۱ـ روان نژندی : در این پژوهش عبارت است از نمره آزمودنی در عامل روان نژندی آزمون شخصیتی نئو.
۲ – برون گرایی : در این پژوهش عبارت است از نمره آزمودنی در عامل برون گرایی آزمون شخصیتی نئو.
۳ – گشودگی به تجربه: در این پژوهش عبارت است از نمره آزمودنی در عامل گشودگی به تجربه آزمون شخصیتی نئو.
۴ – توافق گرایی: در این پژوهش عبارت است از نمره آزمودنی در عامل توافق گرایی آزمون شخصیتی نئو.
۵ – وجدان گرایی: در این پژوهش عبارت است از نمره آزمودنی در عامل وجدان گرایی آزمون شخصیتی نئو (مک کری و کاستا، ۱۹۸۳).
راهبردهای مقابله:
تعریف مفهومی: لغت مقابله، از کلمه لاتین کالپاس[۲۸] یعنی تغییر دادن گرفته شده است و چنانچه در فرهنگ وبستر تعریف شده، معمولا در الگوی روانشناختی بکار برده می شود که به صورت برخورد وتلاش برای غلبه بر مشکلات و مسایل بیان می شود (روماس و شارما، ۲۰۰۴).
روش های مقابله با استرس به مثابه ی کوششهایی برای بالا بردن تناسب بین شخص و محیط و یا در حکم تلاشهایی برای اداره ی رویدادهایی که استرس زا درک می شوند، تعریف شده‌اند (فالکمن و لازاروس، ۱۹۹۴). از نظر فولکمن و مسکوویتز (۲۰۰۴)، مقابله اشاره دارد به یکسری راهبردهای شناختی و رفتاری که توسط فرد برای اداره موقعیت های استرس زا بکار گرفته شده است(به نقل از کمپل[۲۹] و همکاران، ۲۰۰۶).
تعریف عملیاتی راهبرد های مقابله:
در این پژوهش منظور از سبکهای مقابله ای میزان نمره ای است که آزمودنی در مقیاس سبکهای مقابله ای لازاروس بدست می آورد. این آزمون دارای دو مقیاس مقابله مسئله‌مدار و هیجان‌مدار است (لازاروس و فالکمن، ۱۹۸۰).
فصل دوم
ادبیات و پیشینه پژوهش
۲-۱- مفهوم شناسی اختلالات مصرف مواد
مواد افیونی[۳۰]: گروهی از داروها هستند که وابستگی جسمی و روانی به وجود می‌آورند. در حدود بیست آلکالوئید مشخص از تریاک به دست می آید که معروف‌ترین آن ها مورفین و کدئین است. مواد مصنوعی افیونی که در آزمایشگاه ساخته می شوند مشتمل بر مپریدین، متادون و پروپوکسی فن هستند (کارلسون[۳۱]، ۲۰۰۱).
وابستگی[۳۲]: عبارتست از یک حالت روانی و بعضی اوقات جسمی که در نتیجه اثرات مقابل دارو یا مواد مخدر و موجود زنده بر یکدیگر ایجاد گردیده و بوسیله واکنشهای رفتاری و امثال آن مشخص می گردد. وابستگی به یک دارو ممکن است که جسمی روانی یا مرکب باشد. وابستگی روانی به میل مستمر یا متناوب برای مصرف دارو برای گریز از آثار خماری یا ناراحتی اطلاق می شود. وابستگی جسمی با نیاز به مصرف ماده برای پیشگیری از وقوع سندرم ترک (کناره گیری) مشخص است (دالی و مارلات[۳۳]، ۲۰۰۵).
سندرم ترک[۳۴]: به الگوی خاصی که وابسته به نوع داروی مصرفی است گفته می‌شود و معمولا در جهت متضاد و مخالف اثرات مصرف مواد می‌باشد. و معمولا با نشانه هایی چون تهوع، اسهال و استفراغ همراه است که به دنبال قطع مصرف مواد پدید می آیند (سادوک و سادوک، ۲۰۰۷).
لغزش: لغزش[۳۵] به یک بار مصرف مواد مخدر بعد از ترک آن گفته می شود که لزوما به عود و وابستگی مجدد منجر نمی شود. یکی از عوامل مهم در پدیدآیی لغزش وسوسه ها هستند.
عود: عود[۳۶] مصرف مجدد مواد مخدر بعد از ترک آن به صورت منظم می باشد که به دنبال لغزش ایجاد می شود و دوباره وابستگی کامل به مواد پدید می اید. در واقع ماهیت اعتیاد یک بیماری مزمن با عودهای مکرر می باشد. بنابراین عود باعث ناامیدی درمانگر یا بیمار و خانواده وی می گردد TR -DSM -IV (انجمن روانپزشکی آمریکا، ۲۰۰۰).
بهبودی: بهبودی عبارت است از بازگشت به حالت طبیعی یا سالم قبل از بیماری، ولی در مورد اعتیاد کاملا نسبی بوده و بسته به عوامل مختلف می تواند از ترک کامل ماده تا کم کردن میزان دفعات مصرف ماده باشد (سادوک و سادوک، ۲۰۰۷).
تحمل: تحمل[۳۷] عبارتست از پدیده ای که به مرور زمان در اثر مصرف تدریجی یک دارو یا ماده مخدر ایجاد می گردد و معمولا منجر به افزایش تدریجی مقدار مصرفی می شود که هدف آن عبارتست از ثابت نگهداشتن اثرات جسمی و روانی دارو همانند روزهای اول مصرف آن (کارلسون ، ۲۰۰۱). تحمل همچنین به نیاز به مقادیر فزاینده ای ماده برای کسب آثار مطلوب که از مصرف مکرر آن حاصل می گردد اطلاق می شود. تحمل پیدا شده نسبت به مصرف یک دارو به علت مصرف مکرر دارویی دیگر تحمل متقاطع نامیده می شود. تحمل مصرفی به متابولیزه شدن دارو ، به طوریکه مصرف مرتب آن واکنش مطلوب را ایجاد نکند اطلاق می گردد (سادوک و سادوک، ۲۰۰۷).
پرهیز: پرهیز[۳۸] عبارت است از امتناع داوطلبانه از مصرف دارو (کلارک[۳۹] و همکاران، ۱۹۹۷).
اشتیاق: یکی از مشخصات برجسته وابستگی روانی اعتیاد به مواد اشتیاق[۴۰] است که عبارتست از حالت تمایل بیش از اندازه به ادامه مصرف دارو یا ماده بخصوصی که برای احساس بهتر و لذت بیشتر فقط مصرف آن ماده می تواند از شدت آن تمایل بکاهد فرهنگ داروها، الکل و رفتار های اعتیادی (کارلسون، ۲۰۰۱).
۲-۲- طبقه بندی اختلالات مصرف مواد
در چهارمین مجموعه بازنگری شده تشخیصی و آماری اختلالات روانی(انجمن روانپزشکی آمریکا، ۲۰۰۰). واژه اعتیاد[۴۱] به صورتی که درچاپ‌های قبلی بکار رفته بود حذف شده است. درعوض به سه شکل از سوء مصرف مواد اشاره می کند و آنها را بشرح زیر تعریف می‌کند:
الف – اختلالات سوء مصرف مواد[۴۲]: عبارت است از ، استفاده ناسازگارانه از مواد شیمیایی که دارای آثار معنادار بالینی یا تنیدگی هستند و با مشکلات قانونی، عملکرد شغلی، مشکلات تحصیلی، مشکل در خانواده، و رفتارهای خطرناکی که موجب زیان به جسم می‌شود همراه است. در توضیح اختلالات وابسته به مواد یازده طبقه از مواد که دارای آثار جسمی و روانی هستند را معرفی کرده و به توضیح آنها پرداخته است. این یازده طبقه از مواد عمدتا موادی هستند که مصرف آنها عوارض جانبی ایجاد کرد، تداوم مصرف آنها الگویی از وابستگی را پدید می آورد. این مواد عبارتند: الکل ، آمفتامین ها (محرکهای دستگاه سمپاتیک)، کافیین، حشیش، کوکایین، توهم زاها، مواد استنشاقی، نیکوتین، مواد افیونی، فنیل سیکلیدین، مسکن ها و ضد اضطراب (انجمن روانپزشکی آمریکا، ۲۰۰۰).
