« مردم، داستان ژانری فرهنگ عامیانه را، مقدم بر هرچیز؛ برای تفنن و سرگرمی می خوانند اما آنها از این متنها چیزهایی بیشتر از آن که قصد می کنند، به دست می آورند . …. قصه های جن و پری خیال پردازی هستند اما خیال پردازی ها برای کودکان ضروری اند ( و من اضافه می کنم برای بزرگسالان نیز ) … این متن، راه هایی برای گریز از وسوسه های ذهنی شخصی مان پیش پای ما می گذارند. به طرزی طنزآمیز هرچه زندگی خیال پردازانۀ ما غنی تر و متنوع تر باشد ، بهتر می توانیم از پس واقعیت برآییم. » ( آسابرگر[۱۰۴]، ۱۳۸۰: ۱۴۵ و ۱۴۴ )
قصه ها و افسانه ها قدرت بالایی در بررسی احوالات آدمی و بواسطۀ آن جامعه دارند. در واقع شاید بتوان گفت که ” قصه درمانی ” یکی از شیوه های روانشناسانۀ مؤثر است که دارای قابلیت‌ها و ظرفیت های زیادی در روانکاویست. همچنانکه در حال حاضر، درام درمانی یا تئاتر درمانی جایگاه ویژه ای، بخصوص در ارتباط با کودک دارد.
« در داستانهای پریان، فرایندهای درونی، ” بیرونی[۱۰۵] ” می شوند و ارائۀ آنها به یاری شخصیتها و رویدادهای داستان، این فرایندها را قابل فهم می سازد. به همین جهت در طب سنتی، هندوها به بیمار روان پریش پیشنهاد می کردند تا در معنای قصه ای که به مشکل خاص او تجسم می بخشید اندیشه کند. گمان می رفت که شخص پریشان با تعمق در داستان می تواند ماهیت بن بستی را که گرفتارش کرده و نیز امکان خلاص شدن از آن را مجسم کند. بیمار می توانست با اندیشیدن دربارۀ اشارات یک داستان خاص دربارۀ یأس و امیدهای انسان و نحوۀ پیروزی بر تلخ کامیها، مانند قهرمان داستان؛ نه تنها راهی برای رهایی از درماندگی خود بلکه راهی برای شناختن خویش بیابد. » ( بتلهایم، ۱۳۸۱: ۳۱ و۳۲ )
۴-۴ طبقه بندی افسانه ها و اهمیت آن در تحلیل و بررسی آنها
طبقه بندی قصه ها و افسانه ها از این منظر دارای اهمیت است که بر اساس آن، امکان بررسی و تحقیق در مورد آنها فراهم آمد. پیش از این، به دلیل اینکه اکثر قصه ها و افسانه ها سرمنشاء مشخصی نداشتند، امکان تجزیه و تحلیل درست از آنها امکان پذیر نبود.
« نخستین فهرستنامۀ انواع قصه ها را محقق فنلاندی ” آنتی آرن[۱۰۶] ” ( ۱۸۶۷-۱۹۲۵ ) در سال ۱۹۱۰ منتشر ساخت روانکاوان و روانشناسان مکتب ” فروید ” و ” یونگ[۱۰۷] ” نیز پژوهش های با ارزشی دربارۀ معنا و مفهوم قصه های عامیانه انجام داده اند. اینان متون قصه ها را برای مقاصد روانکاوانۀ خویش مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهند و الحق برخی از تجزیه و تحلیل های آنان روشنایی جدیدی بر معنا و پیام قصه های عامیانه و اسطوره ها افکنده است. از جملۀ پژوهشگران قدیمی تر در این زمینه، می توان از”شارلوت بوهلر[۱۰۸] ” و ” یوزفینه بیلتس[۱۰۹] ” آلمانی، نام برد و همچنین در ارتباط میان قصه های عامیانه و خیالپردازیهای کودکان و تجزیه و تحلیل نمادهای قصه های عامیانه به وسیلۀ پژوهشگر مکتب یونگ، یعنی ” هدویک فن بیت[۱۱۰] ” و از محققان سوئیسی نام برد. » ( پراپ، ۱۳۶۸ : شش )
فهرست آرن کاربرد جهانی یافت و به بررسی قصه، خدمتی عظیم نمود. بر پایۀ فهرست آرن کد گذاری قصه امکان پذیر گشت. او بر مضمون، عنوان نوع ( تیپ ) گذاشت و به هر نوع شماره ای اختصاص داد و یک علامت شناسائی قراردادی. مقوله های رده بندی در فهرست آرن چنین است:

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.
 

