با وجود نزدیکی قرابت فرهنگی بسیار زیاد، روابط دو کشور در این زمینه چشمگیر نبوده است که می‌توان علت آن را در چند عامل برشمرد.
- احساس نزدیکی روانی باکو به آنکارا و نگاه آذریها به ترکها به عنوان برادر بزرگتر^[۱۳۵]این امر به خوبی در طرح پرچمهای دو کشور نیز مشهود است.
- تبلیغات شدید مبتنی بر اندیشه پان ترکسیم که لزوم اتحاد ترک زبانان را مطرح میکند، همراه با ساختن تصویری خیالی از جمهوری اسلامی که با برتر انگاشتن فارسها، حقوق ترکها را پایمال کرده است.
- تکرار ایران شمالی (آذربایجان) و آذربایجان جنوبی (مناطق شمال غربی ایران) از سوی مقامات کم اهمیت سیاسی و برخی از روشنفکران دو کشور که این امر به ایجاد فضای بیاعتمادی کمک بسیار زیادی نموده است.
- دو شکل متفاوت و حتی متضاد در ساخت سیاسی که یکی مبتنی بر هویت سکولار و دیگری شیفته هویت اسلامی است. با وجود شیعه بودن مردم آذربایجان فرهنگ و آداب و رسوم غربی به شدت در حال افزایش است.
در برخی از کتابهای درسی جمهوری آذربایجان، نگاه ضد ایرانی مشهود است. بهرام امیراحمدیان با مشاهده کتاب تاریخ مقطع پنجم دبستان در آذربایجان که نقشه آذربایجان بزرگ قسمتهایی از ایران را نیز در برمیگیرد، از این اقدام به عنوان یکی از عوامل موثر در ایجاد بدبینی بین دو کشور نام می‌برد.^[۱۳۶] هر چند پس از استقلال آذربایجان، با توجه به شیعه بودن مردم این کشور، گمان بسیاری بر سلطه فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در این کشور میرفت و هر چند همواره ایران منبع رهنمودهای دینی در این کشور به شمار میرفت در رقابت با فرهنگ غربی، فرهنگ شیعی - ایرانی تأثیر و نفوذ چندانی به دست نیاورده است.^[۱۳۷]
فرصت سازی جمهوری اسلامی ایران برای توسعه روابط با جمهوری آذربایجان

با کمک به از سرگیری مناسبات عادی میان ترکیه و ارمنستان به وجود خواهد آمد چرا که جمهوری آذربایجان در این زمینه بسیار حساس است.
با توجه به نقش سنتی و غیر انکار روسیه در جمهوریهای به استقلال رسیده، رقابت اصلی میان قدرتهای منطقهای بین ایران و ترکیه در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز در جریان است.
باید اذعان داشت جمهوری اسلامی از تمامی ظرفیتها برای افزایش رابطه با جمهوری آذربایجان بهره نبرده است. زبان ترکی آذری در آذربایجان اختلاف بسیار ناچیزی با زبان آذری در ایران دارد، حال آن که هر دوی این گویشها بسیار بسیار متفاوت از زبان ترکی استانبولی میباشند.
تأکید بر این نزدیکی و نیز حذف عملکردهای سوء ظن برانگیز از سوی دو طرف واکنش موثری در برابر تبلیغات پان ترکیستی خواهد بود. پان ترکیسم که یک ایدئولوژی نژاد پرستانه است، به شدت رمانتیک و تخیلی نیز هست، تأکید بر یگانگی نژاد ترک در کشورهای پراکنده دارای لهجههای متفاوت ترکی، ایجاد یک امپراتوری رویایی از دل اروپا تا دل چین و استفاده از نمادهایی چون گرگ خاکستری (بوز کورت)^[۱۳۸] در نشریات و تبلیاغت پان ترکیستی نمونه این رمانتیسم و تخیل گرایی است.^[۱۳۹]
شاید در این بخش اشارهای به نماد پان ترکسیتها خالی از لطف نباشد. گرگ خاکستری این نماد پان ترکیستها که با حرکت نمایشی دست راست- حالتی شبیه به چهره یک گرگ به وجود می‌آید، از یک باور افسانهای شکل گرفته است. به باور پان ترکیستها، هیتیها که از اقوام اولیه ترکها تلقی شده‌اند، در دوران باستان در منطقهای در آسیای مرکزی امروزی گرفتار میشوند، آنها که قادر به شناسایی راه خویش نبودند با راهنمایی یک گرگ خاکستری موفق به ادامه مسیر خود میگردند.^[۱۴۰]
۵-۷- روابط تجاری - اقتصادی
پس از استقلال جمهوری آذربایجان، در آبانماه سال ۱۳۷۱ اولین کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و جمهوری آذربایجان در باکو گشایش یافت.^[۱۴۱]در آغاز این دوره، به جهت مناقشه آذربایجان با ارمنی‌ها بر سر مسئله قرهباغ و بسته شدن راه های ارتباطی، ایران به نخستین شریک تجاری جمهوری آذربایجان تبدیل شد.^[۱۴۲]
روابط تجاری و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان بین سالهای ۱۹۹۵ - ۱۹۹۲ در درخشانترین دوره خود تا به امروز قرار داشته است. حذف ایران از پروژه نفتی قرن که تحت فشار ایالات متحده عملی شد از عوامل اصلی کاهش مناسبات دو کشور به شمار رفته است. یکی از مشکلات مهم اقتصادی جمهوری آذربایجان، فقدان سرمایه داخلی به منظور بهرهبرداری از منابع غنی معدنی و نفتی بوده است. نتیجه این امر وابستگی این کشور به سرمایه و دانش فنی کشورهای دیگر بوده است.
