با ظهور مدرنیته تعریف جدید از انسان و تعیین جایگاه او، منشأ تحولات اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و ایجاد رویکرد جدیدی در علم و تمدن شد. همانطور که در کتاب متفکران یونانی آمده است یکی از دغدغه های اساسی در تاریخ تفکر بشر، تعیین جایگاه انسان، ارائه تعریف از او و برشمردن ویژگی‌های وجود وی بوده است. تعیین جایگاه انسان نیز به همین تعاریف و شاخص‌های انسان شناختی باز می‌گردد. ایجاد و جهت‌گیری تمدن ها نیز همواره به تعیین این جایگاه وابسته بوده است. [۱]
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
تعیین جایگاه انسانی زنان نیز بحث مهم، دیرباز و پر دامنه ای است که آثار فراوانی در زندگی آنان به طور ویژه و در زندگی نوع بشر به طور عام داشته است. لذا پژوهش حاضر با عنوان «جایگاه اجتماعی زن در متن مقدس عبری و قرآن» با توجه به این مهم طرح ریزی گردید. در این نگارش جهت تبیین جایگاه اجتماعی زن به دو مقوله منزلت انسانی و منزلت اجتماعی زن توجه شده است چرا که هر دو عنصر نامبرده در شکل گیری و تعیین جایگاه اجتماعی زن نقش اساسی و انکار ناپذیری ایفا می نمایند.
با درنگی کوتاه در گذر تاریخ می بینیم به جزء عده‌‌ی معدودی از زنان، زن در طول تاریخ منزلت و جایگاه اجتماعی چشمگیری نداشته است. به نظر می رسد وجود نگرش های افراطی و تفریطی راجع به منزلت انسانی و اجتماعی زن عامل اصلی این محرومیت باشد. در بررسی چگونگی و چرایی شکل گیری این نگرش ها با علل و عوامل بسیاری مواجه می شویم. اما آنچه که به موضوع بحث ما مرتبط می شود نقش متون دینی در ایجاد و تداوم چنین دیدگاه هایی است. علاوه بر عقاید و مکاتب باستان برخی به استناد روایت آفرینش و ارائه تماثیلی از شر ذاتی زن و همچنین خطابات مردسالارانه و بعضاً زن ستیز در برخی متون دینی منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی فرودستی برای زن در نظر می گیرند.
از طرفی دیگر، عده‌ای نیز با استناد به همین متون، زن را موجودی فرا بشری دانسته و با استناد به روایت آفرینش و ارتقاء سطح کمال در توالی آفرینش، زن را موجودی برتر دانسته که هیچ مخلوقی حتی مرد، به پای او نمی‌رسد.
نمونه های نامبرده نشان می دهد که متن مقدس عبری و قرآن از جمله متون دینی هستند که در باب منزلت انسانی و اجتماعی زن سکوت نکرده و با ارائه تماثیل و روایاتی در این باره موضع گیری کرده و سخن رانده اند. اما وجود نگرش‌های غیر واقع بینانه راجع به شخصیت انسانی و به تبع آن جایگاه اجتماعی زن از متون دینی، اهمیت توجه به این موضوع را دوچندان می کند.
درواقع، واکاوی متون دینی ادیان، یکی از مهمترین منابع جهت شناخت «جایگاه اجتماعی زن» می‌باشد که ذیل دو مقوله منزلت انسانی ومنزلت اجتماعی در کتب نامبرده مطمح نظر واقع خواهد شد.
در تبیین منزلت انسانی زن درجه و رتبه انسانیت و جهت بررسی منزلت اجتماعی زن نقش ها و پایگاه های اجتماعی تعریف شده و نمودهای مشارکت اجتماعی زن در منظر قرآن و کتاب مقدس عبری مورد توجه واقع می شود. مجموع مباحث مطروحه نشانگر جایگاه اجتماعی زن در متون نامبرده خواهد بود که برای دستیابی به این مهم رعایت شرط اساسی پرهیز از پیش داوری و ارائه‌ هر گونه پیش فرضی ضروری به نظر می رسد. لذا در این پژوهش سعی شده است، بارعایت همین شرط اساسی شواهد موضوع پیش رو در متن مقدس عبری و قرآن مورد کنکاش قرارگیرد تا قدمی هر چند کوچک جهت تنویر افکار و تغییر نگرش جوامع مخاطب نسبت به جایگاه انسانی و اجتماعی زن برداشته باشیم.

