انسان مست- در اثر حالت اسکار – توان خود بر کنترل اعمال را از دست میدهد؛ زیرا مستی، زوال نیروی آگاهی، و اراده را – به عنوان ارکان اساسی اهلیت جنایی – به دنبال دارد؛ به ویژه عنصر درک به دلیل ایحاد مانع در مسیر تصور موافق با واقع و نیز عنصر عنصر تدبر در اثر زوال نسبی یا تام توان سنجش مضار و منافع رفتار ارتکابی در شخص، با چالشهای اساسی روبه رو می شود. زوال نسبی یا نابودی تام مؤلفه های یاد شده سبب گردیده که نظامهای عدالت کیفری، رویکرد ویژهای را در این ارتباط، اتخاذ کنند.
از یک جهت، چنانچه ثابت شود که مرتک رفتار مجرمانه در زمان ارتکاب رفتار یاد شده، در حالت فقدان نیروی اراده و آگاهی – به سبب استعمال مواد مسکر- بوده است، حکم وی به سان حکم مجنون است؛ با این تفاوت که فرد اخیر، از وضعیت بیماری ویژهای رنج میبرد که مدخلیتی در تحقق آن نداشته است؛ حال آنکه فرد مست، با مصرف مواد مسکر، خود را در وضعیت نابودی نیروی اراده و آگاهی افکنده است. البته، وضعیت آنها در برابر قانون یکسان نیست. برخی قوانین کیفری، همچون قانون جزای فرانسه، به مستی به عنوان مانعی از موانع تحقق مسئولیت کیفری توجه ننمودهاند؛ در نتیجه مستی به طور خاص، در ماده قانونی مصرحی مورد حکم واقع نشده است. این در حالی است که در قوانین کیفری دیگری، همچون قانون مجازات کشور لبنان، این موضوع (مستی) مورد تصریح قرار گرفته است.
صرفنظر از رویکرد نظامهای مختلف عدالت کیفری در قبال انسان مست یا معتادی که تحت تأثیر مواد الکلی و مواد طبیعی یا شیمیایی مخدر مرتکب جرم می شود، باید این واقعیت را پذیرفت که در هر حال، چنین انسانی متناسب با میزان تأثیر مواد یاد شده، نیروی آگاهی و نیز درک و تدبر خویش را از دست میدهد. زوال تام یا نسبی قوای یاد شده هم مشمول احکام و قواعد قانونی خاصی است (جزایری، ۱۳۸۷، ص۱۱۲).
در اغلب قوانین کیفری، قانونگذار انواع مواد مست کننده یا مسکر را بر نشمرده است؛ بلکه، صرف حالت مسمومیت ناشی از مواد الکلی را در نظر داشته و لذا تفاوتی بین حالت مستی حاصل از مصرف شراب ناب یا ممزوج با مواد خوراکی یا نوشیدنی دیگر قائل نشده است. در خصوص حالت اعتیاد ناشی از استعمال مواد مخدر نیز اثبات علمی این حالت را ضروری دانسته است؛ هر چند اصولاً، تعداد و انواع مختلف آن را دستهبندی کرده است.
در مجموع، مستی ناشی از استعمال مواد مسکر، و نشئگی ناشی از استعمال مواد مخدر، زوال نیروی آگاهی و ایراد خلل به اراده را در پیدارد. حالات یاد شده (مستی و نشئگی) از حیث اثر متشابهند و مایع بودن یا جامد بودن مواد موجد چنین حالاتی، تأثیری در اصل موضوع ندارد. بر این پایه، برخی معتقدند: «سکر، پوشش ادراک در نتیجه استفاده و استعمال برخی مواد است؛ اعمم از اینکه این مواد، مایع یا جامد باشند».
در هر شکل، ماهیت مؤثر مواد یاد شده – قطع نظر از شکل بظاهر متفاوت آنها- حکم واحدی را ایجاب نموده است؛ به گونه ای که در قوانین کیفری اغلب کشورها، مطلق زوال یا نابودی ارکان اهلیت جنایی- آگاهی و اراده – مناط اعتبار در منع تحقق مسئولیت کیفری دانسته شده و لذا در خصوص بحث حاضر، یا حکم واحدی در خصوص مواد الکلی و مواد مخدر آمده یا اینکه به طور کلی، هر گونه نارسایی روانی یا عصبی – روانی یا اختلال نسبی قوهی تمییز یا ارداه، از اسباب معافیت از مجازات معرفی شده است.
در قوانین کیفری ایران، به ویژه بعداز انقلاب، قانونگذار اصولاً فقط نسبت به تأثیر مستی ناشی از استعمال مواد مسکر بر مسئولیت کیفری توجه و تأکید داشته است؛ به دیگر سخن، در قوانین کیفری، به ویژه در قانون مجازات اسلامی، اگرچه مطلق شرب خمر مستوجب حد دانسته شده (ماده ۱۶۵ق. م. ا.)اما نسبت به نتایج غیر متوقع – در صورت اثبات – مسئولیت کیفری، حسب مورد، منتفی گردیده است.
این در حالی است که در باب مواد مخدر – به رغم اثبات علمی این حقیقت که آثار ناشی از استعمال این مواد، به مراتب أقوی و أشد از آثار ناشی از استعمال مواد مسکر است – قانونگذار هیچ حکمی را در باب زوال یا انعدام مسئولیت کیفری، لاقل در فرض عدم توقع نتایج، مقرر نکرده است. با نگاهی هر چند گذرا به قوانین و مقررات کیفری مربوط به مواد مخدر، به ویژه مصوبات متعدد مجمع تشخیص مصلحت نظام، از جمله قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر و الحاق موادی به آن، مصوب ۱۷/۸/۱۳۷۶، به سادگی میتوان دریافت که قانونگذار با اتخاذ رویکردی واکنشی و سزادهنده، در راستای «مبارزه» با مواد مخدر به شکلی قاطع، متعرض بحث مسئولیت کیفری و حدود آن نشده است. این مسأله، سبب گردیده است که در نظام قضایی کشور، دادگاهها بر پایه چالش قانونی، به طور کلی حکم بر ثبوت مسئولیت کیفری در حق اشخاص معتاد یا مختل المشاعر در اثر استفاده از موادروان گردان دهند.
بدیهی است رویکرد قانونی حاضر و رویهی قضایی موجود- حتی در فرض اثبات لزوم اتخاذ تدابیر قاطع سزادهنده در قبال اشخاص معتاد و آگاهی عموم از نتایح سوء و مضرات در فرضی که شخص معتاد یا فرد مختل المشاعر در اثر استفاده از مواد روان گردان، در لحظه وقوع جرم – بدون هیچ گونه سبق تصمیم و قصدی – به طور موردی و در حالت مسلوب الارادگی بوده، کاملاً محل تردید و تأمل است.امروزه در پرونده های کیفری بسیاری، اثبات می شود که شخص معتاد در زمان ارتکاب جرم، به دلیل تأثیر سوء مواد مخدر یا مواد روان گردان، به طور کلی مسلوب الاراده بوده است؛ به گونه ای که در لحظه وقوع جرم، هیچ تصور و درک صحیحی از واقعیات نداشته و اساساً قدرت سنجش برایند منافع و مضار (تدبر) را از دست داده است. حال آنکه، به دلیل سکوت و چالش قانونی در این ارتباط، محاکم معمولاً حکم بر ثبوت مسئولیت کیفری می دهند.
البته برخی محاکم، با عنایت به تأثیر مواد مخدر یا روان گردان بر اراده انسان، در مواردی ضمن صدور حکم، به این موضوع توجه داشته اند؛ برای نمونه، در جریان پروندهای، دادگاه به رغم اثبات این مسأله که متهم در لحظه وقوع جرم، مجنون نبوده است، اما به دلیل استعمال مواد روان گردان شیشه و کراک، واجد اراده مخدوشی بوده است، عنوان اتهامی را از قتل عمد به قتل شبه عمدی تغییر داده است؛ دادگاه با این استدلال که در لحظه وقوع جنایت «گرچه دلیلی بر مسلوب الاراده بودن متهم وجود ندارد و از سوی خود او نیز چنین امری ادعا نشده است [است]، ولی قدر مسلم، با وصف فوق، او را در حالت عادی هم نبوده و ارادهی قطعی او در وارد کردن ضربات ثابت نمی باشد»، متهم را فاقد تعادل روانی و اراده جازم دانسته است. همچنین، دادگاه تأکید داشته است که از قرائن ناظر بر اصرار متهم در اخذ رضایت از مقتول بابت ایراد جرح با چاقو در صبح روز حادثه (واقعهی نخست)، و نیز دوستی دیرینهی وی با مقتول این گونه برمیآید که وی فاقد قصد قتل در لحظه وقوع جنایت بوده است؛ لذا، «دادگاه با عنایت به مراتب فوق الذکر و با تأکید بر ایراد خدشه بر اراده در نتیجه توهمات شدید ناشی از مصرف شیشه و کراک و فقد دلیل راجع به وجود عمد یا قصد قبلی قتل، عنوان اتهامی را – به طور قطع – منطبق با هیچ یک از بندهای مندرج در ماده ۲۰۶ ق. م. ا. ( در ارتباط با قتل عمدی) ندانسته و عمل متهم را در قالب “قتل شبه عمد"دانسته است؛ بنابراین، ضمن صدور حکم مبنی بر برائت وی در ارتباط با اتهام “قتل شبه عمدی"، با استناد به دیگر مواد قانون مجازات اسلامی، از بابت اتهام ” قتل شبه عمدی” به پرداخت یک فقره دیه-ی کامل یک مرد مسلمان در حق اولیای دم… محکوم نموده است». در خصوص دیگر عناوین اتهامی نیز احکام متناسبی صادر شده است (مجاب، ۱۳۸۸، ص۲۱۹).
به رغم اهمیت تردید ناپاذیر این موضوع – مبنی بر لزوم اهتمام ویژهی قانونی در ارتباط با مسئولیت کیفری اشخاص معتاد و مختل المشاعر در اثر استفاده از مواد مخدر یا مواد روان گردان – هنوز در ادبیات حقوق کیفری ایران، توجهی شایسته و بایسته به آن، صورت نپذیرفته است. حتی در آثار تخصصی راجع به جرایم مواد مخدر، کمترین توجهی به حدود و ثغور مسئولیت کیفری معتادان و ضرورت تحول قانونی در این زمینه نشده است و اهتمام ویژهی نویسندگان – همچون قوانین موجود و مرتبط – عمدتاً بر توصیف و تبیین مواد، کمیت و کیفیت تحصیل، استفاده یا نگهداری از مواد مخدر و مجازاتهای مربوط، تعلق یافته و کمترین اشارهای به مسئولیت کیفری و لزوم تعیین درجات مسئولیت متناسب با میزان ایراد خلل به اراده و مؤلفه های آن نشده است.
در هر حال، تصدیق تأثیر مواد الکلی و مواد مخدر یا روان گردان بر نیروی آگاهی و اراده، آنگاه ممکن است که شرایطی – حسب مورد- احراز و اثبات گردد؛ بر این اساس، در قوانین و مقررات کیفری اغلب کشورها، شرایط قانونی ناظر بر زوال مسئولیت کیفری در اثر استعمال مواد یاد شده، اصولاً به صراحت بیان میگردد.
این مطلب، مبین این حقیقت است که صرف اثبات ایراد خلل به نیروی آگاهی و اراده در اثر استعمال مواد مذکور، مانع تحقق مسئولیت کیفری نیست، بلکه، پیشتر تحقق شرایطی برای انتفای مسئولیت و معافیت شخص از مجازات ضروری است (همان، ص۲۴۱).
۳- دیگر مسکرات سنتی: از قبیل شراب (آنچه از انگور گرفته می شود) ـ نبیذ (آنچه از خرما گرفته یشود) ـ نقیع (آنچه از کشمش گرفته می شود) ـ بتع (آنچه از عسل گرفته میشود) ـ مرز (آنچه از جو گرفته می شود) یا آنچه از گندم و ارزن گرفته می شود (خمینی، ۱۳۸۳، ص۲۱۳).
۲-۴- مسکرات غیر سنتی ( مواد مخدر)
۲-۴-۱-مفهوم مواد مخدر
کلمه مخدر: در لغت معنی تخدیر کننده و به وجود آورنده ضعف و سستی است و به مادهای اطلاق می شود که باعث کسالت، سستی و از خود بیگانگی می گردد و عقل را زایل نموده و قدرت تفکر صحیح را از انسان می گیرد. و او را از حالت عادی و طبیعی خارج کرده و به مرور باعث پیدایش حالت خطرناکی به نام اعتیاد در او می شود. چنین فردی غیرت وتعصّب و اعتقادات سالم خود را از دست می دهد و برای به دست آوردن مواد مخدر حاضر است دست به هرکاری بزند
بعضاً دیده می شود که در عرف آحاد مردم و همچنین پاره ای از نصوص قانونی، به هر نوع ماده اعتیادآور نام مواد مخدر داده اند، در حالی که چنین چیزی از لحاظ علمی درست نیست. زیرا، ما مواد مخدر اصلی تنها شامل تریاک می شود که در مصرف کننده اثر تحزیری و نئشگی دارد. محققان جرم یابی می گویند : « آنچه از لحاظ علمی و در اصل مواد مخدر محسوب می شود، فقط تریاک است و سایر مواد حاصل از آن مانند سوخته تریاک، شیره تریاک، مرفین، کدئین، هروئین از محصولات مواد مخدر اصلی یعنی تریاک هستند و در مصرف کننده اثر تحزیری و نئشگی و کیف و سرانجام سستی و رخوت ایجاد می کند (صالحی، ۱۳۸۱، صص۲۹۵، ۳۰۲،۷۴).
۲-۴-۲- انواع مواد مخدر
۱- مواد مخدر مستی زا :
این دسته، از مواد مخدر اصلی تشکیل شده است. نوع طبیعی آن « تریاک » است. که از خود تریاک، ترکیبات شیمیایی متعددی مانند : سوخته تریاک، شیره تریاک، مرفین و کدئین ساخته می شود و نوع مصنوعی و شیمیایی مواد مخدر سستی زا هم وجود دارد، که در آزمایشگاه ها و لابراتورها ساخته می شوند که عبارتند از : هروئین، متادون. اثرات روحی و روانی مواد مخدر سستی زا در مصرف کننده عبارتند از : ایجاد نئشگی، کیف و سرانجام و سستی و رخوت در مصرف کننده است (مجله پزشکی قانونی، ۱۳۸۵، ص۱۷).
۲- مواد توهم زا و روان گردان :
دسته دیگر مواد توهم زا هستند که اینگونه مواد خود به دو دسته تقسیم می شوند : اول نوع طبیعی آن مانند حشیش و دوم نوع مصنوعی آن که در آزمایشگاه ها به دست می اید مانند ال. اس. دی.
مواد روان گردان نیز را در یک تقسیم بندی کاملتر می توان به چهار گروه تقسیم کرد :
الف ـ محرک ها : افزایش انرژی، هوشیاری ذهنی و فعالیت جسمانی، کاهش خستگی، سرکوب گرسنگی، افزایش ضربان قلب و فشار خون، مثل : کوکائین و کافئین.
ب ـ سرکوب گرها : کاهش انرژی، هوشیاری ذهنی، ضربان قلب، فعالیت جسمانی و سرعت تنفس، کاهش سرعت عکس العمل، خواب آور و القاء حالت رویا. مثل الکل، مرفین و هروئین.
ج- توهم زا ها : تغییر و اختلال در خلق و خو، ادراک و حواس بینایی، شنوایی و احساسات، القاء حالت رویا. مثال : ماری جوانا و ال. اس. دی.
د ـ مخدرها : القاء بی حسی، کرختی رخوت و خواب شدید.
۳- مواد توان افزا : که خود این مواد به دو دسته تقسیم میشوند :
الف- مواد توان افزای طبیعی: مانند کوکائین که سبب ایجاد نیرو و ایجاد حالت سرخوشی و بی خبری می کند و حالت نشاط به فرد دست می دهد.
ب - مواد توان افزای مصنوعی : مانند آمفتامینها، آمفتامینها سبب تحریک و هذیان و حالتهای شبیه جنون میگردند، خطرناک ترین ترکیب و مشتق گروه آمفتامینها، اکستازی است که متاسفانه امروز مصرف آن در بین جوانان شیوع پیدا کرده است ( همان، ص ۲۱ ).
۲-۵- انواع گیاهان روان گردان
۱- خشخاش: که داروهای استخراجی از این گیاه عبارتند از : هروئین، مرفین، کدئین، تریاک که همگی مسکن و ضد درد می باشند.
۲- شادانه : که داروهای استخراجی از این گیاه عبارتند از : ماده های مسکن، شل کننده عضلات، خواب آورها و آنتی بیوتیک است. ماری جوانا و حشیش از آن گرفته می شود. حشیش از صنع گیاه و ماری جوانا از ساقه و برگ آن.
۳- کوکا : از آن کوکائین استخراج می شود که یک آلکالوئید بی حس کننده موضعی میباشد.
خاصیت و اثر مواد روان گردان بر مصرف کننده عبارت است از اینکه : بر سیستم اعصاب تاثیر می گذارد و شخص+ را دچار توهم می کند. مثلاً توهم ها ی حشیش به صورت توهم بینایی و شنوایی همراه با احساس وسعت یافتن زمان و مکان، سهل و آسان شدن امور و تلقین پذیری است. توهم و اختلالت روانی ناشی از مصرف حشیش افراد را به سوی ارتکاب جرایم و وقوع حوادث و سوانح می کشاند. حتی گفته شده است : مصرف دراز مدت آن سبب جنون می شود.
به نظر می رسد موادهای توهم زا به دلیل تاثیراتی که بر روی روح و روان مصرف کننده دارد، بیشتر سایر مواد سستی زا و توان افزا خطر بروز انواع جرایم را ایجاد می کند ( گودرزی و کیانی، ۱۳۸۹، ص ۴۰۴ ).
شایان ذکر است، که در مورد روان گردان، تا کنون قوانین و کنوانسیون های متعدد بین المللی تصویب شده است. من جمله، قانون مربوط به مواد روان گردان ( پیسکوتروپ ) مصوب سال ۱۳۵۴، که لیست انواع روان گردان ها در آن بیان شده است.
همچنین کنوانسیون مواد روان گردان مصوب ۹۷۱ وین که جمهوری اسلامی ایران هم با الحاق و تصویب آن کنوانسیون در سال ۱۳۷۷ در مجلس شورای اسلامی به کنوانسیون مزبور پیوسته است و کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر و داروهای روان گردان مصوب ۱۹۸۸، که در سال ۱۳۷۰ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است. همچنین نظریات مشورتی اداره کل حقوق دادگستری در مورد برخی از انواع روان گردان ها در این خصوص قابل توجه است ( مجله پزشکی قانونی، ۱۳۸۵، ص ۱۷ ).
اکنون که بحث به اینجا کشیدآشنایی با مقولهی اکستازی نیز ضرورت دارد که ما آن را تعریف و سپس به آثار آن اشارهای داریم:
الف ـ تعریف اکستازی:
ماده شیمایی متیلن دی اکسی متامفتامین است که حاوی ترکیبات متعدد شیمیایی بوده است و به اکستازی، قرص اکس، اکس وی ئی(E) معروف است. آمتامین ها از مواد توهم زای محرک هستند که روی سیستم مغز و اعصاب اثر گذاشته و فعالییت آن ها را سرعت میبخشد. این فعل و انفعالات باعث می شود که فرد از دنیای واقعی اطرافش بریده و چیزهایی را ببیند که وجود ندارند و یا صداهایی را بشنود که واقعی نیستند. حتی طعم غذاهایی را احساس کند که نخورده است (مجله پزشکی قانونی، ۱۳۸۵، ۲۷).
ب ـ عوارض و پیامدهای مصرف اکستازی در بروز رفتارهای پر خطر رانندگی:
اکستازی خطرات بیشماری از قبیل تحریک سیستم اعصاب مرکزی، احساس خواب آلودگی و بی توجهی فرد نسبت به محیط، توهم، تشنج، افزایش ضربان قلب و فشار خون و در نهایت سکته قلبی را به همراه دارد. و به هنظر میرسد رانندگی بعد از مصرف سبب کاهش هوشیاری، توهم و اعتماد به نفس کاذب و رفتارهای پر خطر در هنگام رانندگی شود. و سلامت فرد و سایر افراد جامعه را به خطر بیندازد. از بررسی به عمل آمده در انگلستان نشان میدهد که در این کشور بیش از یک میلیون نفر اکستازی که داروی عشق گفته می شود مصرف می کنند. مصرف قرص های اکستازی در ایران به خصوص در سالهای اخیر در پارتی های شبانه به شدت افزایش یافته است. و اکثر مصرف کنندگان آن جوانان تحصیل کرده و مرفه هستند. بررسی ها نشان دادهاند مصرف کنندگان این قرص ها به برخی از نارسایی های شناختی دچار میشوند و سوء مصرف ان بر فعالیت های روانی حرکتی تاثیر میگذارد.