ایجاد شرایط مناسب به منظور سرمایه گذاریهای کلان و بین المللی هر چند موجب تحرک اقتصادی کشور پذیرنده خواهد شد، اما یکی از مهمترین عوامل دخالت در امور داخلی به بهانه توسعه را به وجود خواهد آورد. بستر آماده و روبه رشد و در واقع فضای بکر این جمهوری برای جذب سرمایه های خارجی، همچنین موجب رقابت قدرتهای منطقهای و فرامنطقهای با یکدیگر خواهد گردید. این امر با باز شدن راه ورود ایالات متحده و رژیم صهیونیستی به عنوان دشمنان شماره یک جمهوری اسلامی، منطقه را نه تنها به عرصه رقابت که به عرصه تعارض نیز تبدیل خواهد کرد.
«استقلال سیاسی جمهوریهای آسیای مرکزی و قفقاز بدون کسب استقلال اقتصادی بیمعنی به نظر میرسد. این جمهوریها دارای وابستگیهای عمیق ساختاری به فدراسیون روسیه هستند.»^[۱۴۳]
جمهوری آذربایجان به هر میزان که مشتاق و عجول برای تحکیم مناسبات خود با غرب باشد باز هم محکوم شرایط جغرافیایی خویش است. در این مورد جمهوری آذربایجان همواره سایه سنگین روسیه را بر فراز خویش احساس خواهد نمود.
میزان صادرات و واردات میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در طول سالهای استقلال این کشور تا به امروز ارقام متفاوتی را نشان میدهد. میتوان گفت روابط تجاری - اقتصادی دو کشور متأثر از روابط سیاسی بسیار پر فراز و نشیب بوده است. از ابتدای استقلال تا سال ۱۳۷۵ (۱۹۹۶) موازنه تجاری میان دو کشور به نفع جمهوری آذربایجان بود اما از این سال تا به امروز این موازنه به نفع جمهوری اسلامی ایران است.^[۱۴۴]
با وجود این که مناسبات تجاری - اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان بسیار پر فراز و نشیب بوده است، متأسفانه مناسبات آذربایجان با اسرائیل علی رغم دوری مسافت نسبت به ایران هر ساله در حال افزایش میباشد. بنابر اعلام کمیته آمار جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۰۳ اسرائیل پس از ایتالیا دومین کشور وارد کننده کالا از جمهوری آذربایجان بود. نفت و محصولات نفتی به همراه محصولات کشاورزی رقمی نزدیک به ۸۵% کل اقلام صادراتی جمهوری آذربایجان را تشکیل داده است همچنین در این گزارش به سهم ایران در مناسبات تجاری با جمهوری آذربایجان اشارهای نشده است.^[۱۴۵]
الف- زمینه های همکاری جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان
گسترش روابط در زمینه های زیر میتواند کمک موثری در افزایش روابط تجاری - اقتصادی و نیز توجه به فرصتهایی داشته باشد که تا کنون به طور جدی از سوی طرفهای آذری و ایرانی مورد توجه قرار نگرفته است.
- مبارزه با قاچاق مواد مخدر که هر دو کشور در این زمینه آسیب پذیرند
- مبارزه با قاچاق خاویار
- حفظ محیط زیست به ویژه محیط زیست دریای خزر
(متأسفانه کشمکش بر سر رژیم حقوقی دریای خزر، فرصت چندانی را برای همکاریهای مشترک کشورهای ساحلی به منظور مشکلات زیست محیطی این دریاچه باقی نگذاشته است.)