قصه های جانوران
 

قصه های خاص
 

لطیفه ها[۱۱۱]
 

از فهرست بندیهای معروف دیگر در این خصوص، فهرست ” آرنه – تامسون[۱۱۲] ” است. ، در این فهرست، تمام قصه های ذیل به چهار طبقۀ اصلی و چند زیرطبقه دسته بندی شده اند و برای هر نوع قصه، تیپ یا شماره ای در نظر گرفته شده است که عبارتند از:
۱ – قصه های حیوانات ( تیپ های ۱ – ۲۹۹ )
۲ – قصه های معمولی

قصه های جادویی ( ۳۰۰-۷۴۹ )
 

قصه های مذهبی ( ۷۵۰ – ۸۴۹ )
 

قصه های عاشقانه ( ۸۵۰ – ۹۹۹ )
 

قصه های دیو ابله ( ۱۰۰۰ – ۱۱۹۹ )
 

۳ – قصه های شوخی ( ۱۲۰۰ – ۱۹۹۹ )
۴ – قصه های زنجیره ای ( ۲۰۰۰ – ۲۱۹۹ )
یکی دیگر از شیوه های تنظیم و طبقه بندی قصه ها، تجزیه و تحلیل ساختار و قالب این آثار است. نخستین بار” ولادیمیر یاکف لویچ پراپ[۱۱۳] ” ، محقق روس؛ این شیوه را دربارۀ قصه های پریان روسی آزمود.
خراسانی دربارۀ شیوۀ بررسی حکایات و افسانه ها چنین میگوید: « اصولاً شیوۀ بررسی حکایات چه در ایران و چه در خارج از کشور از دو روش عمده پیروی می کند:
الف – تفهمی – تأویلی یا مضمون یاب
این گونه بررسی ها رده بندی شان برحسب موضوع یا محتوای متن است و طبق تأویلی که از متن دارند دسته بندی می شوند. مشکلات این دسته بندی را پراپ، برمون و دیگران ذکر کرده اند. به هر حال اولین نوع بررسی که به نظر می رسد همین قسم است. البته تفسیر متن در بسیاری از جاها گره گشا است و به درک ما از متن و ” بوطیقای[۱۱۴] ” آن کمک فراوانی می کند.
ب – صوری- ساختی دسته بندی ” یولس[۱۱۵] ” و پراپ سر آغاز این نوع بررسی در جهان بود. نمونۀ ارتدوکس آن که با اندیشۀ ساختگرای علمی صورت گرفت، ” ریخت شناسی قصه های پریان ” پراپ است. » ( خراسانی، ۱۳۸۷: ۳۷ )
تجزیه و تحلیل های پراپ، با آنکه بر پایۀ قصه های روسی انجام گرفته است؛ ولی چون بیشتر قصه های مورد تحلیل او جزو گنجینه های تیپ های قصه در سطح بین المللی هستند، با اختلاف جزئی تقریباً دربارۀ همۀ قصه های عامیانۀ هند و اروپائی صادق است . تجزیه و تحلیل های ساختاری وسیله ای است برای رسیدن به هدف و غایتی دیگر و آن غایت و هدف شناخت بهتر طبیعت و سرشت انسان و یا دست کم شناخت بهتر و بیشتر یک جامعۀ خاص انسانی است. تجزیه و تحلیل ساختاری بدون تفسیر و تعبیر نتایج حاصل از آن، یعنی ربط دادن یافته ها به کل ساختمان فرهنگی و اجتماعی ارزش چندانی ندارد. پراپ با بررسی حدود صد افسانه، قدمی بزرگ و شایان توجه در خصوص دسته بندی افسانه ها برداشت و بدین ترتیب راه را برای تجزیه و تحلیل ساختاری آنها هموار نمود.

