معنای رسول و نبی در قرآن
شناخت معنای لغوی و اصطلاحی الفاظ هر موضوعی باعث میشود که موضوع، مسیر مشخص شده خود را بپیماید و از وارد شدن در بحثهای غیر ضرور جلوگیری شود در این پایاننامه نیز سعی شده است معنی و مقصود از واژههای مطرح شده روشن شوند.
حضرت عیسی علیه السلام در قرآن متصف به صفاتی شده است که لازم است معانی لغوی و اصطلاحی آنها مشخص شود. دو وصفی که درباره ایشان آمده است یکی نبی و دیگری رسول است که در ادامه به هر دو معنای این دو کلمه پرداخته میشود.
رسول و نبی
در کتاب القاموس المقارن لألفاظ القرآن الکریم ذیل واژه (ر س ل) چنین آمده است:
رسول: مبعوث، نبّی
و در ذیل واژه (ن ب أ) چنین آمده است:
نبیّ: رسول
مفردات راغب نیز ذیل واژه (نبأ) چنین آورده است:
ترجمه: نبوت سفارت بین خدا و انسانهای عاقل است تا ناصواب را از معاد و معاش بزداید و نبی را نبی گویند برای اینکه خبر یقینی که موجب تسکین یافتن عقول خالص است میدهد. به معنی فاعل و مفعول نیز میآید. نبی اگر از نبأ باشد به معنی خبر بزرگ دهنده است و اگر از نبو باشد به معنی بلند مرتبه است.
مجمع البحرین نیز در ذیل ماده (نبأ) مثل مفردات توضیح داده است.
مفردات راغب همچنین ذیل ماده (رسل) چنین آورده است:
ترجمه: جمع رسول، رسل است و رسل الله هم به فرشتگان اطلاق میشود و هم به انبیاء .
به ظاهر ایشان با گفتن اینکه به انبیاء هم رسول گفته میشود فرقی بین نبی و رسول قائل نشدهاند.
تفسیر مجمع البیان ذیل آیه ۴۰ سوره احزاب رسول و نبی را چنین معنی میکند:
رسول عبارت از کسى است که حامل رسالتى از خداى تعالى به سوى مردم باشد، و نبى آن کسى است که حامل خبرى از غیب باشد و آن غیب عبارت از دین و حقایق آن است.
با توجه به معانی این دو کلمه چنین برمیآید که میشود واژه نبی و رسول بجای هم استعمال شوند.
در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ذیل ماده (رسل) بحث مفصلی درباره فرق بین رسول و نبی ارائه داده که ماحصل آن این است:
ترجمه: نبی کسی است که برای او مقام تکوینی و جایگاه الهی و رتبه روحانی و معنوی باشد که برتر از مرتبههای متداول معنوی است و این مقام برای اعطاء منصب رسالت زمینه سازی میکند پس هر رسولی لاجرم نبی است ولی نبی گاهی رسول نیست. نبی از نبو اخذ شده و معنای آن رفعت و بلندی جایگاه است و از نبأ اخذ نشده است. اما مقام رسول چنین است که او خلیفه خدا بر خلق و واسطه بین او و خلق است و خواستی غیر از خواست خدا ندارد و در طول حیاتش برنامهای جز اجرای رسالت و ابلاغ امر خدا ندارد با لحاظ این معنا، در قرآن ۲۸ مورد طاعت خدا با طاعت رسول قرین شده درحالی که این نسبت بین طاعت خدا و نبی نیست.
در فرهنگ ادیان جهان درباره نبی چنین آمده است:
نبی: یکی از اصطلاحات اسلامی برای «پیامبر»، همراه با اصطلاح رسول به معنی «پیک». مقام رسول را بالاتر میدانند چونکه رسول کسی است که از سوی خداوند برای هدایت یک قوم فرستاده میشود و دارای کتاب مقدس خاصی است، به همین سبب غالباً حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را «رسول الله» میخوانند؛ اما در عمل اصطلاحات «نبی و رسول» را به جای یکدیگر بهکار میبرند.
اما در وادی تفاسیر و احادیث میتوان تعاریف متفاوتی را برای این دو یافت. نبی و رسول در قرآن در مواردی با هم و گاهی بصورت جداگانه بکار رفتهاست و خود این نوع استعمال، باعث بروز اختلاف میان مفسران در تعریف اصطلاحی این دو شده است که از جمله آن آیات، میتوان به سه نمونه زیر اشاره کرد:
«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاَّ إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ»[۱۵۱]
ترجمه: و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبرى را نفرستادیم جز اینکه هر گاه چیزى تلاوت مىنمود، شیطان در تلاوتش القاى [شبهه] مىکرد. پس خدا آنچه را شیطان القا مىکرد محو مىگردانید، سپس خدا آیات خود را استوار مىساخت، و خدا داناى حکیم است.
«وَ اذْکُرْ فیِ الْکِتَابِ إِسمَاعِیلَ إِنَّهُ کاَنَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ کاَنَ رَسُولًا نَّبِیًّا»[۱۵۲]
ترجمه: در این کتاب از اسماعیل یاد کن که در وعدههایش صادق و رسولی پیامبر بود.
