بخش اول : طرح تحقیق
۱ . ۱ . ۱ . بیان مسئله
قالب قصه یکی از سبک های بیانی جالب توجهی است که یک نویسنده با بهره گرفتن از آن درصدد القای پیام های مورد نظر خویش به شیوه ی جذاب می باشد . خداوند هم که در قرآن از بهترین اسلوب ها جهت القای مقاصد خویش بهره برده در مواردی از قالب قصه نیز استفاده می نمایند .
قصص هم که حجم قابل توجهی از آیات قرآنی را به خود اختصاص داده مورد توجه فراوان مخاطبان قرآن به این قسم آیات شده ، البته چون قرآن کتاب قصه نیست و پروردگار متعال هم درصدد داستان سرایی نمی باشد لذا از ذکر جزئیات خودداری نموده و به بیان اجمالی با هدف رساندن پیام های مورد نظر اکتفا کرده است .
به دلیل همین اجمال ، عده ای جهت تفسیر و روشن شدن ابهام به کتب تاریخی و اهل کتاب – که به مقتضای ذکر جزئیات قصص در کتب آسمانی شان – آگاهی نسبی از تفصیلات قصص داشتند مراجعه می کردند . در این بین برخی از اهل کتاب که از خلط داستان ها با خرافات هیچ ابایی نداشتند هنگام بیان داستان جعلیاتی را هم عنوان می کردند ، به تدریج همین خرافه ها و جعلیات وارد کتب تفسیر شد و به عنوان تفاسیر آیات قصص مورد استفاده قرار می گرفت .
این خرافه ها که به اسرائیلیات معروف گشتند تا حدی پیش رفتند که بعضاً عصمت انبیاء و ملائک الهی را نیز زیر سوال بردند .
همین بی توجهی و به خلاف عقل و دین و تاریخ و … بودن خرافه ها ذیل قصص قرآنی به عنوان تفسیر این دست از آیات ، آسیبی جدی به تفسیر برخی آیات وارد نمود به گونه ای که بعضی مفسران در مواجهه با قصص قرآنی در تفسیر خود رویکرد و روش خاصی را اتخاذ کردند .
علامه طباطبایی (ره) از جمله مفسران برجسته ای است که ذیل آیات مربوط به قصص با نگاهی دقیق و روشمند به تفسیر پرداخته و نظر صحیح را ارائه نموده است .
و این پژوهش درصدد بررسی دیدگاه های علامه طباطبایی (ره) ذیل قصص و استخراج نقطه نظرات ایشان راجع به داستان های قرآنی و نیز اسرائیلیات که ناگزیر با قصص قرآنی همراه گشته ، می باشد .
بنابراین سوال اصلی پژوهش حاضراین است : « رویکرد علامه طباطبایی (ره) نسبت به قصص قرآنی چیست ؟ »
۱ . ۱ . ۲ . پیشینه ی تحقیق
در رابطه با المیزان و روش علامه طباطبایی (ره) آثار مختلفی تالیف شده که هر یک از زاویه ای خاص المیزان را مورد بررسی قرار داده اند . از جمله آثار مهم که به صورت اختصاصی به المیزان و روش های تفسیری علامه و دیدگاه های ایشان در رابطه با موضوعات مختلف پرداخته ، « کتاب علامه طباطبایی و حدیث » تالیف خانم شادی نفیسی و کتاب «‍‍ِ روش علامه طباطبایی در المیزان » نوشته ی آقای علی الاوسی است . کتاب دیگری نیز در مورد قصص موجود در المیزان به نام « داستان های قرآن و تاریخ انبیاء در المیزان » توسط آقای حسین فعال عراقی تدوین گردیده است .
خانم نفیسی در فصل هفتم کتاب خویش با عنوان « معیارهای فهم و نقد حدیث در روایات داستانی » به روایاتی که ذیل آیات قصص مطرح شده ، اشاره دارد . چون اصل بحث در کتاب حول محور معیارهای فهم و نقد روایات از دیدگاه علامه می چرخد ، لذا مولف روایاتی که دربردارنده ی مطالب مربوط به یک قصه می باشد را مورد توجه و بررسی قرار می دهد . ابتدا به ذکر نظرات بزرگان و مفسران راجع به این نوع روایات پرداخته و سپس بر نقطه نظرات علامه متمرکز می شود . در توضیح انواع نقد های علامه در مورد این قبیل روایات به نمونه هایی نیز اشاره می کند . اما به صورت خاص و برجسته به دیدگاه های کلی علامه راجع به قصص توجه ننموده است .
بنابراین هدف این پژوهش این است که به بررسی تمام آیات قصص و استخراج آراء و دیدگاه های علامه طباطبایی (ره) و نیز روایاتی که در خصوص قصص قرآنی مطرح شده بپردازد و به طور مشخص انواع دیدگاه ها و نقدهای علامه در مورد آیات قصص و روایات مورد نظر را تبیین نماید .
آقای الاوسی هم به ذکر نظرات علامه به اجمال توجه دارد ، به نظر او روش برخورد علامه با قصص چنین است : ایشان به صورت یک فرد کاملا آگاه و آشنا به بیان قرآن ، با رعایت ترتیب نزول ، آیات قصه قرآنی را تبیین می کند و چنان آن را برای مخاطب می نمایاند که کل قصه در مقابل او قرار گرفته بدون این که نیاز به تفصیل وجزئیات آن باشد .
جناب الاوسی سپس به روش نقد علامه در برخورد با روایات قصص هم اشاره ای نموده و نهایتاً قصه ی هود ( ع ) را که در المیزان به آن پرداخته شده ، مطرح می کند و دوباره به ادامه بررسی روش های کلی علامه می پردازد . بنابراین ایشان هم به اجمال راجع به برخورد علامه در رویارویی قصص بسنده کرده است . و بسیاری از ابهامات اعم از ارائه ی دیدگاه های علامه راجع به اهداف ذکر قصص در قرآن ، ویژگی های قصه های قرآنی و ذکر روش علامه در تفسیر آیات قصص و نیز معیارهای نقد علامه در رویارویی با تفاسیر و روایات اسرائیلی ذیل قصص هم چنان باقی است .
آقای فعال عراقی که کتاب خود را در دو جلد تدوین نموده ، در ابتدا به مباحثی مربوط به قصه و تعاریف و مسائل مربوط به آن در پیش گفتار اشاره نموده و سپس شناختی اجمالی از سبک علامه در ذکر قصص مطرح می کند که البته بسیار موجز و مختصر است ، پس از آن به ذکر تفصیلی قصص از المیزان روی می آورد . در ذکر قصص از المیزان نیز ابتدا آیاتی که علامه ذیل آن ها قصه ای را ارائه نموده آورده شده بعد از آن تفاسیر علامه ذکر شده و اگر در بحث روایی مربوط به آیات ، مسائلی در خور قصه مورد نظر وجود داشته ، آن ها

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.
را نیز عنوان نموده است .
نهایتاً می توان چنین نتیجه گرفت که کل کتاب به گردآوری آیات و تفاسیر قصص و روایات مربوط به آن ها اختصاص دارد بدون این که راجع به عناصر قصه و اهداف آن ذیل قصص سخنی به میان آید و این تالیف فقط شناخت قصص مذکور در المیزان را برای محقق آسان نموده اما تحلیلی از آن پیشاروی مخاطب قرار نمی دهد .
مقالاتی هم که ارائه شده غالباً به صورت مختصر و اجمالی به موضوع خاصی در المیزان اشاره می کند . به عنوان مثال شاخص ترین مقاله در این موضوع مقاله ی « تفسیر قصص قرآن در رویکرد علامه طباطبایی (ره) » است که نظرات علامه را به شکل مختصر همراه با دیدگاه سایر مفسرین راجع به برخی آیات قصص از نظر مخاطب می گذارند .
اما در این پژوهش چند هدف مورد توجه است :
۱- به بیان نظرات علامه طباطبایی راجع به هدف خدای متعال از ذکر قصص امم و انبیای سلف در قرآن اشاره کند .
۲- تمام دیدگاه های علامه در مورد ویژگی های قصه های قرآنی را استخراج نماید .
۳- روش های علامه در تفسیر آیات قصص را برجسته نماید .
۴- روش ها و معیارهای نقد علامه را در قبال تفاسیر و روایات اسرائیلی به صورت کامل تبیین کند .
البته درست است که کتب و مقالات و پایان نامه های متعدد راجع به المیزان تالیف و تدوین شده اما یا دیدگاه علامه در موضوعی با دیدگاه های سایرین مقایسه شده و یا به دلیل کلی بودن بررسی روش های علامه در المیزان ، نقطه نظرات علامه در مورد قصص ، به تفصیل تبیین نشده و در این موضوع مشخص تمام منابع به نوعی ناقص است . لذا سعی خواهد شد فقط به طرح نظرات علامه نسبت به ویژگی ها و اهداف قصص بپردازد و با مطالعه ی تفصیلی و جز به جز تفسیر آیات قصص ، نقطه نظرات علامه نسبت به موضوع مورد نظر استخراج شده و با ذکر شواهد متعدد شیوه های نقد علامه نسبت به تفاسیر ذیل آیات قصص مطرح و این پژوهش یک اثر شاخص در خصوص دیدگاه های علامه طباطبایی (ره) نسبت به قصص شود .