« پراپ نتیجه گیری می کند که تلاش ها برای بررسی قصه های عامیانه برحسب خاستگاه های تاریخی یا درونمایه ها یا نوع شخصیت های آنها، راه به جایی نمی برد. او با قاطعیت اظهار می دارد که آنچه نیاز داریم وسیله ای برای تحلیل ریخت شناسی قصه های عامیانه است. » (آسابرگر: ۱۳۸۰، ۳۷)
او توضیح می دهد که نکتۀ مهم کاری است که شخصیت ها انجام می دهند، نه آنچه احساس می کنند و تصور می کنند به انجام آن مشغول هستند یا قصد دارند انجام دهند یا می گویند انجام خواهند داد. یعنی کارکرد شخصیت تعیین کننده است. کارکرد، کنش های شخصیت در رابطه با اجزای متشکله اصلی داستان است، لذا برای مثال ممکن است ضد قهرمانی نادانسته عاملی جادویی را به یک چهرۀ قهرمان اعطا کند، اگر چنین اتفاقی رخ دهد ضد قهرمان کارکردی به عنوان یک چهرۀ اعطا کننده دارد.
در ادامه و بطور خلاصه بخش هایی از ریخت شناسی پراپ عنوان می گردد که با بررسی طلسم و افسون در افسانه ها در ارتباط است و بعد، اشاره ای به ریخت شناسی می شود که بر اساس الگوی پراپ، و با تغییراتی در آن؛ در مورد افسانه های ایرانی انجام گرفته است.
۴-۵ پراپ و الگوی ریخت شناسی[۱۱۶] قصه های پریان[۱۱۷]
” پراپ ” در بررسی افسانه های جادویی روسی به این نتیجه رسید که شخصیت های قصه ها مختلفند ولی کارهایی که انجام می دهند از شمار معینی تجاوز نمی کند. پراپ کوچکترین جزء سازای قصه های پریان را ” کار کرد ” یا ” خویشکاری ” می نامد و خویشکاری را به عمل و کار یک شخصیت، از نقطه نظر اهمیتش در پیشبرد قصه؛ تعریف می کند .
« آنچه ما بر عهده گرفته ایم مقایسۀ مضامین این قصه هاست. برای آنکه این مقایسه امکان پذیر گردد ما اجزای سازای قصه های پریان را به روش های خاصی جدا می سازیم و سپس به مقایسۀ قصه ها بر حسب سازه های آنها می پردازیم. نتیجۀ این کار ریخت شناسی قصه های پریان خواهد بود ( یعنی توصیف قصه ها بر پایۀ اجزای سازای آنها و همبستگی این سازه ها با یکدیگر و با کل قصه ). » ( پراپ، ۱۳۶۸: ۴۹ )
نام قهرمانان داستان ها و همچنین صفات آنها تغییر می کند اما کارهای آنان و خویش کاری هایشان تغییر نمی کند. در یک قصه، کارهای مشابه به شخصیتهای مختلف نسبت داده می شود و این امر ، مطالعۀ قصه را بر اساس خویشکاری قهرمانانش ممکن می سازد.
« قهرمان قصه های پریان آن شخصیتی است که یا مستقیماً از کارهای شریر در فاجعۀ داستان صدمه می بیند ( کمبود و فقدانی را احساس می کند ) یا موافقت می کند که مصیبت شخص دیگری را التیام بخشد و نیاز او را برآورده سازد. در جریان عمل، قهرمان کسی است که عامل جادوئی ( یا یار جادوئی ) دریافت می دارد و به استفاده از آن می پردازد. » (همان منبع: ۱۰۷و ۱۰۶ )
پراپ در بررسی خود به سی و یک کارکرد مشخص در قصه ها می رسد که کارکرد اصلی بوده و هرکدام شامل زیر شاخه هایی می شوند. در این بخش، از کارکردهایی که پراپ عنوان نموده به آنهایی اشاره خواهد شد که به نوعی با طلسم و جادو در ارتباطند:
بطور کلی می توان گفت که جادو و عامل جادویی به سه طریق در داستان وارد می شود یکی از آنها حضور شخصیت منفی است که پراپ با عنوان ” شریر” از آن یاد می کند. شریر که اصلی ترین کار او ایجاد مزاحمت و دردسر برای قهرمان است، برای نیل به مقصود از طلسم و افسون، بسیار بهره می گیرد.
شخصیت دیگری که در قصه ها وارد شده و با جادو و عامل جادویی در ارتباط می باشد کسی است که در طول داستان و برای مقابله با شرارت های شریر، به یاری قهرمان می آید و پراپ از او به عنوان ” بخشنده ” یاد می نماید. بخشنده معمولاً به واسطۀ آزمایش قهرمان و پس از اثبات لیاقت و شایستگی او، عبارات جادویی ( اوراد ) یا وسایل جادویی را در اختیار قهرمان قرار می دهد و گاهی این کار را به دلیل جبران لطفی که قهرمان در حق او نموده می کند. در هر حال جادو و عوامل جادویی می توانند به طرق زیر در اختیار قهرمان قرار گیرند:

