و بیشتر وقت­ها شیوۀ ارتباط غیرمستقیم است.
 

پس آگاهی یک فرایند کلی است و تنها یک حالت ذهنی نیست، بلکه به طورکلی تمام شخصیت کودک را شامل می شود: از جمله هوش، خیال و تمامی سیستم تحریک­پذیر و احساسی را در بر می­گیرد، و مسلم است آموزش محض، فقط متوجه ذهن می­ شود، و نسبت به تخیل و هیجان، بی­اعتناست. پس اگر به کودک آموزش دادیم که ۲=۱+۱ با این روش به او تنها یک واقعیت علمی یا ریاضی محض را یاد داده­ایم و تخیل و هیجان هیچ نقشی در آن ندارد. اما اگر به او گفتیم: «… مادر می­دوید، در حالی که اشک در چشمانش حلقه زده بود، و با دست پاچگی فریاد می زد … فرزندم … فرزندم …. کدام یک از شما بچۀ مرا دیده؟؟؟
از بیرون …. میان باران … برگشتم شب فرا رسیده بود …. ولی فرزندم را در خانه ندیدم ….»
اگر این را به کودک بگوییم، مساله به طور کلی فرق می­ کند، زیرا کودک رنج مادر را از اشک و فریادهایش برای فرزندش می­فهمد، مخصوصاً این که شب فرا رسیده، و باران می­باریده است. پس کودک به محض شنیدن یا خواندن داستان، تحت تأثیر قرار گرفته، و خیالش به آن سوی کلمه­ها رهسپار می شود، و آن بچه گمشده را تصور می­ کند که دچار تاریکی و سرما و باران و تنهایی شده واین که حیوانی وحشی به او حمله کرده یا شب شبحی را از دل خود بیرون خواهدآورد، و او چگونه غذایی پیدا می کند؟ به درستی که کودک خواننده به بسیاری از این احتمال­ها می­اندیشد، و کسی چه می­داند شاید کودک گمشده انسان خوش قلبی(مهربان) را بیابد که اورا به خانه­اش ببرد و از خطر حفظ کند … و موارد این چنینی…
هم­چنین این بحث ما را به این جا رهنمود می­سازد که خیال امریست که در نوشتن برای کودک نمی­توان آن را نادیده گرفت. و خیال با تمام ذوق شعری و وسعتش تا حدی جزء وسایل فاصله گرفتن از محدودیت و شیوۀ مستقیم صرف است. و این مسئله همان­گونه که باعث غنای تجربۀ خلاق است سبب غنای هیجان و تأثیرپذیری نیز می­باشد. پس می­توان گفت: «اشاره» به ارزش و معنا از طریق فضای خیالی و شاعرانه، سبب تأثیرپذیری خود به خود کودک شده، و آن چه را که گفته می­ شود آشکار می­نماید، در نتیجه می­توانیم این ابزار هنری یا ابداعی را برای تلقین عقیده های دینی، اصول متعالی ونمونه­های آرمانی به کودک که خواسته مورد نظر ما و مربیان تربیتی و روان­شناسان و مبلغان می­باشد، به کار ببریم؛ زیرا شیوۀ «غیرمستقیم» در بردارنده احترام به آزادی کودک، و به دور از اجباری است که مانع رشد و شکوفایی می­ شود. برای این که در این مورد مثالی از رسول خدا (ص) بیان کنیم – هنگامی که با دوستی و فروتنی با یارانش رفتار می­کرد و با آنان در انجام کارها مشارکت نموده، و بدون تفاوت قائل­شدن میان خود و دیگران، به همراه آنان سنگینی مسئولیت­ها را تحمل می­کرد- هنگامی که بخواهیم این امر را برای کودکان مورد تأکید قرار دهیم، می­توانیم از طریق یک حادثه یا جریانی که رخ داده است، این مطلب را برای آنان بیان کنیم، پس این­گونه برایشان تعریف می­کنیم: پیامبر و یارانشان در مکانی جمع شدند، وقت غذا خوردن شد و پیامبر خواست که تقسیم کار نماید، یکی از یاران گفت: «من گوسفند را سر می­برم، دیگری گفت من پوستش را می­کنم، و سومی گفت: پختنش هم با من… و به همین ترتیب تا این که نوبت به رسول خدا رسید و فرمود: من هم هیزم جمع­آوری می­کنم» .. در حالی که جمع­آوری هیزم نسبت به کارهای دیگر دشوارتر بود … پس کودک با بیان حکایت، بیشتر یاد می­گیرد، و تحت­تأثیر قرار می­گیرد، تا این­که فقط بگوییم: پیامبر متواضع و مهربان بود در انجام مسئولیت و کار با یارانش مشارکت می­نمود، و هیچ وقت تنبلی نمی­ورزید … قطعاً منطق ویژه­ای بر «دیدگاه کودکانه» حاکم است، که محدوده­اش وسیع­تر، دورتر و بسیار حاصل­خیزتر از واقعیت می­باشد…
داستان­های خیالی چشم­اندازهای گستردۀ وسیع و جدیدی پیش روی قوه تخیل کودک می­گشاید، کودک هم بدون شناخت نتیجه یا دلیل­های عقلی از آن ها بسیار تأثیر می­پذیرد، و قوه تخیل با نیروی سحرآمیزش بر تاثیرگذاری و رشد آگاهی به گونه­ ای بسیار بی­ شباهت با نیروهای دیگر قادر می­باشد.
اما در رابطه با موضوع آگاهی خود کودک و ارتباطش با دیگران، و رعایت ادب برای این جنبه مهم، یک مسئله اساسی است، چرا؟؟ زیرا آن چه که ما برای کودک می­نویسیم، باید او را در شناخت بهتر خویشتن، درک دیگران، و ایجاد روابط مثبت با آنان یاری نماید؛ زیرا کودک نیازمند مشاهدۀ آشکار دلواپسی ها و خواسته ها، آرام کردن هیاهوی هیجان ها، توجه به مشکلات و درگیری­ها، جست و جوی راه­حل­ها، و نیز نیازمند تعدی و گذر از حد و مرزهای باریک وجود خویش است که پیرامون شخصیت وی تمرکز یافته است، بنابراین کودک می تواند از وجودی «تابع»، بحران­زده و آکنده از خواسته­ های کودکانه به وجودی – تا حدی – مستقل، بسیار خشنود کننده و سازگار با خود، تغییر کند … و از آن جا که بیشتر نویسندگان ما نتوانسته ­اند در بررسی فطرت کودک حق کامل و عمیق آن را ادا کنند، به همین دلیل دنیای کودک، ناشناخته، عجیب و نیازمند کشف و تأمل خستگی­ناپذیر است و چه بسیار تألیفاتی که «درگیری درونی» کودک را نادیده گرفته اند در حالی که این درگیری موجود است و هیچ راه فراری از آن وجود ندارد، و یکی از بخش­های اصلی فطرت کودک را تشکیل می­دهد، پس ما وظیفه داریم که باعث شویم کودک این درگیری را به خاطر بسپارد، و بر این موانع غلبه کند، و راه حل شناخت و درک آن ها را به او ارائه نمائیم…[۹]
اکنون از خود می­پرسیم: کودک چگونه با قهرمانان داستان­هایی که می­خواند یا می­شنود ارتباط روحی برقرار می­ کند؟؟
همانا کودک با شخصیت­هایی که دقیقاً همان­ها را در داستان می­بیند ارتباط عاطفی برقرار می­ کند شخصیت­هایی که بر احساساتش غلبه پیدا می­ کنند، و توجه وحیرتش را جلب می­نمایند، همان شخصیت هایی که باید باورپذیری صداقت موضوعی و هنری در آن ها فراهم شود، و نوعی «اتحاد» «یکی شدن» با هر یک از آن­ها ایجاد گردد، تا کودک از این شخصیت­ها الگو و نمونه ای را برای پیروی­کردن برگزیند، و سعی کند که در گفتار و رفتار و همه احوالش از او «تقلید» کند، و در خیالش او را به شکل آرمانی تصور نماید… و به وسیله این یکی­شدن یا اتحاد با قهرمان داستان، کودک نه تنها شخصیتش را می­سازد و پایه­گذاری می­ کند، … بلکه هر آن چه اتفاق بیفتد را انتخاب می­نماید… و این گونه است که شخصیتش به وسیله یکی­شدن­ها و انتخاب­هایش کامل می شود … و در نتیجه شروع به ترسیم زندگی آینده اش می­ کند … و با گام های منظمش به سمت رشد و پختگی قدم بر می­دارد … پس ما باید به دوگانگی خیر و شر در زندگی دقت کنیم، زندگی به طور مطلق خیر و یا شر نیست، بلکه ترکیبی از این دو است، و درست نیست که با وا داشتن کودک به زندگی در توهم دروغین او را فریب دهیم و از لحاظ تربیتی بهتر این است که ترکیب خیر و شر را در زندگی درک کند، ولی به وسیلۀ ابزاری که در اختیار داریم می­توانیم باعث شویم که او موضع مثبتی برای خود اتخاذ نماید و با شخصیت­های خیرخواه یکی شود و از آن­ها تقلید نماید.
ولی بعضی­ها چنین عقیده دارند که «نباید کودک را به وسیلۀ آن چه در میراثش زشت و ستمکار و بدنام است بیازاریم»[۱۰] به این دلیل که اطمینان کودک نسبت به گذشته درخشانش متزلزل نگردد، و فقط اشاره به انواع امور منفی، شکست این امور و پیروزی نیروهای خیر، حق و عدالت کافیست.
هر چند کودک زندگیش را با پیروی از افراد پیرامونش شروع می­ کند، با این وجود او عوامل تقویت این شخصیت نوخاسته را بر می­گزیند تا این که تنها به الگو و نمونه ­ای که از آن تقلید می­نماید اکتفا نکند- پس همان­طور که گفتیم- مطالعه مهم­ترین ابزار اعتماد کودک است، که به وسیلۀ آن از چارچوب و تنگ بیرون می ­آید هم چنین مطالعه دارای دو نوع اثرگذاری می­باشد.
۱- آگاهانه
۲- ناخودآگاه
اثرگذاری «ناخودآگاه» بر شکل­ گیری و پرورش شخصیت کودک مهم­تر است چرا که انسان بالغ یا عاقل دارای مقدار مشخصی از پختگی است که درزندگی طی کارهای ضروری و عقلانیش آن را به دست آورده، این پختگی به او توان محدودکردن این تأثیر ناخودآگاه را می­دهد، پس جزء کسانی می­ شود که عقل را بر احساس برتری می­دهند، و در نتیجه مانند کودک به هر آن چه که در کتاب­ها می­خواند یا آن را از بزرگان می شنود، راضی نمی­ شود.
بی­شک عرصه تأثیر ناخودآگاه در ادبیات کودک در مقام اول قرار دارد و به طور همیشگی و ابدی اهمیت انواع ادبیات و هنر در این است که به این عرصه نفوذ می­یابد و در این جا کار خود را انجام می­دهد، پس وقتی مساله چنین است، وظیفه اصلی تمامی کسانی که در زمینه ادبیات کودک به نویسندگی می­پردازند آشنایی با ماهیت این حیطه – ضمیرناخودآگاه- کودک و ادای حق آن به وسیله­ فهم و بررسی دقیق است- تا عوامل بدی که از طریق این حیطه به شکل­گیری( شخصیت)
کودک آسیب می­رساند و مانع پیشرفت ،رشد و پختگی شخصیتش می شود، درآن نفوذ نکند.[۱۱]
اکثریت قریب به اتفاق محققان بر این نکته تأکید دارند که ادبیات کودک فقط ادبیات تفریح و سرگرمی نیست، بلکه شایسته است که دارای نقش تربیتی باشد، هم­چنین بر لزوم تناسب و تکامل میان تأثیر آگاهانه و ناخودآگاه در ادبیات کودک و لزوم رعایت دو جنبه ادبی و معنوی تأکید دارند. باید در حالت ترجمه یا اقتباس، ویژگی های هر فرهنگی را مراعات نمائیم، و مسائلی را که مخالف ارزش­های تربیت اسلامی ماست،
بی­ثباتی و اصلاح را درآن بر می­انگیزد، یا فاقد ویژگی­های برجسته، و خصوصیات بارز اسلامیست را بیان نکنیم، درفصل مخصوص وظیفۀ ادبیات کودک رفتن در پرتو احکام اسلام تاحدی به این وظیفه به طور دقیقی اشاره کردیم، ادبیات کودک – براساس قاعده­های مشخص، و روش­های دنبال شده­ای که شایستگی و سودمندیشان ثابت شده – همان وسیلۀ کارآمد جهت انتقال هدف و منظور است… که به وسیلۀ آن می­توانیم در شکل شخصیت مناسب و توانمند برایفای نقش سازنده­اش در غنی­سازی زندگی، پیش بردن آن، و خوشبخت نمودن فرد و جامعه مشارکت داشته باشیم. و این مسئله در این جا بسیار اهمیت دارد.
به درستی که ادبیات وسیله است نه هدف.
تعداد اندکی این تصور رانسبت به ادبیات ندارند به همین دلیل منحرف شدند، ولی در پرتو احکام اسلام در این مسئله جای هیچ شک و تردیدی وجود ندارد، زیرا این امر مربوط به شیوۀ و روش فرد مسلمان است، که نمی­توان از آن منحرف شد…
بله ادبیات – بلکه همۀ انواع آن هنر- وسیله است نه هدف …
ادعای دعوت کنندگان به مکتب «هنر برای هنر» و طرفدارانشان مبنی براین که هنر – که ادبیات هم جزء آن است- به خودی خود هدف است، نوعی انعطاف­ناپذیریست که به واقعیت نظر ندارد، نگاهی سریع به تاریخ ادبیات و هنراز دوران های گذشته تا دورۀ حاضر بر این عقیدۀ ما تأکید دارد که ادبیات وظیفه ای دارد که به خاطر غنی­سازی روح و زندگی از طریق تجربه، معرفت و زیبایی به آن می ­پردازد. مثل دعوت کنندگان به مکتب «هنر برای هنر» چیزی جز مثال کسانی که می گویند «إن هی إلا حیاتنا الدنیاء نَموت و نَحیا وَ ما نَحنُ بِمیعوثین»[۱۲] نیست، که این نوع دیگری از بت­پرستی است، که برای خود زمینه بت­پرستی ویژه ای یعنی هنر را برگزیده و بعد از آن چیز دیگری وجود ندارد… که آن نوعی پوچ­گرایی متفاوت از اشکال جدید است..
نباید فراموش کنیم که شرافت هدف هم چنین نیازمند پاکی ابزار است.
کسانی که در ترسیم شر و زشتی و بدی اوضاع به بهانۀ تغییر، یا دوری از آن ها مبالغه می­ کنند، قطعاً برای افراد ضعیف­النفس شگفتی تجربه را می­آرایند و تلاش برای تقلید از آن را القاء می کنند.
و این مسأله، به ویژه در مورد کودکان، بسیار مهم است، بنابراین اشاره به شر به معنی فرورفتن در آن، و غوطه­ور شدن فریبنده در جزئیات آن نیست. زیرا نیروی اراده در نزد کودکی – که تجربه­اش کامل نشده و دارای موضع مشخصی نیست- ضعیف و ناقص است، و این­ها باعث کشیده­شدن او به سمت گمراهی­ها و دلهره­هایی است که صفحۀ سفید ضمیرش را آلوده می­ کند، و موجب افتادن او در سرگردانی و آشفتگی­های فراوان می شود، ولی همۀ این جریان­ها را می­توان با معیارهای تجربۀ اسلامی و نتیجه بررسی­های روان­شناسی و پرورشی که کارشناسان وفادار به آن دست یافته­اند کنترل نمود.
قطعاً کسانی که بدون آگاهی از عظمت این مسئولیت تمایل به نوشتن برای کودک دارند، مثال آنان هم چون کسی است که یکباره در میدان مین وارد می­ شود در حالی که شناختی از انتخاب راه­های امن و مناسب ندارند و فکر نمی­کنم که انسان های عاقل دچار چنین نادانی کشنده­ای شوند.
داستان­های کودکان
خداوند در کتاب ارزشمندش می­فرماید: (… فاقِصص القِصص لَعلَهُم یَتَفکرون).[۱۳] و این فرمان الهی به پیامبر بزرگوار است که پروردگارش به نیکی او را تربیت کرد، تا آن جا که به حقیقت آن گونه شد که در مورد ایشان(ص) گفته شد «کانَ خَلقه القُرآن» ۲
قرآن کریم حقیقتاً از داستان استقبال کرده، و آن را موجب اندیشه و تدبر قرار داده، زیرا داستان یک حادثه­ی زنده، با بیانی صادقانه، بسیار تأثیرگذار و دارای هدف بزرگ است، که شخصیت و حادثه در آن حرکت می کنند، و بین خوبی و بدی، انسان­های با ایمان و کافر، شرارت و پاکدامنی، و بین انسان با تمام نیرو و ضعف، راستی و انحرافش و شیطان با انواع شکل­ها و وسوسه­هایش درگیری همیشگی و جاودان وجود دارد.
و از آن­جا که داستان تجربه­ای زنده، بخشی از زندگی پویا و پرجنب­وجوش است، باعث جلب توجه، به کار افتادن نیروی تفکر و تحریک احساسات می­ شود، به طوری که دریافت کننده – (خواننده داستان)- خواه فردی کوچک باشد
خواه بزرگ– احساس می­ کند که در وسط حادثه زندگی می­ کند، و آن را تصور و تا حد زیادی با آن زندگی می­ کند، بلکه حتی موضعی برای خود انتخاب می­ کند که براساس رضایت­مندی ویژه از طریق تجربۀ موجود در داستان آن را دریافت نموده است، و موضعگیری انواعی از رفتارها و واکنش­ها را به دنبال دارد و این، همان چیزیست که به طور کلی فهم آن از طریق متون ارزشمند قرآنی پیرامون داستان امکان­ پذیر است.
داستان های قرآنی از سایر داستان­ها به خاطر تحقق رویدادهای تعریف شده، عظمت بیان اعجازی، و شیوه­ بی­نظیر، برتر است، همان طورکه به خاطر آشکار بودن نتیجه یا عبرت بر سایر داستان­ها برتری دارد، و بیشتر مکتب­های داستان غربی معاصر با این جریان مخالفند، زیرا توجهی به بیان یا توضیح هدف یا پایان داستان ندارند به طوری که خواننده خودش باید هدف و پایان داستان را بفهمد، یا مطابق با طبع وتوان و دغدغه­هایش به دلخواه خود نتیجه ­گیری کند، که این نوعی تحریک، لذت­بخشی و مشارکت است، همان چیزی که باعث شد دانشمند بزرگی چون شیخ محمد متولی شعراوی بگوید: داستان­های قرآن داستان هایی برجسته پاک و بی نظیرند و با داستان­هایی که امروزه می­خوانیم تفاوت دارند، و بهتر است که ناقدان کلمۀ “قصص” را برآنچه که در قرآن کریم و سخنان پیامبر آمده به کار ببرندو به عنوان مثال باید داستان­های جدید را «خیالیات» (تخیلات) یا چیزی شبیه به آن بنامند، و اینکه کلمۀ رمان به زبان انگلیسی ROMANCEمی­باشد، تصادفی نیست و معنای واقعی آن،همان خیال است.
به راستی که حقیقت­های دین لزوماً همراه با روشنی ووضوح است ، پس اینکه داستان در قرآن به صورت پی در پی آشکار بدون ابهام و زیادت یا مبالغه آمده، امری منطقی و طبیعی است و نتیجه، هدف یا مقصود آن در آخر– یا پیش از آن- یا در وسط داستان بیان می­ شود… و این امر به عقل و فهم عوام در جامعه سزاوارتر است، زیرا سطوح عقلی مردم و توانایی­های فرهنگی و نتیجه ­گیری­هایشان با هم متفاوت است و این مسئله در مورد عقیده است، و زمینه­ای برای خیال­های منحرف یا هوس­های شخصی، یا شرح و تفسیرهای عجیب و غریب در آن وجود ندارد، حقیقتاً این [اسلام] دینی است که جبرئیل آن را بر محمد (ص) نازل کرد و باید شفاف و روشن به بندگان برسد، اما داستان های معاصر، گروه مشخصی از افراد تحصیلکرده را مخاطب خود می­سازد و ناقدان برجسته دانشگاهی به آن می­پردازند، و قوانین مشخصی را در اجرا و ارزیابی برای آن تعیین میکنند، مکتب­های نقدی فراوان هستند، از جملۀ آن ها مکتب­های مرتبط با تأثیرات ایجاد شده توسط داستان در خواننده است، هم چنین مکتب­هایی که وابسته به قوانین مخصوص به عقیدۀ مشخصی است مانند واقع گرایی یا رمانتیک یا رمز گرایی و غیره … برخی از این مکتب ها به تحلیل و بررسی هنری یا اجتماعی یا تاریخی یا بیولوژیکی افراد، رویدادها و درگیری­ها روی می آورند … و این جاست که می بینیم خواننده یا دریافت کننده داستان در میان جنگل­های انبوه تاریک نظریه ها و فرضیه ها سرگردان می شود، همان طور که ناقدان در حکم خود در مورد یک رمان خاص، به طور شگفت­آوری از حقیقت فاصله می­گیرند. در نتیجه حکم­هایشان ضد و نقیض می­گردد، و این امر به طور کلی برعکس داستان­های آشکار محکم و پاکیزه قرآنی­ست؛ داستان­هایی که به جزئیات مهم و مسائل کلی و اصلی، و نتیجه­های قابل توجه، اهمیت می­دهد و راست گفت خداوند بلندمرتبه هنگامی که فرمود:

(نَحنُ نَقصُ عَلیک أحسن القِصص بِما أوحینا إلیک هذا القرآن، و إن کُنت مِن قَبله لِمن الغافِلین …)[۱۴]
آیا امروزه این مسئله جالب توجه نمی ­باشد که کارشناسان علوم تربیتی و روانشناسی بعد از گذشت قرن­های طولانی از نزول قرآن بر این واقعیت­های ثابت تأکید نمایند که عبارتند از:
اول: داستان تأثیر فراوانی در تربیت و پرورش دارد.
دوم: داستان موفق کودک را به انواع تجربه­های فرهنگی، روحی، روانی و رفتاری مجهز می کند.
سوم: داستان در مقابل کودک افق­های گسترده­ای را می­گشاید، و خیالش را غنی و توانایی و نوآوری­هایش را توسعه می­دهد و با [دادن] انرژی بزرگ روحی روانی و فکری عظیم او را یاری می­ کند.
چهارم: داستان کودک باید روشن، آشکار و منطقی، پی­درپی، دور از پراکندگی و خالی از تراکم گره­ها باشد، و لفظ و معنی و سبکش قابل فهم باشد.
پنجم: آن چه که مهم­تر است، این که دارای هدف مشخص باشد.
ششم: خالی از مسائل بوجود­آورندۀ ترس، شک، ناامیدی و تردید در درون کودکان باشد.
هفتم: کودکان را به سمت خوبی، فضیلت، اطمینان و ایمان مشتاق سازد، و آن­ها را از پیروزی خوبی بر بدی ایمان بر کفر، و امید بر نا امیدی مطمئن سازد.
هشتم: کودک به طور آگاهانه یا ناخودآگاه ارزش یا تفکر یا اعتقادی را از درون آن برگزیند که در زندگیش سودمند باشد، و در درونش آداب اخلاقی، نشأت گرفته از دین و عقیده­اش را محکم سازد.
توجه به داستان­های قرآنی یا دینی باعث می­ شود که به «داستان های حق» که آن را بر پیامبرش محمد(ص) و پیامبران و فرستادگان پیش از او نازل کرده ایمان قلبی بیاوریم و بانگاهی به تمامی ادبیات جهانی گذشته و جدید اهمیت داستان های دینی در تربیت کودکان برای ما آشکار می­گرددد، به طور مثال در انگلیس- هنگامی­که مدارس یکتاپرستی (مسلمانان) برپا شد- نویسندگان معروفی چون «حنامور» و «ساره تریمور» (۱۷۸۱م) رادر زمینه داستان­های دینی کودکان می­بینیم. اما میراث اسلامی در دوره­ های مختلف تاریخ اسلام به مقدار زیادی سرشار از این داستان­هاست، و این مطلب همان طوری که گفتیم یک امر رایج و قدیمی بوده است، که در نوشته­های مصریان ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، در دوران مسیحیت و یهودیت، بودایی، در افسانه های إغریق یا یونان، نزد بودایی­ها و دین­های غیرآسمانی یا بت­پرستی پیش یا پس از رسالت­های الهی آن را مشاهده می کنیم.
داستان­های قرآن به خاطر کامل­بودن و دور بودن از خرافات و تحریف و تقلب و ثبت حکمت­های روشن، یا عبرت­های آشکار در اوج هستند ، روشن است که مادران و زنان کهنسال در جهان اسلام، از همان دوران کودکی برای بچه­ها داستان­های فرعون و موسی، نوح و طوفان، یوسف و زن عزیز، گاو بنی اسرائیل، اهل کهف و أصحاب أخدود، ابراهیم که سلام خدا بر او باد و بت­ها و آتش، و نیز داستان محمد که بر او صلوات و سلام خدا باد و یهودی­ها و کافران قریش، و قارون و فرعون و هامان، را بیان می­ کنند. و کودکان به این داستان­ها و داستان­های دیگر گوش می­ کنند، و از شنیدن آن­ها شاد می­شوند، و در فضای داستان­ها زندگی کرده در نتیجه خیال و اندیشه­شان به واسطه این داستان­ها غنی، و عقیده­شان استوار می­گردد، و داستان­ها آن­ها را از نیروی شگفت­آور قدرت، اراده و ایمان برخوردار می­سازد، و به سوی راه خیر، عمل، راستی و برتری رهنمون می­شوند.
داستان­های کودکان قدمتی به اندازه بشریت دارند..وبه خاطر اینکه وجودشان ضروری به نظر می­رسد، این داستان­ها ساده­ترین نوع سخن برای کودک و کسانی که به اندازه کافی از فرهنگ برخوردار نیستند می­باشد. و با وجود این که تاریخ سند قدیمی­ای را برای داستان­های کودک بر جای نگذاشته، ولی بررسی­های جهانی بر وجود این نوع ادبی در میان قبیله­های بدوی و جامعه­های متمدن به طور یکسان اتفاق نظر دارند، و ما به «بردیات»[۱۵] فرعونی که به تازگی کشف شده- با وجود اینکه این بردیات در حدود سه­هزار سال قبل از میلاد نوشته شده ­اند- اشاره کردیم، هم چنین در کتابی که نویسنده [معروف] نجیب محفوظ آن را ترجمه کرده و دکتر علی حدیدی بر آن در کتاب ارزشمندش تعلیق نوشته، این مطلب وارده شده و دکتر حدیدی در این باره می­گوید: «این چنین به نظر می­رسد که دین و افسانه­ های برگرفته شده از آن بزرگ­ترین منبع الهام برای اندیشه مصریان گذشته، و مهم­ترین انگیزه پیدایش نوآوری­ها و نوشتن آن­ها بود و بدین­خاطر دین معلم اول مصریان در هنر داستان و روایت بوده است تا آن جا که در آن مهارت یافتندو گام های محکمی دراین زمینه برداشتند ..)[۱۶]
داستان های دینی کودک فقط محدود به داستان های پیامبران ،قرآن ،سیره و حدیث های معتبر نمی ­باشد، بلکه فراتر از آن رفته و به داستان­های واقعی معاصر می­رسد که اندیشه­اش را از واقعیت و ارزشش را از عقیده دینی، و حوادث را از پیشامدهای روزانه دریافت می­نماید، و این­گونه است که ارزش های دینی و اعتقادی به «داستان­های واقعی» کودکان در بسیاری از خانه­ها و مدرسه­ها و کتاب­های ویژه کودک نفوذ پیدا می­ کند.
و این اندیشه از ظهور آثار – ترجمه یا اقتباس شده یا نوشته شده – برای ادبیات کودک که از این مساله (دین وعقیده )منحرف شده و بسیاری از ارزش­های فاسد ویرانگر را به داستان های واقعی وارد نموده است، جلوگیری نمی­نماید.
در زمان­های گذشته قاعده و قانون «داستان­های کودکان» این­گونه بود که بر اساس تجربه یا آگاهی راوی مرد و راوی زن مورد بدیهه­گویی قرار می­گرفت، و دارای یک نظریه کامل و قوانین محکم توافق شده نبود، و شرط اصلی این بود که برای کودک قابل فهم و ساده باشد و هدفش مقداری آموزش به کودک و فایده­رساندن به او، دوستی با او و شاد و خوش­حال کردن روح کودک بود تا بخوابد یا آرام گیرد یا این که آرزوی کسانی را که سرپرستی او را به عهده دارند، برآورده سازد یا اینکه عقیده مخصوص قوم خودو قهرمانی­ها و افتخارات آنان را به وی بیاموزند.
تقریباً در قرن هجدهم در اروپا جداسازی و توجه به داستان­های کودک براساس چارچوب و قوانین مشخص آغاز شد. هم چنین از بسیاری از میراث عربی ما در داستان به ویژه کتاب «هزار و یک شب» که آن را ترجمه کرده ­اند و کتاب «کلیله و دمنه» که به زبان خودشان ترجمه شد، استفاده نمودند. ولی به ادبیات عربی کودک جز در اواخر قرن نوزدهم توجهی صورت نگرفت، تا این که در دهه بیست قرن بیستم توانست بر روی پای خود بایستد.
اکنون باید عناصری را که برای نوشتن داستان کودکان لازم است موردتحقیق و بررسی قرار دهیم… در حقیقت این­ها عناصری هستند که از عناصر شبیه به خود در داستان به عنوان یک اثر ادبی جدا نیست، و آنچه را که مناسب کودک می باشد به هنگام تطبیق قواعد و قانون رعایت می­نماید و اگر بخواهیم برای آن مثال بزنیم، به طور کلی باید گفت که گره یا بافت داستان جزء عناصر ضروری داستان است، ولی برای کودک فقط گره ساده تنها و بدون شاخه شاخه شدن مناسب است، در حالیکه بزرگ­ترها بر اساس فهم­شان از عهده­ فهم گره­های مرکب بر می­آیند، هم­چنین در مورد شخصیت، حادثه و روایت، تعبیر مستقیم و غیرمستقیم، لفظ­ها و تصویرهای بیانی و بلاغی تفاوت­هایی وجود دارد. مهم­ترین عناصر داستان کودکان شامل موارد زیر است:
۱- حادثه
حادثه عبارتست از مجموعه ­ای از رویدادهای پیوسته مرتبط باهم که در یک قالب هنری منسجم و تأثیرگذار، روایت می­ شود آن گونه که کودک بدون هیچ مانع و درنگی به آن وابسته می­ شود و به شکل یکپارچه و منظم به عقل کودک می­رسد و از آن چه که می­خواند یا می­شنود یا ذهنش را مشوش می­ کند روی گردان نمی­ شود.
بنابراین حادثه به امور جزئی­ای گفته می­ شود که دارای بافت یکسان یا چارچوب پیوسته است که به صداقت، رضایت مندی و تبعیت اشاره دارد، در نتیجه رویداد نمی ­تواند یک ساخت جامد و ثابت باشد، و ناگزیر باید دارای مشخصه حرکت زنده و تعامل به همراه نتیجه این تعامل از جمله حرارت یا رنگ­ها یا تغییرات قابل درک و منطقی باشد.
و اگر چنین باشد، این تاثیر فقط در زمینه عقل به تنهایی اتفاق نمی­افتد، بلکه به سمت روح و روان هم جهش پیدا می­ کند، در نتیجه کودک در حالت روانی خاصی که تمام وجودش را اعم از جسم و روح بهره­مند می سازد، قرار می­گیرد.
نویسنده داستان کودک نباید کودک را در بسیاری از امور جزئی و رویدادهای فرعی طولانی غرق نماید، همان طور که نبایداورا به سوی رویدادهای مبهم غیرقابل فهم و توجیه سوق دهد تا بدین ترتیب در درون کودک اضطراب وآشفتگی به وجود نیاید. هم­چنین نویسنده باید نمونه واقعی را طبق معیارهای علمی سالم به خوبی انتخاب نماید تا جائی که به روح کودک و ارزش­های رفتاری و باورهای درست او آسیبی نرسد، و لازم هم نیست که رویدادهای جذّاب با امور شگفت­انگیز و حمله خشن بر امور واقعی، مرسوم یا مشهور مخصوصاً در زمینه ­های زشتی و وحشت ارتباط داشته باشد و این مسأله با هدف مورد تاکید ما در بهره­مند ساختن کودک از خیال بارور و خلاق و رشددادن و غنی­سازی این خیال اختلافی ندارد.
۲- سرد (روایت)
منظور ما از “سرد” نوشتن یا حکایت کردن داستان برای کودک است و آن همان شیوه به کارگیری فرهنگ لغت در ارائه و نشان دادن رویدادها و پیشامدها می باشد. و در این جا یک بار دیگر بر اهمیت انتخاب لفظ های مناسب با سن کودکی که مخاطب ما در نوشتن است تأکید می­نمائیم. پس زبان با لفظ­های دشوار و بیگانه که کودک آن را نمی­فهمد، همان­گونه که فرایند درک و فهم و زندگی در عمق رویداد را مانع می­ شود و جریان تجسم و تخیل راتعطیل می­ کند. هم­چنین لفظ­های دارای نشانه­ های معنوی یا انتزاعی سبب آشفتگی کودک شده و سرگردانی و حیرت را برایش بر جا می­گذارد، و او را در ابهام وارد می­نماید. بنابراین کلمه­هایی مناسب کودک است که دارای مصادیق عینی باشند و به اموری اشاره نمایند که کودک در محیط زندگی خصوصی یا عمومی­اش آن­ها را می­شناسد زیرا کودک توان فهم مسائل انتزاعی را فقط در سنین بالاتر، بعد ازرشد نیروی عقل وافزایش مهارت و فرهنگ خویش می­یابد..
مسئله دیگر این که نویسنده داستان کودک مخصوصاً کسی که برای رده سنی قبل از ده یا یازده سالگی می نویسد، درست نیست که استعاره و کنایه و دیگر مسائل بلاغی او را جذب نماید تا جایی که عبارت­ها طولانی و تصویرها به یکدیگر فشار آورند. در نتیجه فهمیدن برای کودک مشکل شده و قدم­هایش در راه درک و فهم و بهره­مندی دچار لغزش شود. بی­شک زیبایی زبان نویسنده یک فرایند حساب شده است و هنگامی که برای کودک می­نویسیم این فرایند دارای ملاحظات ویژه در مرحله­های پشت سر هم رشد عقلی کودک می­باشد …
هم چنین لفظ در روایت نباید به شکل خشک و بی­روح همچون یک پاره آجر پرتاب شود بلکه باید با کمک لفظ­هایی یاری­گر یا جمله­هایی اشاره­گر که ساختار و بیان زبان را به وسیله حرکت کامل می­نماید و با خیال و تجسم آن را غنی می­ کند یاری شود.
زمانی که بگوییم «احمد آمد» حضور به تنهایی فقط اشاره به فعلی ساده و معمولاً غیرقابل توجه دارد. و هنگامی­که بگوئیم «احمد آمد در حالی که گریه می­کرد … یا خون از بینی­اش جاری بود .. یا در حالی که می لرزید و دچار رعشه شده بود.. تا آخر» پس ما با این روش حرکت و پویایی و شادابی را با پیگیری و شناخت بیشتر اضافه کرده ایم، و این همان چیزیست که ناقدان آن را «به کارگیری عنصر روانی» در روایت می­نامند، که باعث غنی سازی روایت و خارج نمودن لفظ از محدوده تعبیر تهی برهنه می­ شود.
اما الفاظ یا اصطلاحات جدید کم­کم و تدریجی و به شکل جرعه­های گوارا و مناسبی بر اساس فرهنگ مورد اعتماد و بررسی­های کارشناسانه­ای که به رشد عقلی و روحی کودک توجه دارد اضافه می­شوند که این خود ضرورتی مهم جهت افزایش سرمایه ­های جدید به دریافت­های زبانی، فکری و معنایی کودک می­باشد.
و بهتر است که از لفظ­های زشت یا عبارت­های نیش دار و ناخوشایند و کلماتی که به حیا خدشه وارد می کند و به کودک مسائل و رفتارهایی مخالف با امور اخلاقی مورد نظر ما در تربیتش را می­آموزد دوری شود. برای کودک سخنان دردآوری که در کوچه و محل یا در طی یک جریان ناراحت کننده می­شنود و تجارب زیان­آور دور از ذوق که باعث غم واندوه می­ شود کافیست. اگر چه وسایل فراوانی مانند ابزار مستقیم یا ذهنی یا مستندسازی برای روایت هنری وجود دارد، اما روایت مستقیم نسبتاً برای داستان­های کودک مناسب­تر است. زیرا به نویسنده آزادی در حرکت، روانی تعبیرو جامعیت درترسیم تصویر را عطا می­ کند چرا که نویسنده هم چون یک راوی که از بیرون حکایت می­ کند به نظر می­رسد. و این امر را تاحدی با بی­طرفی نسبی موردبررسی قرار می­دهد. و این همان روشی است که بیشتر نویسندگان داستان بخش کودک و بزرگ سال از آن پیروی می­ کنند.
۳- ساختار
برای این که یک ساختمان- به عنوان مثال منزلی – را بر پا کنیم ناچار باید مقداری مواد مانند آجر، سیمان، شن، ماسه یا (سنگریزه)، چوب و آهن و دیگر وسایل موردنیاز را طبق نقشه مهندس متخصص فراهم کنیم. همان طور که برای رسیدن به هدف به یک سبک مشخص که به صورت علمی اجرا شود و تزئین و رنگ مناسب نیازمندیم، در داستان نیز چنین وضعیتی برقرار است.
گره­افکنی زائد وپیچیده برای داستان کودک مناسب نیست و نویسنده داستان کودک حوادث مشخصی را انتخاب می­ کند که بین آن ها به شکل منظم و سلسله­وار پیوند برقرار می کند تا این که قابل فهم، زیبا، تأثیرگذار و جذاب باشند و به هدف مورد نظر برسند.
داستان کودک از آن جا آغاز می­ شودکه می توان آن را سرآغاز یا مقدمه نامید و این مقدمه خلاصه و روشن کننده­ مطالب بعدی می­باشد و بعد از آن هم مطالب به شکل درست و منطقی دنبال می­ شود:
به طوری که هر حادثه­ای در جای مناسب و در محدوده معقول خود قرار می­گیرد و شخصیت­ها از طریق شخصیت­ها از طریق همین حوادث ورویدادها به صورت زنده و هدفمند به گونه­ ای پیش می­روند که در خدمت هدف داستان است حوادث و رویدادها پیوسته در حال رشد وتکامل است تا به اوج خود می­رسد و این نقطه بسیار پیچیده و هیجان­انگیز داستان است و به دنبال آن لحظه گره­گشایی فرا می­رسد که راه را به سمت فرجام خوش یا غم­انگیز (تراژدی) می­گشاید. گاهی­وقت­ها نویسنده به استمرار (توالی) رویدادها به صورت پی­درپی و ارگانیک تکیه می­ کند به گونه­ ای که به طور کامل با همدیگر ارتباط داشته باشند، و گاهی هم نویسنده بر شخصیت اصلی از ابتدا تا انتهای مسیرش اعتماد می­ کند و به حوادث یا رویدادها هم چون مسائل تکمیل کننده نگاه می­ کند و این مسائل بیشتر در داستان­های قهرمانان یا ماجراجویی­های شخصی پیش می­آید. بعضی از ناقدان همان طور که بر اهمیت بیان هدف به شکل روشن و قطعی و بدون زیاده­روی در پند و اندرز و توضیح تأکید می کنند بر پذیرش «فرجام­های خوش» برای کودک تمایل دارند و به این وسیله داستان با تمام عناصرش در عقل و روح کودک هرچند به شیوه خودکار یا ناخودآگاه نفوذ می­ کند.
بدیهی است اگر بر عدم شایستگی بعضی از داستان­هایی که دارای زیاده­روی در رمز و روانکاو وی هستند و همچنین انگیزه­هایی که در شعور ناخود آگاه به وجود می­آیند و خلق تصاویر پیچیده­ شعری که در ساختار داستان موجود است و نیزبه اشتباه افتادن به وسیله مکتب­های ادبی­ای که ماهیت فلسفی برآن­ها غلبه دارد، اعتراف نمائیم. این چیزها و مسائل دیگر که در جست وجوی آن هستیم مناسب سطح فکری کودک نیست.
همان طور که کودک رنگ­های اصلی مثل قرمز و زرد را می پذیرد و نمی ­تواند رنگ­های ترکیبی و اسم های دشوار آن ها را درک کند همین حالت نسبت به سوز و گداز داستانی که آن را می خواند یا می­شنود در او به وجود می­آید.
چنانچه عقل کودک تحلیل­های روانی دشوار را نمی پذیرد، ما باید خصوصیات روحی وروانی او را طبق اصول تجربی و علمی دریابیم و به عنوان نویسنده از این کار برای حفظ کودک از آشفتگی­های روانی استفاده کنیم.
۴-شخصیت­ها
شخصیت­ها در داستان کودک به عنوان الگوی قابل تقلید یا نمونه ­ای که باعث طرد و نفرت می­شوند نقش مهمی ایفا می­ کنند، داستان پر از شخصیت­های «ثابت و ایستا» و «پویا» است. نمونه­های شخصیت­های ثابت دارای سخنان، رفتارها و حرکت­هایی هستند که موجب رضایت و خوش بینی و هواداری می­ شود. این شخصیت­ها همان سرمشق­ها و الگوها هستند و در شرح حال صالحان و قهرمانان و مجاهدان راه خدا و دفاع­کنندگان از ناموس و شرف و سرزمین و عقیده از این الگوها فراوان یافت می­ شود. همین­طور از این نمونه در شخصیت­های شیفته اکتشافات علمی، سفرها و ماجراجویی­های خوب هستند؛ شخصیت­هایی که در راه ستمدیدگان، نیازمندان و ضعیفان تلاش می­ کنند، کودک نیزبه چنین شخصیتی نگاه ارزشمند، احترام آمیز و عاشقانه دارد و سعی می کند از او تقلید نماید.
هم چنین بر خلاف این شخصیت­های ثابت [مثبت]، شخصیت­های «ایستا وثابت» [منفی] دیگری نیز وجود دارد که به توطئه، نیرنگ، یا تنبلی و سستی روی می­آورد و تسلیم ناکامی می­ شود. چنین شخصیت­هایی در برابر کودک زشت و ناپسند به نظر می­آیند به ویژه زمانی که سرنوشت­شان شکست، تباهی و مجازات باشد. به این خاطر کودک از این شخصیت­ها تنفر دارد و سعی می کند از رفتارهایی که این عاقبت­های بد را به وجود می آورد دوری نماید و لازم است که نویسنده به شرح وتوضیح نتایج خوب و لذت­بخش در مورد شخصیت­های خوب، عاقبت و پیامدهای بد در مورد شخصیت­های شرور علاقه­مند باشد، تا این که آن را با سبک و روش­های متفاوت و گوناگون می­خواهد، بدون ضرر رساندن به ارزش های هنری یا زیباشناختی­ای که در هنر داستان پذیرفته شده است، به پایان رساند.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.