ب – اختلال وابستگی به مواد[۴۳]: عبارتست از فقدان کنترل در اثر مصرف بیش از یکبار مواد که با نشانه های زیرهمراه می‌باشد؛ تحمل ، علائم ترک، مصرف رو به افزایش، تلاش‌های ناموفق برای ترک، گذراندن وقت زیاد برای بدست آوردن مواد، از دست دادن فعالیت های مهم زندگی و یا کاهش آنها بخاطر مصرف مواد و ادامه مصرف با وجود آگاهی از مشکلات آن (گلنتز[۴۴] و همکاران، ۲۰۰۲).
ج – سومین اصطلاح اختلالات القایی مواد است[۴۵]: به معنی ظاهر شدن بعضی از نشانه های روانشناختی مانند افسردگی، اضطراب و یا دیگر اختلالات ذهنی که هرکدام از این نشانه ها درنتیجه مصرف مواد حاصل می‌شوند (انجمن روانپزشکی آمریکا، ۲۰۰۰).

۲-۳- ضوابط تشخیص اختلالات مصرف مواد
انجمن روانپزشکی آمریکا (۲۰۰۰) علائم وابستگی به مواد را مجموعه ای از علائم شناختی، رفتاری و فیزیولوژیک دانسته است که بر اساس آن فرد علی رغم داشتن اختلالات وابسته به مواد، مصرف آن را ادامه می دهد. و معمولا منجر به تحمل محرومیت و رفتار اجباری برای مصرف می شود.
ملاک‌های تشخیص وابستگی به مواد بر اساس طبقه‌بندی اختلالات روانی انجمن روانپزشکی آمریکا DSMIV- R (2000):
الگوی سازش نایافته از مصرف مواد که از نظر بالینی به آسیب دیدگی یا نگرانی قابل توجه منجر شده و با سه یا بیش از سه مورد از نشانه های زیر در یک دوره زمانی ۱۲ ماهه ظاهر می شود.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.
 

تحمل که با هر یک از موارد زیر مشخص می شود:
 

A – نیاز به مقادیر بسیار بالاتر یک ماده برای رسیدن به مسمومیت یا تاثیر دلخواه.
B – کاهش قابل ملاحظه تاثیر با ارائه مصرف همان مقدار ماده.

محرومیت که با یکی از نشانه های زیر مشخص می شود:
 

A – سندرم ترک مشخص برای ماده به ملاکهای A و B از مجموعه ملاکهای محرومیت مواد خاصی مراجعه شود.
B – برای برطرف ساختن.
۳- ماده غالبا به مقادیری بیشتر و دوره طولانی تر از آنچه مورد نظر است مصرف می شود.
۴- میل دائم با تلاشهای ناموفق برای کاهش یا کنترل مصرف ماده وجود دارد.
۵- وقت زیادی لازم برای بدست آوردن ماده، مصرف ماده (مثلاغ تدخین پیاپی)، یا رهایی از آثار ماده ماده صرف می شود.
۶- فعالیت مهم اجتماعی، شغلی و تفریحی به خاطر مصرف ماده کنار گذاشته می شود.

۷- ادامه مصرف مواد علیرغم آگاهی به مسائل مستمر یا عود کننده جسمی یا روانشناختی که احتمالا از مصرف ماده ناشی شده یا در نتیجه آن تشدید می شود مثلا کوکایین علیرغم وجود افسردگی ناشی از کوکایین یا ادامه مصرف الکل علیرغم شناخت کوکایین این موضوع که زخم گوارشی با ادامه مصرف آن شدت می یابد (سادوک و سادوک، ۲۰۰۷).