یک زندانی از قهرمان می خواهد که آزادش کند و برای جبران لطف، شیء یا عامل جادو را در اختیار قرار می دهد: کوزه ای که از آب برگرفته شده است خواهش می کند که آنرا بشکنند. به سخن دیگر روحی که در داخل کوزه زندانی است تقاضای آزادی می کند.[۱۱۸]
 

به قهرمان وسایل جادوئی برای مبادله و تعویض با چیزی عرضه می شود: در داستان ” جک و لوبیای سحر آمیز ” ، پیرمرد در قبال گاوی لوبیاهای سحرآمیز را به او می دهد.[۱۱۹]
 

عامل جادوئی به قهرمان نشان داده می شود: پیرزنی درخت بلوطی را به قهرمان نشان می دهد که کشتی پرنده در زیر آن قرار دارد.
 

عامل جادوئی فروخته می شود و قهرمان آن را می خرد: قهرمان یک مرغ جادوئی می خرد.
 

عامل جادوئی تصادفاً به دست قهرمان می رسد ( مثلاً آن را پیدا می کند): قهرمان تصادفاً به درختی بر می خورد که بار آن، سیب های جادوست.
 

عامل جادوئی به ناگهان خود ظاهر می شود: ناگهان پلکانی ظاهر می شود که راه به بالای کوه می برد.
 

قهرمان عامل جادو را می خورد یا می نوشد: خوردن دل و جگر پرنده ای، به قهرمان صفات جادوئی مختلفی می دهد.
 

قهرمان عامل جادوئی را می دزدد: قهرمان اسبی را از ساحره ای می دزدد.
 

شخصیت های مختلفی خود را در اختیار قهرمان می گذارند: حیوانی، یا بچه هایش را به قهرمان می بخشد یا خدمات خود را در اختیار قهرمان قرار می دهد. گاهی شخص بخشنده فقط وردی را به قهرمان یاد می دهد که هرگاه آن را بر زبان آورد، شخصیت یا حیوان بخصوص ظاهر می شود. [۱۲۰]
 

گاهی پیش می آید که بدست آوردن عامل جادو در واقع نه وسیله ای برای نیل به هدف، که در واقع خود هدف است.
برخی از چیزهایی که می توانند به عنوان ” عامل جادو ” قرار گیرند به شرح زیرند:

حیوانات جادویی: شامل اسب ، سیمرغ ، کبوتر و ….این جانوران گاه در قبال یاری قهرمان و گاه بدون هیچ عامل محرکی، مو یا پر خود را به او می دهند تا در شرایط بحرانی آن را آتش بزند .با آتش زدن پر یا موی جادویی ، حیوانات ظاهر می شوند و به قهرمان کمک می کنند.
 