ارتباط میان مصرف مواد اعتیادآور و روان گردان و بی بند و باری های جنسی و سوانح رانندگی جوانان بارها گزارش شده است. به عنوان مثال در یکی از مطالعات گسترده در کانادا مشاهده شد در ادرار و خون بیش از ۶۰ درصد از افرادی که در تصادفات رانندگی جان خود را از دست داده بودند، الکل، مواد مخدر، روان گردان، اکستازی وجود داشته که در نوع خود آماری وحشتناک و تکان دهنده است. و بررسی های دیگری حاکی از آن است که مصرف مواد روان گردان مثل اکستازی، حشیش، ماری جوانا خطر تصادفات رانندگی را تا ده برابر افزایش میدهد ( بریری، ۱۳۸۷، صص ۸۳ – ۸۱ ).
با توجه به گسترش روند مصرف در بسیاری از استان های کشورمان خصوصاً گیلان، مازنداران، هرمزگان، فارس و کیش کارشناسان بر این نظرند که استفاده کنندگان این قرص ها چند مصرفی هستند و وابستگی جسمی اکستازی کم است و اعتیاد آور نیست اما وابستگی روانی آن خیلی بالاست. بنابراین توجه به اثرات سوء آن و پیشگیری از شیوع آن امری ضروری به نظر میرسد. )
اکستازی خالص پودری سفید شامل کریستال های ریز است. از این پودر بوی کپک به مشام می رسد این ماده به اشکال قرص خوراکی و جویدنی، کپسول، پودر استنشاقی، برچسب های پوستی و مواد تدخینی و تزریقی موجود است. تولیدکنندگان این قرص ها عمدتاً در اروپای غربی و جنوب آسیای شرقی هستند. مصرف کنندگان این قرص ها در جهان بیشتر در سنین ۱۸ تا ۲۵ سال و بعد از آن در گروه سنی ۱۲ تا ۱۷ سال قرار دارند. استفاده از این قرص ها و روان گردانهای دیگر شبیه اکستازی ( اکس ) علائمی دارند که بعد از مصرف این مواد ظاهر می شوند از جمله نبض بالا، فشار خون بالا، دهان خشک، مردمک گشاده، تلاطم معده و همچنین گرم و مرطوب شدن بدن و همچنین باعث تغییر خلق شدید، بی خیالی و بی قیدی، کاهش مهارت و… میشوند.
در تمام کشورهای عضو کنوانسیون سازمان ملل متحد از جمله ایران، مصرف مواد روان گردان جرم است. هر چند که در قانون مبارزه با مواد مخدر ایران، نامی از اکستازی نیست. اما مصرف آن نیز غیر قانونی است و مانند دیگر روان گردان ها جرم محسوب می شود ( محمد زاده، ۱۳۸۳، ص ۴۹ ).
پژوهشگران و روانشناسان دلایل گرایش به مصرف اکستازی را ترویج سخنان گروه های همسال در مورد ایجاد احساسات هیجان انگیز کاذب، وجود مشکلات خارج از توان فرد و پناه به این دارو به منظورهایی از آلام ناشی از صدمات روحی یا مشکلات جسمی، فرار از افسردگی، رسیدن به آرامش، داشتن لحظات شادتر و ایجاد تنوع در روند یکنواخت و مأیوس کننده زندگی بیان کرده اند. همچنین در کشورهای مختلف استفاده از این مواد در بین دانشجویان بیشتر از سایر اقشار جامعه بوده و مصرف اکستازی در تعطیلات آخر هفنه بسیار بیشتر از اوقات دیگر گزارش شده است ( صحرایی، ملازمانی، قشونی، ۱۳۸۴، ص ۲۱).