- توسعه توریسم
(همان گونه که در بخشهای قبلی عنوان شد، باکو میتواند در جوابی به با اقدام مثبت و یک طرفه تهران، اقدام به لغو روادید از اتباع ایرانی کند. این امر کمک بسیاری به صنعت گردشگری دو کشور خواهد نمود و انگیزه مناسبی را برای سفر به جمهوری آذربایجان در میان ایرانیان به همراه خواهد داشت)
- تهیه فیلمهای سینمایی و تلویزیونی مشترک درباره فرهنگ و آداب و رسوم مشترک
(این امر نیز میتواند پاسخ مناسبی در برابر اقدامات پان ترکسیتی تلقی شود)
در سال ۱۳۸۸ میزان واردات جمهوری آذربایجان از جمهوری اسلامی ایران معادل ۳۷۲ میلیون دلار بوده است و در همین سال صادرات این کشور به ایران رقمی معادل ۱۷۱ میلیون دلار بود که توازن مثبتی به میزان ۲۰۱ میلیون دلار به نفع ایران میباشد.^[۱۴۶]
همچنین اقدام دیگر جمهوری اسلامی برای تقویت روابط تجاری، لغو روادید اتباع آذری برای ورود به ایران است به علت این که لغو رویداد به صورت معمول اقدامی دو طرفه بوده است، اما با این وجود هنوز طرف آذری اقدام به لغو روادید برای اتباع ایرانی ننموده است.
جمهوری آذربایجان در راستای راهگذر شمال - جنوب قرار دارد و جمهوری اسلامی ایران نیز از چندی پیش به عنوان عضو دائم راهگذر شرق - غرب (تراسیکا) پذیرفته شده است که این موضوع میتواند تأثیر گستردهای در هر چه بیشتر فعال شدن این راهگذر داشته باشد.
ب- همکاریهای اقتصادی ایران با جمهوری آذربایجان
- قرارداد معاوضه گاز جمهوری آذربایجان از طریق ایران به جمهوری خودمختار نخجوان.
۲۰ دسامبر ۲۰۰۵ و در سفر محمود احمدی نژاد به نخجوان، نهایی شد.
- بهره برداری از پل مرزی پلدشت - شاه تختی که بر روی سد ارس قرار دارد. در ۲۵ مهر ۱۳۸۶ عملی شد.
- قرارداد فروش ۱۷۰۰ خودروی سمند به آذربایجان. ارزش این قرارداد ۸ میلیون و ۷۶۶ هزار یورو بوده است و در ۲۱ اسفند ۸۵ توافق شد.
- همکاری در زمینه انرژی الکتریکی و احداث خط ۱۳۲ کیلو ولت جلفا توسط جمهوری اسلامی ایران.
- تسریع در اجرای خط ۳۳۰ کیلو ولت پارس آباد ایران و ایمیشلی جمهوری آذربایجان و افزایش ترانزیت برق به جمهوری آذربایجان از طریق احداث نیروگاه آبی بر روی رودخانه ارس.^[۱۴۷]
۵-۸- روابط نظامی
جمهوری آذربایجان پس از شکست در جنگ قرهباغ همانگونه که در بخشهای قبل اشاره شد، به دلیل قطع پشتیبانی کارشناسان نظامی روسی- با توجه به تجهیز ارتش این کشور با سلاحهای روسی - لزوم نوسازی ارتش خود را در دستور کار قرار داد. «این کشور تلاشهای روسیه را برای ایجاد روابط نزدیک دفاعی نپذیرفت و برای کمکهای مهم نظامی به ترکیه روی آورد. در سایه مبارزه آمریکا علیه تروریسم، گرجستان، آذربایجان و ترکیه یک موافقتنامه سه جانبه در مورد امنیت منطقهای را نهایی ساختهاند که روابط نظامی روز افزون ترکیه با دو کشور دیگر را تقویت خواهد کرد^[۱۴۸]»
با توجه به این که جمهوری اسلامی ایران نیز به طور عمده از سلاحها، تجهیزات و همچنین تکنولوژی روسی در صنایع دفاعی خود بهره میگیرد و با توجه به علائق جمهوری آذربایجان در گسترش روابط نظامی - امنیتی با ایالات متحده و متحدان منطقهای واشنگتن، روابط دو کشور در این راستا مثبت ارزیابی نمیشود.
با توجه به محدودیتهای گوناگون کنگره آمریکا برای فروش تسلیحات، بهترین گزینه جمهوری آذربایجان اسرائیل میباشد.
روابط آذربایجان با ایالات متحده به واسطه محدودیت‌های کمک و فروش تسلیحات به طرفین درگیر در مناقشه ناگورنو - قرهباغ طبق قانون حمایت آزادی، محدود مانده است.^[۱۴۹]
تغییر و تحولات، بحرانها و کشمکشهای موجود و ممکن در جمهوری آذربایجان تنها در درون مرزهای این جمهوری منحصر نخواهد ماند، بلکه کشورهای پیرامون خویش را نیز متأثیر خواهد ساخت. در بخش آخر این فصل به شاخصهای گوناگون این تغییر و تحولات و کشمکشها اشاره میشود.^[۱۵۰]