۲-ضرورت مسئله
یکی از راه های بررسی عقاید و نگرشهای رایج در جوامع دینی مختلف، بررسی متون دینی ادیان می‌باشد. پذیرش و مرجعیت متون مقدس سبب اطاعت بی‌چون و چرا از آنها و شکل گیری تدریجی افکار، عقاید و رسومی می‌گردد که در طول اعصار به فرهنگ یک جامعه دینی تبدیل می شود. یکی از موضوعاتی که به نظر می‌رسد علاوه بر عقاید و مرسومات باستان در متون مقدس ریشه دارد، موضوع منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی زن می‌باشد. متون مقدس نه تنها راجع به این مسئله بی‌توجه نبوده بلکه موضوع گیری‌های متفاوت و بعضاً متضادی را نیز گرفته‌اند، از این رو سیمون دبووار می نویسد:
« قانونگذاران، کاهنان، فیلسوفان، نویسندگان و دانشمندان مصرانه خواسته‌اند نشان دهند که وضع تبعی زن خواسته آسمان هاست و برای زمین سودمند است».[۲]
که همین امر بررسی این موضوع را در متون دینی اجتناب ناپذیر می کند. از جمله متونی که به وضوح به این موضوع می‌پردازند می‌توان به متن مقدس عبری و قرآن اشاره نمود. بیان روایت آفرینش، ارائه تماثیلی از رابطه‌ی زن و شر و خطابات متون از جمله مواردی است که به نوعی انعکاس دهنده و بازگوکننده‌ی موضوع این متون راجع به منزلت انسانی زن می باشند. هم چنین اشاره این متون به نقش‌های مختلف زن در حیطه‌ی فردی (خانوادگی) و اجتماعی حاکی از توجه این کتب به منزلت و جایگاه اجتماعی زن می‌باشد.
از طرفی بسیاری از مخالفان اسلام با استناد به برخی آیات قرآن جایگاه زن را در این مکتب آسمانی فرودست برشمرده و این مسئله را به عنوان یکی از نقاط ضعف این دین الهی مطرح می نمایند. ما با بررسی آیات قرآن و متن مقدس عبری ضمن رد این نظریه نشان می دهیم قرآن بر خلاف متن مقدس عبری (که کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان در سراسر عالم می باشد) نه تنها دیدگاه فرودستی نسبت به زن نداشته که مخالف آن نیز می باشد.
ذکر این مقدمه ضرورت تحقیق حاضر با عنوان «بررسی جایگاه اجتماعی زن در متن مقدس عبری و قرآن» را بیش از پیش نشان می‌دهد.
۳-پیشینه تحقیق
مسئله زن و بحث پیرامون این موضوع را نمی‌توان به طور دقیق به دوران یا زمان خاصی محدود کرد. می‌توان گفت خاستگاه پردازش این مسئله شکل گیری نخستین جوامع بشری وتمدن‌ها می باشد.
نه تنها حکما و فلاسفه یونان باستان که تمام مبشران و پیام آوران ادیان و متون مقدس نیز این موضوع را مورد مداقه قرار داده‌اند. اما با ظهور عصر مدرنیته مسئله زنان به دلیل رویکرد دینی آن رنگ و بوی تازه‌ای یافته و به یکی از چالش‌ برانگیزترین مباحث روز تبدیل شد. امروزه در بسیاری از پژوهش‌ها با توجه به پارامتر‌های ارائه شده در باب مسئله زن در متون مقدس و یا گفتار شارحان و بزرگان ادیان به این موضوع توجه می‌شود.
پژوهش حاضر نیز منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی زن را از منظر دو کتاب بزرگ یعنی قرآن و متن عبری مورد بررسی قرار می‌دهد. از اینرو در بررسی پیشینه‌این تحقیق به دو جنبه توجه شده است:

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

بررسی آثار مربوط به منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی زن در علوم اجتماعی

بررسی آثار مربوط به موضوع مد نظر در قرآن و کتاب مقدس عبری

پس از مطالعه در منابع مربوط نتایج به دست آمده به قرار زیر است:
الف) در میان پژوهش‌های پیشین با موضوع زن بیشتر به رویکرد فقهی –حقوقی این مسئله توجه شده است.
ب) بیشتر تحقیقات انجام شده صرفاً حالت یک بعدی داشته و تنها این موضوع را در یکی از کتب قرآن یا متن عبری مورد مداقه قرار داده‌اند.
لذا با توجه به مطالب مذکور از جنبه‌های نوآوری متن حاضر می‌توان به رویکرد جدید آن به موضوع زن آنهم به شیوه‌ای تطبیقی بین قرآن و متن عبری اشاره نمود. در این پژوهش سعی شده است تا با رویکردی جامعه شناختی به بررسی همزمان موضع قرآن و متن عبری در باب منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی زن بپردازد.
در میان پژوهش‌های انجام پذیرفته، کتاب، حقوق زن در قرآن و عهدین[۳]، نوشته‌ی خانم طاهره فتیده نور حسن از جمله کتبی است که با شیوه‌ای تطبیقی بین قرآن و عهدین به حقوق زن در این کتب می‌پردازد. این کتاب گرچه حاوی نکات ارزنده‌ای بوده و از شیوه‌ی تطبیقی نیز بهره جسته است اما به دلیل رویکرد فقهی – حقوقی آن و پرداختن به مسائل حقوقی زنان هم چون ازدواج، ارث و طلاق و … از پژوهش حاضر متمایز می‌گردد. کتاب دیگری که مسئله زن را با نگاهی حقوقی- اجتماعی بررسی می کند، زن در ادیان بزرگ جهان[۴] نوشته‌ی جین هولم[۵] و همکاران وی می‌باشد. این کتاب به ارائه دیدگاه ها و نظرات نویسندگان بزرگ و متخصص در ادیان مختلف اعم از توحیدی و غیرتوحیدی در باب مسئله زن پرداخته است. گرچه در مقالات این کتاب سعی شده است تا به موضوع زن از جوانب مختلفی هم چون حقوقی، اجتماعی و فرهنگی پرداخته شود اما به دلیل عدم استناد به متون مقدس با نوشته‌ی پیش رو تفاوت‌های چشمگیری دارد.
بعلاوه اکثر پژوهش‌های انجام شده یا به لحاظ شیوه و یا به لحاظ رویکرد (حقوقی)، با نوشته‌ی حاضر متفاوت می‌باشند. این مسئله با بررسی بیشتر منابع نیز به اثبات می‌رسد، بطوریکه اگر جنبه‌ی تطبیقی پژوهش را کنار گذاشته و پیشینه‌تحقیق را به لحاظ رویکرد مورد توجه قرار دهیم به منابع ارزنده‌ای بر می خوریم که گرچه به صورت غیر تطبیقی (بررسی موضوع در یکی از متون دینی) عمل کرده‌اند اما موضوع بحث را به خوبی مورد بررسی قرار داده‌اند که از این جمله می توان به کتاب ارزنده‌ی زن در آیینه‌ی جلال و جمال الهی[۶] نوشته آیت الله جوادی آملی اشاره نمود. استاد در این کتاب معظم ضمن اثبات انسان بودگی زن بر اساس آیات قرآن به بررسی منزلت انسانی زن از ابعاد مختلف اعم از عرفانی، برهانی و علمی پرداخته‌اند. این کتاب به دلیل استناد به آیات شریف قرآن کریم و تفسیر و تبیین آنها از جمله منابع اصلی ما در این پژوهش به شمار می‌آید. بعلاوه رویکرد متفاوت این کتاب به موضوع زن و عدم پرداختن به مسائل حقوقی صرف، از دیگر امتیازات آن به حساب آمده که نه تنها در این نوشته بلکه در بسیاری از کتب نوشته شده با موضوع زن به عنوان یکی از منابع ارزنده به آن استناد می‌شود. کتاب زن در آیینه جلال و جمال الهی با توجه به ابعاد مختلف شخصیت زن در قرآن اثری بدیع در میان آثار فراوان موضوع زن در اسلام به شمار می‌آید.
همانطور که گفته شد اکثر آثار مربوط به مسئله زن در اسلام همانند کتاب نظام حقوق زن در اسلام[۷] نوشته‌ی علامه مطهری، با رویکرد فقهی- حقوقی انچام پذیرفته است. در آثار نوشته شده با این رویکرد به مباحث حقوقی هم چون طلاق، ازدواج، ارث و مبنای فقهی آنها در اسلام توجه شده است، که از آن جمله عبارتند از:
شخصیت و حقوق زن در اسلام[۸] نوشته‌ی مهدی مهریزی. در این کتاب علاوه بر بررسی حقوق زنان در اسلام با استناد به آیات مریوط به آفرینش انسان به منزلت و مرتبت انسانی زن در قرآن نیز توجه شده است. نویسنده‌ی این کتاب با غور در میان اسناد و منابع مختلف اعم از روایی و غیر روایی، شیعی و سنی به ارزندگی اثر خود تعالی بخشیده و آنرا به یکی از منابع قابل اتکا در این زمینه تبدیل نموده است.
از دیگر کتب مرتبط با این موضوع که در دو جلد توسط فریبا علاسوند به نگارش در آمده است می‌توان به کتاب زن در اسلام[۹] اشاره نمود. وی در جلد اول این کتاب به تبیین و تشریح جایگاه انسانی زن در اسلام و بویژه در قرآن پرداخته و در جلد دوم به تبیین حقوق و تکالیف زن در اسلام می‌پردازد. وی در این کتاب مسائلی را هم چون حقوق و وظایف عام و خاص همسران، شرایط و دلایل مشارکت اجتماعی زنان و البته مسائل فقهی حقوقی هم چون ارث و طلاق را نیز به بحث می‌گذارد. مباحث این کتاب بسیار مستدل و متقن ارائه گردیده و با نگرشی فلسفی- جامعه شناختی به بررسی همه جانبه منزلت انسانی و حقوق اجتماعی زن می‌پردازد.