اشیاء: شامل قالیچه، عصا، انبان، انگشتر، شاخ نفیر، کشکول سفره و عرق چین. قالیچه؛ پرنده است، از سفره و انبان و کشکول؛ هر غذایی که قهرمان اراده کند و بگوید بیرون می آید، با دمیدن در شاخ نفیر؛ لشگری انبوه به یاری قهرمان می آیند، با نهادن عرقچین بر سر می توان غیب شد و با دانه و انگشتر تقریباً همه کار می توان کرد، ازجمله آماده کردن چند شتر با بار جواهرات قیمتی، ساختن قصری از طلا و نقره، آوردن قصری از جایی دور غیب شدن، احضار دیوهایی که حاضر به خدمت هستند و ….
 

خوردنی ها: شامل سیب، انار، گلابی، جگر و سر مرغ سعادت، آب دهان مار. سیب بیش از همۀ خوردنی ها در افسانه ها می آید. با خوردن سیب جادو زنی باردار می شود شکارچی با خوردن آب دهان مار، زبان همۀ حیوانات را می فهمد.
 

شیشۀ عمر دیو: این شیشه معمولاً در جایی دور از دسترس آدمیان، که دشمن دیوها هستند؛ مخفی شده و فقط خود دیو جای آن را می داند. مکان شیشۀ عمر ممکن است در شکم ماهی یا سنگ یا در سنگدان کبوتر باشد. دیو معمولاً خودش جای شیشه را برای دختری که دوست دارد، به امید کام گرفتن از او؛ فاش می کند.
 

رفقای خارق العاده: این رفقا یاورانی هستند با توانایی های عجیب و غریب و غیر معمول که همراه قهرمان به راه می افتند و در حل مشکلات به او کمک می کنند. آنها معمولاً در انجام کار دشوار نقش دارند و در سایرکارکردها حضور ندارند. برخی از خصلت های خارق العادۀ آنها پرخوری، تندروی توانایی نوشیدن حجم بسیار عظیمی از مایعات و قدرت جابجا کردن کوه یا ساختمان های بسیاربزرگ است. دیوهایی را هم که گاه به خدمت قهرمان در می آیند می توان از مقولۀ رفقای خارق العاده دانست.
 

سایر موارد: در این گروه می توان انواع مختلفی از ابزارهای جادویی را جای داد مانند سرمۀ خفا، ترکۀ جادویی، سنگ صبور، قلیان، سماور، اشکی که به مروارید بدل می شود و کتاب علوم جادویی. این عوامل نیز کاربردهای متفاوتی دارند و عوامل جادویی شفابخش را نیز باید در همین گروه قرار داد.
 

حضور طلسم و جادو در افسانه ها تنها به شکل حضور و دریافت عامل جادویی نیست بلکه گاهی انجام اعمال جادویی، آنها را وارد دنیای افسانه می نماید:

شریر، قهرمان را دنبال می کند و به سرعت خود را به شکل حیوانات مختلف و جز آن، در می آورد: جادوگری قهرمان را به شکلهای گرگ، ماهی، آدمی، و خروس تعقیب می کند.[۱۲۱]
 

قهرمان می گریزد و موانعی بر سر راه تعقیب کنندۀ خود قرار می دهد: قهرمان ماهوت پاک کن، شانه و حوله ای در راه می افکند که به ترتیب تبدیل به کوه، جنگل و دریاچه می شوند.
 

صفات و توانائیهایی به قهرمان داده می شود که قهرمان در حین فرار، خویشتن را به شکل اشیائی در می آورد که او را در چشم شریر ناشناس می سازد: شاهزاده خانمی خود و شاهزاده را به صورت چاه و آبگردانی با کلیسا و کشیشی بیرون می آورد. قهرمان به صورت اسبی می گریزد، سپس خود را به شکل، انگشتری، دانه و شاهینی در می آورد.