«وَ اذْکُرْ فیِ الْکِتَابِ مُوسیَ إِنَّهُ کاَنَ مُخلَصًا وَ کاَنَ رَسُولًا نَّبِیًّا»[۱۵۳]
ترجمه: و در این کتاب از موسی یاد کن، زیرا که او پاکدل و فرستادهای پیامبر بود.
اختلاف میان تعریف اصطلاحی دو واژه را، به دو قسمت تقسیم میکنیم یکی اختلاف مفسران و دیگری بیان این دو واژه در احادیث.
برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید.
معنای نبی و رسول در نظر مفسران
برای اشاره به اختلاف مفسران در تعیین معنای اصطلاحی به سراغ یکی از آیات قرآن رفته و نظرات مفسران را ذکر میکنیم.
« وَ اذْکُرْ فیِ الْکِتَابِ إِسمَاعِیلَ إِنَّهُ کاَنَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ کاَنَ رَسُولًا نَّبِیًّا»[۱۵۴]
نظر مجمع البیان فی تفسیر القرآن:[۱۵۵]
رسول کسى است که فرستاده خداست و اگر بطور اطلاق گفته شود، مقصود پیامبر اسلام است. نبى کسى است که به سبب رسالت، داراى رفعت و درجه عظیم است. این مفسر در ادامه به اختلاف مفسران درباره نبی و رسول میپردازد و ادامه میدهد:
برخى فرق آن دو را اینطور ذکر کردهاند که: رسول کسى است که ملائکه بر او وحى نازل میکنند و نبى کسى است که در خواب بر او وحى میشود. بنا بر این هر رسولى، نبى است ولى هر نبیای رسول نیست.
برخى گفتهاند: رسول کسى است که بسوى امتى مبعوث شده و نبى کسى است که مبعوث بسوى امتى نیست. برخى گفتهاند: رسول کسى است که به وضع شریعت و احکام پرداخته و نبى کسى است که نگهبان شریعت دیگرى است.
الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل:[۱۵۶]
ترجمه: فرق بین آن دو این است که همانا رسولی که از انبیاء است کسی است که معجزه و کتابی که بر او نازل شده همراهش باشد و نبی که غیر از رسول است کسی است که کتاب آسمانی بر او نازل نشده باشد اما مامور است که مردم را به شریعت قبلی دعوت نماید.
نظر ابن عربی در تفسیر منسوب به ایشان:
با توجه به اینکه بحث بر سر فرق معنای نبی و رسول خیلی وسیع است و مختص به یک مکتب تفسیری نیست لذا از باب نمونه در این قسمت تفسیری غیر کلامی نیز آورده شده است.
ابن عربی در ذیل آیه ۴۱ سوره حج در تفسیر خود چنین اظهار نظر کردهاست[۱۵۷]:
ترجمه: فرق بین «نبی» و «رسول» این است که: «نبی» با فنای در مقام ولایت، به حقیقت [و خدا] واصل گشته، و با وجودی که از سوی حق تعالی به او بخشیده شده، به همراه حقیقتی که ارزانیش گشته، بازگشته؛ در حالی به مقام استقامت و پایداری رسیده، و شناخت کاملی از حقیقت نصیبش شده، و از این روست که [میتواند] از حق تعالی، و از ذات، صفات، افعال، احکام و دستورهایش، خبر آورد. او بر این کار برانگیخته شده تا [انسان ها را] بر طبق آیینی که پیامبر پیشین داشته، فراخواند، در حالی که شریعت جدیدی تشریع نمیکند، و حکمی جدید و آیینی نو بنا نمینهد، [البته] با آشکار ساختن معجزات، و انذارگری و تبشیر مردم. [مثال نبی] مانند انبیاء بنیاسرائیل [است]؛ چرا که همگی ایشان مردم را به دین [پیامبر پیشین] جضرت موسی فرا خواندند، بی آنکه آیین جدیدی و دین نوینی بنا نهاده باشند. و حضرت داود که دارای کتاب است، کتابش درباره یک سری معارف، حقایق، پندها و اندرزهاست، نه احکام و شریعت. و از این روست که پیامبر گرامی اسلام فرمود: «دانشمندان امت من، مانند انبیاء بنیاسرائیلاند»، ایشان اولیا و عارفان و متمکنان هستند. در صورتی که «رسول» کسی است که علاوه بر آن چه ذکر شد، اختیار قانونگذاری و تشریع را نیز داشته باشد. بنابراین، «نبی»، بین «ولی» و «رسول» قرار دارد.