۲- ۴- تبیین علت شناختی اختلالات مصرف مواد
در باب علت شناختی وقوع اختلالات مصرف مواد رویکرد های مختلف روانشناختی، زیست شناسی و جامعه شناسی و یا ترکیبی از این سه دیدگاه مطرح شده است. دراین قسمت به چند رویکرد مهم در گستره تبیین علت شناختی اختلالات مصرف مواد می پردازیم.
۲-۴-۱- رویکرد فیزیولوژیک
فرمول بندی های زیست شناختی و فیز یولوژیک بر نقش عوامل عصب – شیمیایی،عوامل مستعد کننده ژنتیکی و ویژگی های مزاجی در وابستگی به مواد تاکید می کند.
پژوهش های نوروبیولوژیکی در زمینه مغز انسان نشان می دهد که مغز انسان موادی رها می کند که شباهت زیادی به مواد روانگردان دارند. روشن شده است که در مغز انسان یک سیستم گیرندگی درون زا[۴۶] برای مواد افیونی محرکها، توهم زااها و کانابیس وجود دارد . به نظر می رسد که آمادگی ژنتیک در مورد الکلیسم ثابت شده است. مثلا ثابت شده که فرزندان والدین الکلیت که از بدو تولد در خانواده های معمولی و بهنجار بزرگ شده اند بیشتر به سمت الکل و مواد مخدر روی می آورند. در مورد کشف اساس ژنتیکی الکلیسم و مواد مخدر ادعاها و نظریاتی ارائه شده است ولی مورد بازآزمایی قرار نگرفته است (لی‌بون[۴۷] و همکاران، ۲۰۰۴).
از طرف دیگر در پژوهش های متعدد بیان نابهنجاریهای عملکرد سیستم اعصاب مرکزی و سوء مصرف الکل و مواد ارتباطات متعددی مشاهده گردیده است ولی هنوز مشخص نشده است که آیا این نابهنجاری عملکردی علت مصرف مواد مخدر هستند یا آن که معلول مصرف طولانی مدت مواد مخدر و روان گردان ها هستند (ویلافرانس[۴۸] و همکاران، ۲۰۰۶). آنچه که مسلم است آن است که تاکنون اکثر پژوهش های مربوط به آمادگی های ژنتیکی سوء مصرف مواد درباره الکل انجام شده است و مواد دیگر کمتر مورد بررسی واقع شده اند. با این حال مطالعات روی حیوانات روشن نموده است که نوعی آمادگی وراثتی در برابر سوء مصرف باربیتوراتها و مورفین وجود دارد (فیشر[۴۹] و همکاران ۱۹۹۹). اگرچه رویکرد فیزیولوژیک ممکن است در تعریف و توصیف اعتیاد کمک نماید، اما در ایجاد درمان های اختصاصی موفقیت چندانی نداشته است. این دیدگاه اعتیاد را به عنوان یک بیماری پیشرونده همراه با از دست دادن کنترل و پیشرفت بیماری در نظر می گیرد (سوزان و جانی[۵۰]، ۲۰۰۸).
طرف داران فرضیه مزاج براین عقیده اند که که نوجوانان بخاطر این که دارای مزاج خاصی هستند درگیر اعتیاد می شوند. این ویژگی های مزاجی تقریبا به شکل ژنتیکی تعیین شده اند. در حمایت از این فرضیه؛پژوهش ها نشان داده اند که کودکان با مزاج دشوار در ابتدای زندگی هیجان طلب، و سطح پایین اجتناب از آسیب، در نوجوانی با سوء مصرف مواد رابطه دارند (کسلر[۵۱]،۱۹۹۶).نوجوانانی که چنین ویژگی هایی دارند احتمال درگیر شدن آنها در تجرب های جدید، پرخطر و رفتار های قانون شکن بیشتر است.
۲-۴-۲- نظریه روان تحلیل گری
نظریه روان تحلیلی تاثیر بسیار زیادی بر درمان اختلالات روانپزشکی از جمله اعتیاد داشته است. اگرچه برخی از پژوهشگران اعتقاد دارند که درمانهای روان تحلیلی نقش اندکی بر درمان اختلالات مصرف مواد دارد (وایلانت، ۱۹۹۰؛ به نقل از کارول[۵۲]، ۲۰۰۷).
تحلیل روان تحلیلی از اعتیاد مبتنی بر نظریه عمومی روان تحلیلی است. بنا بر نظر فروید اولین مرحله روانی – جنسی مرحله دهانی است. و ارضای این مرحله را شرط طی مراحل بعدی می داند، اگرچه فرد در کودکی برای نیازهای خود پاسخی دریاغت نکند و نیازهای خود را ارضاء نشده ببیند به تدریج خواهد آموخت که باید هر فرصتی را که بدست می آورد برای رسیدن به لذتی آنی از آن استفاده کند ( عدم ارضای نیازهای اولیه مانند آغوش گرم والدین، عدم اطمینان به وجود لذت های دائم ) به تدریج که فرد رشد می کند به مواد مخدر یا الکل رو می آورد تا به لذات و خوشیهای زودرس برسد اعتیاد به الکل را یک آسیب نوروتیک می داند (بلودر، ۱۹۱۱؛ به نفل از کارلسون،۲۰۰۱). فرانزی (۱۹۱۶) الکلیک بودن را فرار از خودشیفتگی می داند.
نظریه های روان تحلیلی معاصر بر اساس خود و تجربیات درونی شده در گذشته اعتیاد را یک پاسخ پیشرونده در مورد کمبودهای خود – تنظیم گری می دانند و استفاده از مواد اعتیاد آور و دیگر داروها را یک مکانیزم سازگاری تلقی می کنند که فرد توسط آن می کوشد تا با کمبودهای خود تنظیم گری که از محرومیت های دوران کودکی و تعاملات نادرست والدین – کودک سرچشمه می گیرد مقابله کند. بر اساس این نظریه که فرضیه خود درمانی نامیده شده است چند نوع از آسیبهای خود تنظیم گری منجر به مشکلات اعتیاد به مواد می شود معمولا ضعف این مدل آن است که فاقد پشتوانه و تایید تجربی است (ورهیول[۵۳]، ۲۰۰۱).
خانتزیان (۱۹۸۸) که واضع این نظریه است آن را مکمل نظریات بیولوژیک و فرهنگی – اجتماعی برای علت شناسی اختلالات مصرف مواد می داند. همچنین در دیدگاه های جدید روان تحلیل گری به نقش دفاع های من ، ضعف مکانیزمهای دفاعی و آسیبهای عاطفی در رابطه با سوأ مصرف مواد توجه می شود. در این رویکرد کنترل عاطفی به عنوان یک موضوع محوری در علت شناختی اعتیاد مورد عاتقه روان تحلیل گران است. وارمر با الهام از کارهای راسکین و کریستال (۱۹۷۰؛به نقل از جعفری، ۱۳۸۲).
پویایی واپس روی عاطفه و اضمحلال دفاع را که هسته آسیب شناسی فرد معتاد است بررسی می کنند . از این نظر مصرف مواد تلاشی برای سازش با ترکیب احساسات دردناک است. وی معتقد است که برای درمان اعتیاد فقط روان درمانی موثر است. وارمر اصطلاح چرخه وسواس گونه مواد را بکار برد. این چرخه با یک بحران شدید، خودشیفتگی شروع و به یک واپس روی منتهی می شود که خود این واپس روی از ناتوانی فرد معتاد در کنترل عاطفه شدید خود ناشی می شود.
خانتزیان (۱۹۸۸) عقیده دارد که مواد با جابجایی دفاعها در ساختار روانی به معتاد کمک می کند تا با خشم و تنهایی کنار بیاید. وی این دفاع ها را ناشی از ناتوانی من در مراقبت از خود و خود تنظیم گری می داند. نیازهای شخص سرکوب و انکار می شود تا از خطر آسیب خودشیفتگی اجتناب ورزد. وقتی که خواسته ها مورد غفلت یا رد شدند، شخص معتاد احساس پوچی و تهی بودن می کند. در این حال نحوه درمان متضمن کنترل بر اعتیاد و رفتار تخریبی حاصله با بهره گرفتن از دارو و روان درمانی خواهد بود. به نظر خانتزیان ، روان درمانی به خود – کمبودی متمرکز است، زیرا این نقص معتاد را مستعد استفاده از مواد برای درمان خود می کند.
۲-۴-۳- نظریه رفتار گرایی
مدلهای نظریه یادگیری از چندین مکتب فکری مختلف راجع به رفتار شرطی شده یا یادگرغته شده نشات گرفته است. این مکاتب فکری عبارتند از شرطی شدن کلاسیک، شرطی شدن عاملی، نظریه های یادگیری و مشاهده ای و نظریه های شناختی رفتاری (زاکرمن[۵۴]، ۱۹۹۷).
این نظریه ها به این عقیده هستند که رفتارهای اعتیادی شامل یکدسته عادات بد می شوند که قابل اصلاح و تغییر هستند. این مدل ها رفتارهای اعتیادی را روی یک پیوستار در مصرف مسولانه یا در مصرف در موقعیت های اجتماعی تا مصرف به صورت اعتیاد و مصرف اجباری مورد توجه قرار می دهند. آنها اعتقاد دارند که تمام نقاط روی این پیوستار از مصرف تا مصرف تحت تاثیر یک سلسله فرایندهای یادگیری مشابه است.
شرطی شدن کلاسیک[۵۵]: بر طبق دیدگاه این دسته از روانشناسان یادگیری مصرف مواد والکل به مدت کوتاه به احساسات دلپذیری است که پدید می آید. پس از اولین مصرف شخص احساس اعتماد بنفس بالا، شجاعت در بیان نقطه نظرات، احساس شاد بودن، بالا رفتن قوه شعور و ادراک و بالا رفتن قوای جسمانی را احساس می کند این تغییرات به عنوان یک عامل تقویت کننده مثبت عمل می کند و بنابراین طبق اصول یادگیری یعنی اصل مجاورت فرد مصرف کننده با یادآوری نتایج مثبت از مصرف اولیه تمایل دوباره و چندباره به مصرف اینگونه مواد پیدا می کند. همچنین این حالت ها با دیگر متغیرهای محیطی اطراف همایند شده و شرطی شدن در سطح بالاتر را پدید می آورد. به مرور زمان بعد از اینکه بدن شخص با مقدار اولیه اش عادت پیدا کرد (پدیده تحمل) برای بدست آوردن تجارب اولیه مقدار مصرف خود را بالا می برد تا اینکه از کنترل شخص خارج شده و شخص در اختیار مواد در می آید (اندرسون و وارن[۵۶]، ۱۹۹۶).
شرطی سازی کنشگر[۵۷]: نظریه پردازان شرطی سازی کنشگر اعتقاد دارندکه الگوهای رفتاری براثر تقویت های مثبت و منفی که به هنگام رخ دادن این رفتارها اعمال می شود به وجود می آیند. سوء مصرف الکل و مواد تحت تاثیر این دو نوع تقویت کننده به وجود می آیند (میلز[۵۸]، ۱۹۹۷). بر این اساس مصرف یک بر مواود رفتار مصرف مواد را تقویت می کند. مواد همچنین می تواند از طریق پایان دادن حالاتی از قبیل درد، اضطراب یا افسردگی، رفتار های پیشایند را تقویت کند (استابی[۵۹]، ۱۹۹۶).
۲-۴-۴- نظریه یادگیری اجتماعی شناختی
بر اساس نظریه یادگیری اجتماعی شرطی شدن نه تنها رفتارها را تحت تاثیر قرار می دهد بلکه باعث ایجاد افکار و عواطفی می شود که رفتار را شکل می دهد. یک مفهوم اساسی در نظریه یادگیری اجتماعی جبرگرایی متقابل است و آن بدین معنی است که اشخاص هم بر محیط تاثیر می گذارند و هم از محیط تاثیر می پذیرند. متغیر اصلی تعیین و چگونگی پاسخ هر فرد نسبت به محیط مفهومی است که خودکارآمدی خوانده می شود. باندورا (۱۹۸۵) دو نوع خودکارآمدی را مطرح می کند: ۱) خودکارآمدی مصرف و ۲) خودکارآمدی امتناع.