امید است که به این مهم نایل آید .
۱ . ۱ . ۳ . بیان جنبه های مجهول و مبهم تحقیق
چون در آثار تالیفی پیرامون المیزان روش های کلی علامه در تفسیر انواع موضوعات ذیل آیات و روایات مورد توجه قرارگرفته و معیارهای کلی استخراج و ارائه گردیده ، در موضوع قصص نیز به کلیات بسنده شده و غالب معیارهای تفسیر و نقد علامه که ذیل سایر آیات و رویات است روایات و آیات قصص را نیز شامل گردیده . مثل این که با قرآن موافقت داشته باشد و با سنت قطعی مخالف نباشد و از نظر عقلی نیز صحیح باشد و سایر موارد .
به همین دلیل در موضوع قصص به صورت خاص و ویژه به دیدگاه ها و روش های علامه توجه نشده تا مخاطب با شاخصه های تفسیر و نقد علامه در قبال آیات و روایات قصص آشنا شود و به دلیل مجهول بودن این شاخصه ها ، دیدگاه ها و روش های علامه ، این پژوهش درصدد است مجهولات موجود در موضوع قصص را معلوم و آشکار نماید و برای این منظور به تمام آیات قصص توجه می کند تا ریز نظرات علامه به صورت کامل استخراج و در مقابل دیدگان مخاطب قرار گیرد .
۱ . ۱ . ۴ . سوال اصلی تحقیق
رویکرد علامه طباطبایی (ره) نسبت به قصص قرآنی چیست ؟
۱ . ۱ . ۵ . سوالات فرعی تحقیق
۱ . ۱ . ۵ . ۱ . هدف از ذکر قصه در قرآن چیست ؟
۱ . ۱ . ۵ . ۲ . نظر علامه (ره) نسبت به اعتبار نقل قصه ها در قرآن چیست ؟
۱ . ۱ . ۵ . ۳ . روش علامه در تفسیر قصه های قرآن چگونه است ؟
۱ . ۱٫ ۵ . ۴ . علامه در نقد قصص قرآنی چه روش هایی را اتخاذ کرده است ؟
۱ . ۱ . ۶ . پیش فرض های تحقیق
۱ . ۱٫ ۶ . ۱٫ قرآن کتاب قصه و تاریخ نیست که تمام قصه را همراه با جزئیات مربوط به آن ها ذکر کند .
۱ . ۱ . ۶ . ۲ . آیات قصص حجم قابل توجهی از قرآن را به خود اختصاص داده اند .
۱ . ۱ . ۶ . ۳ . اغلب قصه ها فقط در یک سوره متمرکز نشده و در کل قرآن پراکنده است .
۱ . ۱ . ۷ . فرضیه های تحقیق
۱ . ۱ . ۷ . ۱ . علامه طباطبایی (ره) معتقد است که خداوند با ذکر قصص در موارد متعدد اهدافی چون بیان ولایت الهی ، تاویل حوادث و وقایع ، عبرت آموزی ، بیان سنت های الهی و … را دنبال می کند .
۱ . ۱ . ۷ . ۲ . نقل قرآن از قصص صحیح و معتبر است برخلاف نقل کتب مقدس که دستخوش تحریفات فراوانی گشته است .
۱ . ۱ . ۷ . ۳ . به نظر می رسد مفسر مرحوم پس از نقل قصص از قرآن و ذکر آن از کتب مقدس توضیحات لازم جهت تفسیر را ارائه می کند .
۱ . ۱ . ۷ . ۴ . به نظر می رسد مولف المیزان ذیل قصص به نقد نقل های کتب و روایات پرداخته ، تا با نمایاندن موارد تعارض با عقل ، نقل ، تاریخ و … صحت و سقم روایات و قصص را به وضوح آشکار نموده و نهایتاً حکم به اسرائیلی بودن آن ها بدهد .
۱ . ۱ . ۸ . جنبه های جدید بودن و نوآوری تحقیق
چون آثار تالیفی پیرامون المیزان غالبا به نظرات علامه راجع به استفاده از روایات و بررسی اجمالی روش تفسیری علامه در المیزان و موضوعاتی چون اسباب نزول و … می باشد ، اثر جدی و مورد توجهی در مورد رویکرد علامه نسبت به قصص نبوده ، این پژوهش درصدد است که با ارائه ی دیدگاه های کلی علامه در مورد قصص به همراه ذکر نمونه های مختلف نقد علامه از بیان داستان ها و بزرگ نمایی معیارهای تفسیر و نقد علامه در این باره ، اثرمشخص و قابل استنادی ایجاد نماید و یک منبع مستقل در ارائه ی تمام دیدگاه های علامه ذیل آیات و رویات قصص تدوین شود .
۱ . ۱ . ۹ . بیان اهمیت موضوع تحقیق ( ذکر فواید علمی و
کاربردی )
فایده نظری ( علمی ) که حاصل خواهد شد این است که علامه از روش تفسیری قرآن به قرآن در تفسیر قصص بهره می برد و نشان می دهد که نقل قصص از کتب مقدس و روایات اسرائیلی قابل اعتماد نبوده و قصص موجود در قرآن است که معتبر و قابل اعتماد می باشد .
فایده کاربردی که به دست می آید این است که نقطه نظرات کلی علامه ذیل تمام قصص قرآنی ارائه شود و بدون مراجعه به المیزان محققین بتوانند با نظرات علامه و تحلیل های ایشان درباره قصص آشنا شده و آن را مورد مطالعه قرار دهند .
۱ . ۱ . ۱۰ . روش جمع آوری اطلاعات
پژوهش حاضر از انواع تحقیقات توصیفی – تحلیلی است که اطلاعات مورد نظر آن غالبا به شیوه ی کتابخانه ای تهیه می شود . در این تحقیق از منابع دست اول و نیز دسته دوم استفاده می گردد و ابزار جمع آوری اطلاعات فیش خواهد بود .
۱ . ۱ . ۱۱ . نتایج علمی و عملی تحقیق
برجسته ترین نتیجه ی علمی تحقیق ، نمایش کامل دیدگاه ها و معیارهای علامه در تفسیر و نقد آیات قصص با ذکر نمونه های مختلف است . و مهم ترین نتیجه ی عملی تحقیق ، تهیه ی اثر مستقل و مدّون در ذکر دیدگاه های علامه ذیل آیات و روایات قصص است که نیاز محقق را برای رجوع به المیزان و بررسی دیدگاه های علامه در این مورد مرتفع می نماید .
۱ . ۱ . ۱۲ . سازماندهی تحقیق
پژوهش حاضر دارای چهار فصل خواهد بود . فصل اول : کلیات ، فصل دوم : ویژگی ها و اهداف قصه های قرآنی ، فصل سوم : روش علامه در نقل و تفسیر داستان های قرآن و فصل چهارم : روش علامه در نقد تفاسیر مذکور ذیل آیات قصص .
فصل اول با سه بخش عهده دار بیان طرح تحقیق ، مفهوم شناسی و شناخت تفسیر و مفسر می باشد.
در فصل دوم در بخش اول ویژگی ها و در بخش دوم اهداف قصه های قرآنی از نظر علامه مطرح می شود .
فصل سوم به سه بخش تقسیم می شود : بخش اول قصص قرآنی و بخش دوم قصص روایی را با ویژگی ها و معیارهای خاص خود براساس دیدگاه علامه ، تبیین می کند . بخش سوم به تطبیق قصص قرآنی با تورات و انجیل اختصاص دارد .
فصل چهارم روش علامه در نقد تفاسیر را در دو بخش ارائه می کند . بخش اول روایات تفسیر قصص را نقد می کند و بخش دوم نظرات مفسران دیگر را به بوته ی نقد می گذارد .
پایان بخش مطالب نتیجه ی بحث خواهد بود و در انتها فهرست منابع می آید .
بخش دوم : مفهوم شناسی
چون هر بحث نظری با تعریف مفاهیم کاربردی اش آغاز می شود . در این پژوهش نیز ابتدا به تعریف مفاهیم کاربردی موضوع مورد نظر و لغات پر استعمال در روند تحقیق پرداخته می شود . بنابراین واژگان قصص ، نباء ، حدیث ، تمثیل ، حکایت ، عبرت و داستان مورد بررسی قرار می گیرد .
۱ . ۲ . ۱ . قصص
از ریشه ی قصّ به معنای قطع نمودن و کوتاه کردن است .[۱] و در معنای دیگر پیگیری اثر چیزی یا شخصی استعمال شده است .[۲]
سپس به خبر[۳] و بیان واقعه یا حکایتی و نقل قصه نیز [۴] معنا گردیده است . به نظر می رسد می توان میان این معانی ارتباط برقرار نمود . به این صورت که چون واقعه ای در گذشته رخ داده ، از شخص حاضر پنهان است و گویا دست او از آگاهی نسبت به آن کوتاه گردیده و با پیگیری و بیان آن ، نسبت به آن واقعه آگاهی می یابد .
چنان که هر دو معنا در قرآن کریم آمده است :
در معنای پیگیری در آیه یازدهم سوره قصص آمده « وَ قَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ » که مادر حضرت موسی( ع ) به خواهر وی گفت تا به دنبال برادرش – موسی ( ع ) – برود و پیگیری کند چه کسی او را از آب گرفته است .[۵]