اما زمانیکه بحث مشارکت اجتماعی زن در قرآن به میان می‌آید از کتب مرتبط می‌توان به حضور زن[۱۰] نوشته‌ی احمد طاهری نیا اشاره نمود. این کتاب با بررسی همه جانبه‌ی حضور و مشارکت زن در جامعه از جمله بررسی ادله قرآنی و روایی جواز حضور زن و عدم حضور زن، شرایط و نحوه‌ی معاشرت زنان در جامعه براساس آیات قرآنی و نمودهای مشارکت اجتماعی زنان در قرآن و روایات به این مسئله می‌پردازد.
اما در زمینه‌ی متن مقدس عبری نیز می‌توان به کتاب زن در یهودیت[۱۱] نوشته‌ی رضا علیجانی اشاره نمود. وی با استناد به آیات مختلف از متن عبری به مسئله زن در این کتاب نگاه جدیدی افکنده و با دیدی جامعه شناسانه به بررسی این کتاب معظم پرداخته است. کتاب زن در یهودیت با بررسی آیات مربوط به آفرینش در سفر پیدایش و تفاسیر مرتبط به آن منزلت انسانی زن را از منظر متن عبری به تصویر کشیده و با اشاره به نقش‌های مختلف زنان در وقایع گوناگون تاریخی از جایگاه اجتماعی زن در متن عبری سخن می‌گوید.
کتاب ..IDiOt,s [۱۲]The Completeنوشته‌ی ربی بلیک[۱۳] نیز از دیگر کتبی است که با توجه به تفاسیر سفر پیدایش تعابیر جالب و البته متفاوتی درباره‌ی خلق آدم و حوا ارائه می‌دهد.
الهیات فمنیستی و ادیان ابراهیمی[۱۴] نوشته ی محمد شمس نیز با نگاهی جدید به متن مقدس عبری نظر افکنده است. نویسنده این کتاب دیدگاه متن مقدس عبری درباره ی منزلت انسانی زن را از موضع فمنیستی مورد بررسی قرار می دهد. در این کتاب روایت آفرینش، ساختار دستوری و وجوه مخاطبات متن عبری، صنعت استعاره و تماثیل بکار رفته در متن، نمودهایی از اثرگذاری زنان در جامعه و جایگاه اجتماعی زنان مورد بررسی قرار می گیرد.
تمام آثار مذکور به نوعی حاکی از موضع قرآن و متن مقدس عبری در باب منزلت انسانی، و یا حقوق و تکالیف زن می‌باشند. چناچه بخواهیم این موضوع را در زمینه‌ی علوم اجتماعی مورد بررسی قرار دهیم با منابعی که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت مواجه می‌شویم.
کتاب جنس دوم[۱۵] نوشته‌ی سیمون دبووار[۱۶] نویسنده‌ی شهیر فرانسوی، از جمله کتبی است که منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی زن را با رویکرد علمی- جامعه شناختی بررسی می نماید. وی در ابتدا با بررسی دلایل علمی از جمله فیریولوژیکی و روانشناختی به بررسی دلایل جنس دوم بودن زنان می‌پردازد و سپس با بررسی سیر تاریخی این موضوع آنرا در جوامع مختلف دنبال می کند. وی این نوع نگرش را حاصل فرایندی طولانی مدت بر شمرده و جوامع زنان را نیز در شکل گیری آن بی تقصیر نمی‌داند.
کتاب هویت جنسی و نقش‌های جنسیتی[۱۷] نوشته‌ی محمد رضا زیبایی نژاد و همکاران نیز از دیگر کتب مرتبط با بحث جایگاه های اجتماعی می باشد. این کتاب با ارائه چهار مقاله تخصصی که همگی نوشته‌ی اساتید این حوزه می‌باشد از ابعاد مختلف هم چون علوم اجتماعی، علوم تجربی و ادیان ابراهیمی به تبیین بحث نقش‌های جنسیتی می‌پردازد. این اثر با بررسی مفهوم نقش و ارتباط آن با جنسیت، اهمیت نقش‌های جنسیتی، خاستگاه و مصادیق نقش های جنسیتی و عوامل تعیین کننده و تاثیرگذار بر آن را مورد توجه قرار داده است .
کتاب دیگر در حوزه‌ی علوم اجتماعی زنان از دید مردان[۱۸] نوشته‌ی بنوات گری است که با بررسی سیر تاریخی منزلت انسانی زن در جوامع مختلف به ارائه دیدگاه فلاسفه، عالمان دینی، شاعران، مورخان، نویسندگان و دانشمندان و دانشمندان علوم تجربی می پردازد.
حال پس از بررسی ابعاد مختلف پیشینه ی تحقیق میتوان گفت پژوهش‌های نامبرده گرچه گاه به لحاظ رویکرد و گاه شیوه با نوشته‌ی پیش رو تفاوت‌های چشمگیری دارند اما هر یک به نوبه‌ی خود تلاش کرده‌اند که به بحث منزلت و جایگاه اجتماعی و انسانی زن با دیدی جدید نگریسته و سخن تازه ای بیان نمایند. ما نیز در این نوشتار با بهره‌گیری از نکات مرتبط با موضوع خود از هر کدام گلی چیده و به محضر شما ارائه می نمائیم به امید آنکه مورد قبول واقع گردد.
۴-اهداف
این نوشتار با ارائه شواهدی در صدد تبیین موضع کتاب مقدس عبری و قرآن در باب منزلت انسانی زن می باشد، تا بدین وسیله قدمی هر چند کوچک جهت تغییر الگوهای از پیش تعیین شده در این خصوص بردارد. هم چنین با نشان دادن نقش‌ها و نمودهای مشارکت اجتماعی زنان در خانواده و جامعه براساس کتب نامبرده، به هدف ارتقاء کیفی و کمی زندگی زنان در سطح خانواده و جامعه نائل آمده، بحث پیرامون مسئله زن را با اتخاذ رویکردی جدید یک گام به جلو برد. امید آنکه در تحقق این هدف سربلند باشیم .
۵-فرضیه‌ها
پژوهش پیش رو، پژوهشی بنیادی با رویکردی کیفی است که با هدف اکتشاف در متن انجام می‌پذیرد. از این رو ارائه هر گونه فرضیه در باب موضوع به نوعی پیش داوری قلمداد شده و لذا تنها به ارائه تعدادی پیش‌بینی نظری بسنده می‌نماییم که عبارتند از:

دیدگاه متن عبری و قرآن نسبت به منزلت انسانی زن در مواردی متفاوت است.

در هر دو کتاب به نمونه هایی از مشارکت زن در جامعه اشاره شده که از این جهت شباهت‌هایی بین متون قابل پیش بینی است .

و از آن جا که:

الف) در هر دو کتاب بر نقش تأثیر گذار خانواده و به ویژه زن در تربیت فرزندان بسیار تأکید شده

بر حفظ حرمت و احترام مادر در کنار پدر و هم ردیف او توصیه شده

بر عفاف و پاکدامنی در هر دو کتاب بسیار توجه شده و برای بی‌عفتی مجازات‌های سنگینی در نظر گرفته شده

پس می‌توان پیش بینی کرد که از دیدگاه کتاب مقدس عبری و قرآن زن در سعادت و شقاوت فرد و جامعه نقش بسیار مؤثری داشته باشد.
۶-سؤالات تحقیق
در پژوهش حاضر با توجه به سؤالات زیر در قرآن و کتاب مقدس عبری غور نموده و به آنان پاسخ خواهیم داد.

۶-۱سؤال اصلی
دیدگاه قرآن و کتاب مقدس در باب منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی زن چیست؟
۶-۲سؤالات فرعی

آیا براساس روایت آفرینش ، قرآن و متن مقدس عبری نگاهی فرودست و درجه دومی از منزلت انسانی زن ارائه می‌دهند؟

آیا براساس قرآن و متن مقدس عبری زن موجودی اهریمنی و پلید است؟

آیا می‌توان گفت که کتب نامبرده از ادبیاتی فرو مایه در مورد زن استفاده می‌نمایند و روی سخن آنان به مردان است؟

آیا بر اساس نقش‌های ارائه شده در این کتب برای زن در جامعه و خانواده ، زن می تواند صاحب جایگاه و منزلتی در جامعه باشد؟