مفاتیح الغیب
این تفسیر بعد از ذکر اقوال مختلف درباره رسول و نبی، قول معتزله را هم ذکر کرده و گفته که در نطر آنها بین نبی و رسول فرقی نیست سپس با استناد به روایتی از پیامبر اسلام (ص) که تعداد رسولان را ۳۱۳ نفر و تعداد انبیاء را ۱۲۴ هزار نفر بیان کرده؛ نظر خود را چنین بیان میکند: رسول فرشته را در ظاهر میبیند اما نبی در خواب فرشته را میبیند.[۱۵۸]
نظر صاحب المیزان:
هرچند که در تعدادی آیات قرآن، نبی و رسول در کنار هم آمدهاند اما بیشتر مفسرین درباره این مسئله بحث جامعی را مطرح نکردهاند و از میان مفسرین مرحوم علامه طباطبایی در این مسئله بحث جامعی داشتهاند و در بحث خود هم از روایات و هم از شیوه تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و به بیان معنای اصطلاحی این دو واژه پرداختهاند. ایشان ذیل آیه ۲۱۳ سوره بقره در جلد دوم تفسیر خود درباره نبی و رسول بحث مفصلی آوردهاند که حاصل آن چنین است:
ایشان بعد از بیان نقل قولهای مختلف در باب فرق بین نبی و رسول و نقد هر قول بیان میکند که رسول و نبی هر دو به سوی مردم گسیل شدهاند اما نبی مبعوث شده تا مردم را به آنچه از اخبار غیبی که نزد خود دارد خبر دهد، چون او به پارهای از آنچه نزد خداست خبر دارد، ولی رسول کسی است که به رسالت خاصی زاید بر اصل نبوت گسیل شدهاست. بنا بر این پس نبی عبارت است از کسی که برای مردم آنچه مایه صلاح معاش و معادشان است، یعنی اصول و فروع دین را بیان کند، البته این مقتضای عنایتی است که خدای تعالی نسبت به هدایت مردم به سوی سعادتشان دارد، و اما رسول عبارت است از کسی که حامل رسالت خاصی باشد، مشتمل بر اتمام حجتی که به دنبال مخالفت با آن عذاب و هلاکت و امثال آن باشد. در نهایت ایشان چنین بیان میکنند که:: رسول شرافت وساطت بین خدا و بندگان را دارد، و نبی شرافت علم به خدا و معارف خدایی را دارد.[۱۵۹]
صاحب المیزان در بیان معنی نبی و رسول بحث دیگری را با استناد به روایات مطرح میکند که چنین است:
ایشان با استناد به روایتی از امام باقر علیه السلام با این مضمون که پیغمبری که در خواب فرشته را میبیند، و صدای او را میشنود ولی خودِ فرشته را نمیبیند نبی، و پیغمبری که صوت فرشته را میشنود ولی در خواب فرشته را نمیبیند بلکه در بیداری میبیند، رسول است؛ بیان میکنند که این روایت در صدد تعریف و تحدید رسول و نبی نیست بلکه مقصود این است که نبوت و رسالت دو مقام مخصوصند که خصوصیت یکی رؤیا و خصوصیت دیگری دیدن فرشته وحی است. و چه بسا هر دو مقام در یک نفر جمع شود، و او دارای هر دو خاصیت باشد، و چه بسا میشود که نبوت باشد و رسالت نباشد، و در نتیجه معنای رسالت از نظر مصداق اخص از معنای نبوت خواهد بود. ایشان در ادامه برای تایید نظرشان به حدیث ابوذر هم اشاره کرده که حاصلش این است که هر رسولی نبی هم هست ولی هر نبیای رسول نیست.[۱۶۰]
معنای نبی و رسول در احادیث
از آنجا بر طبق اعتقاد شیعه امامان مرجع علمی و دینی هستند و در واقع مفسر دین هستند لذا حتی در باب توضیح کلمات قرآنی نیز ایشان برای شیعه مرجع هستند به همین دلیل معنای نبی و رسول را از منظر روایات شیعی نیز در حد مختصر میآوریم.
عدّه من أصحابنا عن أحمد بن محمّدعن أحمد بن محمّد بن أبی نصر، عن ثعلبه بن میمون، عن زراره قال: سألت أبا جعفر- علیه السّلام- عن قول اللّه – عزّ و جلّ-: وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا: ما الرّسول؟ و ما النّبیّ؟ فقال: النّبیّ الّذی یرى فی منامه، و یسمع الصّوت، و لا یعاین الملک. و الرّسول الّذی یسمع الصّوت، و یرى فی المنام، و یعاین الملک.[۱۶۱]
ترجمه: فرمود: نبی کسی است که در خواب میبیند و صوت را میشنود و ملک را با چشمش نمیبیند ولی رسول صوت را میشنودو در خواب میبیند و ملک را هم با چشم میبیند.
امام صادق علیه السلام درباره نبی و رسول و محدَث میفرماید: [۱۶۲]
رسول کسی است که فرشته به او ظاهر میشود و با او سخن میگوید اما نبی فرشته را در خواب میبیند. چه بسا نبوت و رسالت در یک شخص جمع شود. و محدَث کسی است که صوت فرشته را میشنود اما فرشته را نمیبیند .
مجمع البحرین با بهره گرفتن از روایات فرقهایی برای رسول و نبی ذکر کرده ما ماحصلش این است: