه محور همبستگی پیروان ادیان آسمانی، مانند یهودیّت و مسیحیّت می‏خواند و از آنان می‏خواهد با این وجه مشترک، زیر چتر توحید همبستگی خود را حفظ کنند.
«قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَی کَلِمَهٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئا»^[۲۲۵]
پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز با الهام از قرآن، بذر همدلی و هم‏صدایی را در امّت خود افشاند و به صورت شفّاف فرمود:
«ایها الناس کُلکم لآدم و آدم مِن تراب لا فضلَ لعربیٍ علی عجمی الا بالتقوی»^[۲۲۶]
«ای مردم! همه شما از آدم هستید و آدم نیز از خاک خلق شده است؛ پس هیچ گونه برتری برای عرب بر عجم نیست، مگر با صفت تقوا.»
۲-): آزادی اجتماعی:
هماره در طول تاریخ، قشر اقلیّت محض در جایگاه طبقه حاکم، اکثریّت جامعه را استثمار می‏کنند و خود را بر جان، مال و ناموس آنان مسلّط می‏دانند. چه بسا متفکّران و فیلسوفان نامی جهان نیز از این رویکرد با طرح نظریّه‏های فلسفه سیاسی مانند حق طبیعی ارسطو^[۲۲۷] و حکومت اشراف و فرزانگان افلاطون، پشتیبانی تئوریک می‏کنند؛ امّا پیامبران در برابر حکومت‏های جور و طاغوت زمانه به مخالفت و مقابله برخاستند و از آنان می‏خواستند، حقوق فطری و آزادی‏های مردم را به رسمیّت شناخته، از تعدّی به حقوق آنان خودداری کنند.
قرآن کریم تأکید می‏کند خداوند، برای هر امّتی پیغمبری فرستاده است که هدف آن، عبادت خداوند و دوری از طاغوت زمانه است:
«وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّه‏َ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ»^[۲۲۸]
پیامبران با الهام از وحی آسمانی، امّت‏ها را به آزادی مردم مسلمان دیگر از یوغ حاکمان ظالم هر چند از راهکار جنگ تشویق، و اختیار سکوت و بی‏تفاوتی در این امر را ناروا و مذمت می‏کردند.
۳-): برپایی عدالت اجتماعی:
عدالت اجتماعی آرمان انسانی است که تحقّق آن به آموزه‏های آسمانی نیاز دارد. آفریدگار جهان و انسان، بهتر از همه به نیازهای طبیعی، فردی و اجتماعی انسان آگاه است؛ پس بشر باید اصول کلّی قوانین خود را از آفریدگار و سازنده خویش بگیرد و این در گرو بعثت سفیران آسمانی است. روشن است که صرف به‏دست آوردن قانون در اجرای عدالت کفایت نمی‏کند؛ بلکه انسان باید قوّه عقلانیّت و اخلاقش بر غریزه نفع و استخدام‏گری‏اش فایق آید و این محتاج تعلیم و تزکیه نفس است تا پس از دریافت قانون و شریعت آسمانی، در اجرای آن، عدالت و حق را مرعات کند. در صورت عدم کفایت تعلیم و تزکیه در پایبندی انسان به عدالت، نوبت به سایر تضمین‏ها از قبیل کیفرهای دنیایی و آخرتی می‏رسد. نکته قابل توجّه این که محتمل است برخی قانون‏شکنان و متجاوزان به حقوق دیگران خود را از کیفر دنیایی رفتار خود با انواع حیله‏ها و راهکارها برهانند، و در این فرض است که عدالت اجتماعی با بن‏بست مواجهه می‏شود؛ امّا وجود کیفر آخرتی آن هم با اشدّ مجازات که هیچ گریزی از آن نیست، به اجرای عدالت اجتماعی و رعایت آن تضمین بیش‏تری می‏بخشد و این کارکرد اختصاصی نبوّت و پیامبران است که بدون اقبال به نبوّت و پیامبران، اصل عدالت اجتماعی با بحران مواجه خواهد شد.
بر این اساس، برقراری عدالت اجتماعی جزو اهداف اساسی پیامبران است. به دیگر سخن، وظیفه و مأموریت پیامبران فقط در دعوت به خدا و مقابله با حاکمان جور و براندازی آنان خلاصه نشده است؛ بلکه خداوند و پیامبران به فکر حکومت پس از فروپاشی حکومت‏های جور هستند که مشخصّه آن، توجّه و اهتمام خاص به اصل عدالت اجتماعی است.
آیه ذیل در باب عدالت، با صراحت و شفّافیت، اجرای عدالت را فلسفه بعثت ذکر می‏کند.
«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاس»^[۲۲۹]
آن‏چه در این نوشتار از کارکردهای پیامبران و ادیان اشاره شد، به کارکردهای اصل بعثت و دیانت و به تعبیری به گوهر دیانت مربوط می‏شد. سنخ دیگر کارکردها به پیام، و آموزه‏های خاصّ پیامبران و ادیان ناظر است که در اصطلاح، از آن به «پوسته دین»، تعبیر می‏شود؛ برای مثال، احکام خمس، زکات، انفال، تحریم ربا و مسأله احتکار در اقتصاد جامعه دارای کارکرد خاصی است، پیامبران و ادیان در حوزه‏های مختلف مانند حوزه بهداشت فردی و عمومی از طریق روزه، تحریم شراب، زنا و تحریم خوک و در حوزه امنیّت اقتصادی و اجتماعی از طریق احکام حدود و دیات و دفاع و جهاد، و نماز جماعت یا جمعه دارای کارکردهای مهم و مثبتی در جامعه بودند که تنقیح هر کدام از آن‏ها، مجال دیگری را می‏طلبد.^[۲۳۰] لذا در پایان می توان خلاصه کارکرد دین را یا به عبارتی اهداف بعثت را در چند چیز بیان کرد.
«محمد سلیمان الاشقر» در کتاب «افعال الرسول» در این باره می‏نویسد: