کلید واژه ها: علوم غریبه، کیمیا، سحر، تعویذ، قصاید، خاقانی.
فصل اول: کلیات
ف
فصل اول:
کلیات
فص
۱-۱ مقدمه
اینکه آدمی همواره در جستجوی کشف و پی ریزی قوانینی بوده است که بر اساس آن قوانین، نسبت به اسرار عالم آگاهی پیدا کند؛ امری روشن و غیر قابل انکار است. از جمله این قوانین که تا حدود زیادی در علوم فرا تجربی مورد بحث و کنکاش قرار گرفته است علوم غریبه است. علومی که اگر از راه صحیح و با ایمان کامل مورد بحث و بررسی قرار گیرد چه بسا گره از مشکلات فراوانی باز خواهد کرد. البته در این مسیر تردستان فریب کار و خدعه کارانی نابه کار با بهره گرفتن از جهل عوام و تمسک به این گستره به دروغ دست به سودجویی هایی زده اند که تا حدود زیادی حتی اهل خرد و دانش را نیز به ماهیت و اصل این علم و یا فن دچار شک و تردید کرده اند. خاقانی نیز در اجتماعی زندگی کرده است که خالی از این مباحث نبوده است وی به چه میزان از این علوم آگاهی داشته است این پژوهش بر آن است که علوم غریبه در قصاید خاقانی را مورد بحث و بررسی قرار دهد. علوم غریبه همواره موضوعی جذاب و قابل کنکاش است که ذهن کنجکاو طالبان این علم و فن را به سوی خود معطوف داشته است و چه قدر خوب است که از طریق درست و با ایمان کامل مورد بررسی قرار گیرد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
پژوهشگران مطالعات بسیاری در این زمینه انجام داده اند. مهمترین تحقیق های انجام شده در این زمینه مقالات عباس ماهیار است که برخی از علوم غریبه را در اشعار خاقانی شروانی مورد بحث و بررسی قرار داده است. خاقانی به زیبایی از کاربرد علوم غریبه در قصایدش بهره برده است و استفاده مکرر وی از علوم غریبه و مفاهیم آن نگارنده را بر آن داشت که این علوم را در قصاید خاقانی مورد بررسی قرار دهد و میزان آگاهی این شاعر بزرگ از علوم غریبه را بیان دارد و هدف و مقصود او از بیان علوم غریبه که ترویج این علوم است روشن نماید و با تعمق بر اشعار خاقانی به بررسی علوم غریبه و جنبه ی کاربرد آن بپردازد.
۱-۲ بیان مسأله
افضل الدین بدیل بن علی نجار، خاقانی شروانی در سال ۵۲۰ هـ.ق. از پدری نجار به نام علی و مادری نسطوری تازه مسلمان که پیشه ی او طباخی بود، در شهر شروان دیده به جهان گشود. ولی از کودکی نزد عموی خود کافی الدین عمربن عثمان، که مردی حکمیم، طبیب و فیلسوف بود به تحصیل دانش پرداخت و همواره در سایه ی تربیت و حمایت او با شوق فراوان در کسب دانش می کوشید. دیری نگذشت که در پرتو نبوغ و همت خود در علوم ادب، لغت، قرآن، حدیث و داستان و قصص انبیا و سایر فنون و علوم زمان به کمال رسید و دارای نیروی خلاقه ای در شعر بود که به آفرینش و خلق آثار شعری و هنری دست زد و از عموی خود کافی الدین «حسان العجم» لقب گرفت. از آثار او می توان دیوان اشعار معروف به کلیات خاقانی که در حدود هفده هزار بیت دارد، تحفه العراقین و منشآت خاقانی را نام برد. باید او را مبتکر یک سبک تازه در سخن سرائی بدانیم. توانایی او در استخدام معانی و ابتکار مضامین از هر قصیده ی او پیداست.
خاقانی در سال ۵۹۵ هـ. ق در تبریز وفات یافته و در مقبره الشعرای سرخاب مدفون است. علوم غریبه علومی مانند علم حروف و اعداد، علم اوفاق و اوراد، جفر، خافیه، کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا، ریمیا و علوم دیگر است که هر حرفی اشاره به علمی دارد. پایه ی این علوم، دانستن علم نجوم است. این گونه علوم با وجود داشتن آثاری مطلوب دارای آفات و آثار نامطلوب فراوانی نیز می باشند. علوم خفیه یا علوم غریبه به نیروهای مافوق طبیعت می پردازد و اسرار آن در نزد عالمانش پنهان می ماند.
علوم غریبه:
۱-۲-۱ خمسه محتجبه:
(کیمیا- لیمیا- هیمیا- سیمیا و ریمیا)
۱-۲-۱-۱ کیمیا:
کوشش در دگرش (تبدیل) کانی ها و فلزات، علم اکسیر.
۱-۲-۱-۲ لیمیا:
تبدیل قوای فاعل به مفعول یا بالعکس، علم طلسمات.
۱-۲-۱-۳ هیمیا:
احوال ستارگان و حیوانات مرتبط با آنها، علم تسخیرات.
۱-۲-۱-۴ سیمیا:
راز و رمز اعداد، دیدن و تصرف موجودات تخیلی، علم خیالات.
۱-۲-۱-۵ ریمیا:
تردستی یا علم شعبدات.
پنج حرف اول نام این علوم که خمسه ی محتجبه نامیده می شوند، عبارت «کله سر» را می سازد که به معنی مجموعه اسرار است.
۱-۲-۱-۶ خواص شناسی:
که عبارت است از خواص اسماء الله، خواص آیات و سوره ها، خواص ادعیه، حرز و خواص اوراد و اذکار، خواص تعاویذ، خواص حروف و اشکال، خواص اشیاء، خواص طبع ها، جفر، رمل، عددشناسی، تفأل، استخاره،‌کف بینی، ستاره بینی، تعبیر خواب، تلقین به نفس و … این گونه علوم شبه علوم از علوم خفیه است که شامل تعویذ (حرز) و ذکرهایی است که برای مصون ماندن می نوشتند.
از قدیمی ترین نام هایی که در منابع بسیاری به عنوان بنیان گذار علوم غریبه یاد شده اند می توان بلیناس حکیم را نام برد که در کتاب الفهرست تألیف ۳۷۷ هجری قمری، و کتاب تاریخ الحکما بیان شده است.
خاقانی شروانی شاعر شیرین سخن نیز در قصاید خود به این علوم اشاره کرده است.
دیده که نقدهای او اوالعزم ده یکی است آموخته ز مکتب حق علم کیمیا (خاقانی،۱۶:۱۳۹۱)
پار آن قصیده گفت که تعویذ عقل بود و امسال این قصیده که هم حرز جان اوست (همان : ۷۴)
سحر و نیرنج و طلسمات که سودی ننمود هم به افسونگر هاروت سیر باز دهید (همان:۱۶۴)
منظور از این تحقیق تاثیر علوم غریبه بر قصاید خاقانی و اینکه خاقانی به چه میزان از این علوم در قصاید خود بهره برده است.
۱-۳ پرسش های تحقیق:
۱-۳-۱ خاقانی به چه میزان از علوم غریبه آگاهی داشته است؟
۱-۳-۲ خاقانی شروانی از کاربرد علوم غریبه در قصایدش چه اهدافی داشته است؟
۱-۳-۳ آیا خاقانی توانسته است به واسطه ی علوم غریبه مقصود خود را بیان کند؟
۱-۳-۴ آیا خاقانی از کاربرد علوم غریبه به جنبه قرآنی آن توجه داشته است یا جنبه خرافی آن؟
۱-۴ پیشینه ی تحقیق:
در این باب مطالب بسیار ارزشمندی جمع آوری و ثبت شده است. در سال ۱۳۶۸، کتاب رخسار صبح میرجلال الدین کزاری به چاپ رسیده است و همچنین گزارش دشواری های دیوان خاقانی از همین نویسنده منتشر شده است.
سید ضیاء الدین سجادی درکتاب شاعر صبح پژوهشی در شعر خاقانی شروانی به انجام رسانیده است. معصومه معدن کن در کتاب بزم دیرینه ی عروس، ابتدا مختصری از زندگی نامه خاقانی آورده است سپس به شرح گزیده ای از اشعار وی پرداخته. عباس ماهیار که سهم به سزایی در پیشبرد مقاصد خود در زمینه ی مطالعات در مورد خاقانی شروانی داشته است و مقالاتی در باب خاقانی و علوم غریبه نوشته و به چاپ رساندیده است.
۱-۵ فرضیه های تحقیق:
۱-۵-۱ خاقانی به میزان زیادی از علوم غریبه آگاهی داشته است.
۱-۵-۲ هدف خاقانی در استفاده از علوم غریبه، کاربرد علوم مختلف در شعر برای ترویج آن است.
۱-۵-۳ خاقانی به خوبی توانسته است به وسیله ی علوم غریبه، مقصود و منظور خود را بیان کند.
۱-۵-۴ خاقانی در کاربرد علوم غریبه، بیشتر به جنبه عرفانی و قرآنی آن توجه داشته است.
۱-۶ اهمیت و ضرورت اجرایی تحقیق:
انجام این تحقیق از آن جهت که به بررسی علوم غریبه در قصاید خاقانی و تاثیرات و پیام ها و مقاصد خاقانی در بیان این علوم می پردازد، ضرورت دارد.
۱-۷ روش تحقیق:
روش گردآوری اطلاعات پایان نامه، کتاب خانه ای و روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است. روش تجزیه و تحلیل بدین صورت است: ابتدا تمام ابیاتی که دربر گیرنده بررسی مفهوم علوم غریبه در قصاید خاقانی است؛ استخراج شده، سپس با توجه به سوالات مطرح شده، هر یک از ابیات، با ابزارهایی مثل کتاب،
مقاله ها، نرم افزارهای مناسب موضوع، مجلات، فیش برداری، پایگاه و بانک های اطلاعاتی، مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است.
۱-۸ حدود قلمرو تحقیق:
حدود قلمرو کار در این تحقیق، تبیین، تحلیل و بررسی مفهوم علوم غریبه در قصاید خاقانی بوده و مجموعه ی استفاده شده برای این بررسی، دیوان اشعار خاقانی شروانی است.
۱-۹ تعریف واژه های کلیدی:
۱-۹-۱ علوم غریبه :
عبارت است از دانشهای سری و پنهان که با آن از اسرار و امور پنهان آگاهی حاصل و یا تصرفات غیرعادی و شگفت انجام می شود. علم کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا، ریمیا، جفر، رمل، اوفاق،‌ طلسمات از جمله علوم غریبه است (طباطبائی، ۱۳۷۴ ج۱: ۲۴۴).
۱-۹-۲ کیمیا :
که به آن علم صناعت هم می گویند؛ علمی است که به وسیله ی آن می توان بعضی فلزات و اجرام معدنی را به چیز دیگر تبدیل کرد؛ مثلاً با این علم می توان طلا و نقره را از فلزات جدا کرد یا سنگ را به طلا و … تبدیل کرد (همان)
۱-۹-۳ سیمیا:
علمی است که انسان با یادگیری آن قدرت برای انجام کارهای خارق العاده پیدا می کند و این فن از تمامی فنون سحر مسلم تر و صادق تر است (همان)
۱-۹-۴ لیمیا:
علمی است که با آن روح را در بدن دیگری انتقال دهند. بنابراین در این علم از کیفیت تاثیرهای اراده، هنگامی که به ارواح قوی و عالی متصل شد، بحث می کند. این علم را علم تسخیرات می گویند (همان)
۱-۹-۵ هیمیا:
که در ترکیب قوای عالم بالا، با عناصر عالم پایین بحث می کند تا از این راه به تاثیرهای عجیبی دست یابند و آن را علم طلسمات هم می گویند (طباطبائی، ۱۳۷۴ ج۱:۲۴۶).
۱-۹-۶ ریمیا: