حاکمیت ساختار کاملا دولتی در صنعت بانکداری ایران تا سال ۱۳۷۷ تداوم یافت و در این هنگام با تصویب « قانون اجازه تاسیس بانک توسط بخش خصوصی»، تعدادی موسسه پولی و اعتباری خصوصی در کشور فعالیت خود را در قالب تجهیز منابع مورد نیاز جهت اعطای تسهیلات اعتباری به متقاضیان و همچنین ارائه خدمات پولی بانکی به استثنای افتتاح حساب سپرده جاری آغاز کردند. سپس بانک­های خصوصی شکل گرفتند؛ به نحوی که تا سال ۱۳۸۴ پنج بانک غیردولتی به مجموع بانک­های موجود در صنعت بانکداری پیوستند.
با افزوده شدن بر تعداد بانک­های خصوصی، قاعدتا انتظار می­رود فضای حاکم بر بازار بانکی به سمت رقابتی­تر شدن حرکت کند. انتظار می­رود تداوم روند فوق، با تاثیرگذاری مثبت بر انگیزه بهبود عملکرد بانک­ها به ویژه بانک­های دولتی، زمینه­ ساز ارتقای کارایی در صنعت بانکداری ایران باشد. با اینحال، برخی چالش­های متاثر از ساختار قوانین حاکم بر صنعت بانکداری مانع از عملکرد کاملا کارا در این صنعت است که در ادامه بدان پرداخته شده است.

 بررسی موانع تنظیمی و ساختاری موجود
 

نظام مقرراتی حاکم بر صنعت بانکداری باید دارای برخی ویژگی­ها در ابعاد مختلف باشد تا بتواند عملکرد کارآمد نظام بانکی را در اقتصاد به دنبال داشته باشد. این ابعاد شامل: مقررات مربوط به ایجاد محدودیت بر فعالیت بانک­ها، مقررات مربوط به ورود بانک های داخلی و خارجی، استقلال نهاد ناظر بر بانک­ها، مقررات مربوط به کفایت سرمایه، شفاف سازی مالی (سخت­گیری برای طبقه بندی وام­ها و استانداردهای ذخیره گیری) و … می­باشد. الزامات فوق در حالی مورد توجه است که در اقتصاد ایران، با تغییر ساختار صنعت بانکداری در سال ۱۳۵۸ و تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا و برخی مصوبات پس ازآن، تغییرات زیادی در ماهیت فعالیت بانک و متغیرهای نظام بانکی پدید آمده است که گاها زمینه­ ساز برخی نارسایی­ها در این صنعت می­باشد. در ادامه به ذکر مهمترین این موارد پرداخته شده است.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت 40y.ir مراجعه نمایید.
 

  ساختار نرخ سود
 

پس از اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا از سال ۱۳۶۲، نرخ بهره از نظام بانکی ایران حذف و نرخ­های سود علی­الحساب سپرده و تسهیلات جایگزین آن شد. در واقع، یکی از عمده­ترین محدودیت­های مقابل سازوکار بازار در عملیات بانکی را می­توان تعیین دستوری نرخ سود تسهیلات بانکی و نرخ سود علی­الحساب سپرده­ها دانست[۳۱]. در این خصوص، دو مساله باعث بروز مشکل می­ شود: ۱- پایین بودن نرخ سود سپرده­ها در مقایسه با شاخص تورم؛ ۲- گسترش بازار غیر متشکل پولی.
در رابطه با مشکل اول از عمده­ترین کاستی­ها و ضعف­های موجود در ارتباط با جذب منابع سپرده­ای در برخی کشورهای در حال توسعه به ویژه ایران، مساله پایین بودن نرخ سود سپرده­های بانکی در مقایسه با شاخص تورم است. در واقع، طی سالیان متمادی در ایران تورم از رشدی فراتر از نرخ سود سپرده­های بانکی برخوردار بوده است و عملا سود منفی واقعی به این سپرده­ها تعلق گرفته است. اگرچه منطقی کردن نرخ­های سود سپرده­ها در سطح نظام بانکی یکی ازخط مشی­های برنامه ­های توسعه کشور بوده است و در سال­های اخیر نیز تلاش­ هایی در جهت کاهش نرخ تورم و افزایش نرخ­های سود بانکی صورت گرفته است، منفی بودن سود واقعی به ویژه بر روی سپرده­های کوتاه مدت همچنان به قوت خود باقی است (خسروی، ۱۳۸۶).
به دنبال منفی شدن نرخ­های سود حقیقی سپرده­های بانکی، بخش اعظم نقدینگی جامعه به صورت سرگردان و به دنبال حفظ ارزش خود در مقابل تورم، همواره در بازارهای مختلف نگهداری دارایی از جمله سکه طلا، ارز، مسکن، خودرو و سایر کالاهای بادوام جابجا می­ شود. این در حالی است که نظام بانکی که نقش غالب را در نظام مالی کشور ایفا می­ کند، از کمبود منابع مالی جهت پاسخ گویی به تقاضای موجود برای اعطای وام و اعتبارات بانکی رنج می­برد.
در رابطه با مشکل دوم، توسعه بازار غیرمتشکل پولی نشان از آن دارد که ماهیت دستوری نرخ سود، تنها بازیگرانی را که می­خواهند در شفافیت لازم و تحت نظارت به فعالیت بانکی بپردازند، از حضور در این عرصه باز می­دارد. موسساتی که به هر علتی می­توانند این موانع را پشت سر بگذارند، بدون مجوز و بدون اینکه نظارتی بر فعالیت آنها صورت گیرد، اقدام به فعالیت بانکی در کشور می­ کنند و از ظرفیت­های موجود تحت عنوان قرض­الحسنه سود می­جویند.
یکی از دلایل رونق یافتن فعالیت چنین موسساتی را می­توان در تعیین دستوری نرخ های سود و سهمیه­بندی اعتبارات برای بانک­های تحت نظارت دانست. زیرا، تفاوت قیمت در سود سپرده­ها برای موسسات خارج از نظارت، مزیت ایجاد می­ کند و نداشتن محدودیت در سقف اعطای تسهیلات به لحاظ فردی و بخشی و قدرت ریسک بیشتر، مزیت در مصرف منابع تجهیز شده و به وجود می­آورد (مجتعد، ۱۳۸۷). بنابراین، رفع محدودیت­های مذکور ضمن آنکه منجر به افزایش کارایی بانک­ها می­ شود، با کاهش موانع ورود و محدودیت­های قیمتی، اندازه بازار غیرمتشکل پولی خارج از نظارت را نیز کاهش می­دهد.

  تسهیلات تکلیفی
 

با ملی شدن بانک­ها در سال­های پس از انقلاب، نقش بانک­ها در اعمال سیاست­های پولی مورد نظر دولت افزایش یافت؛ به طوری که، بانک­ها ملزم به ایجاد هماهنگی و همکاری با دولت در جهت رسیدن به اهداف سیاست­های کلان اقتصادی شدند. لذا، مقرر شد بخشی از منابع بانکی در قالب تبصره­های بودجه سالانه تصویب و در اختیار بخش­های دولتی قرار گیرد.
این مساله با درج تبصره ۳۳ قانون بودجه سال ۱۳۵۹ و تبصره ۳ قانون بودجه سال ۱۳۶۰ به مرحله اجرا درآمد و در سال­های بعد تداوم یافت[۳۲]. اعتبارات و تسهیلات پرداخت شده به مجریان طرح­های تبصره­ای، از منابع نقدینگی بانک­ها سرچشمه گرفته و بانک­ها نیز به تعهد دولت مبنی بر بازپرداخت وام­های اعطایی، تسهیلات اعتباری را در اختیار متقاضیان قرار می­دهند. از آنجا که تخصیص این منابع بر اساس خواست دولت صورت می­گیرد و مقررات و دستورالعمل­های مربوط به آن خارج از اراده و ضوابط نظام بانکی می­باشد و بانک ها مکلف به پرداخت آن شده ­اند، این تسهیلات را «تکلیفی» می­گویند. تسهیلات تکلیفی را می­توان به دو دسته ۱) تسهیلات تکلیفی مصوب مربوط به تبصره­های بخش دولتی؛ ۲) تسهیلات تکلیفی مصوب مربوط به تبصره­های بخش غیردولتی تقسیم ­بندی کرد. بررسی روند پرداخت تسهیلات تکلیفی در اقتصاد ایران تا سال ۱۳۷۱ چندان چشمگیر نبوده است. از این زمان به بعد با شروع (دوران سازندگی و کافی نبودن منابع دولت برای دستیابی به اهداف مورد نظر خود در برنامه ­های توسعه) رشد فزاینده­ای داشته است؛ به طوری که، حجم تسهیلات تکلیفی در سال ۱۳۷۶ به ۸/۲۲ هزار میلیارد ریال رسید که در ۱۸ تبصره قانون بودجه آن سال نمود یافت (خسروی، ۱۳۸۶).
در سال ۱۳۷۷ و در یک اقدام مناسب از طرف دولت و مجلس شورای اسلامی تمامی تبصره­های تکلیفی نظام بانکی درقالب یک تبصره در قانون بودجه سال ۱۳۷۷ ارائه شد که گامی در جهت شفاف کردن آمار و اطلاعات مربوط به تسهیلات تکلیفی به شمار می­رفت. از این زمان، همواره سهم بخش غیردولتی از تسهیلات تکلیفی بانک­ها بیشتر از بخش دولتی بوده است. این امر در کنار تجمیع تبصره­های مربوط به تسهیلات تکلیفی گامی مثبت در جهت ارائه اعتبارات بانکی تلقی می­شد.
از طرف دیگر، با توجه به اینکه مسولان بانکی اعطای تسهیلات تکلیفی را باری بر دوش نظام بانکی و عاملی در جهت کاهش کارایی عملکرد این نظام عنوان می­کردند، در بند (الف) ماده (۸۴) قانون برنامه سوم توسعه کشور مقررشد که افزایش در مانده تسهیلات تکلیفی طی سال­های برنامه سوم به طور متوسط سالانه ده درصد نسبت به ارقام مصوب سال ۱۳۷۸ کاهش یابد که متعاقب همین سیاست در قوانین بودجه سنواتی سالهای ۸۳-۱۳۷۹ افزایش مانده تسهیلات تکلیفی محدود شد.
در قانون برنامه چهارم توسعه کشور نیز سیاست محدود کردن تسهیلات تکلیفی مورد توجه برنامه­ ریزان واقع شد؛ به گونه­ ای که، مطابق قسمت (۳) بند (ج) ماده (۱۰) قانون برنامه چهارم توسعه کشور افزایش مانده تسهیلات تکلیفی بانک­ها طی سال­های برنامه چهارم به طور متوسط سالانه بیست درصد نسبت به رقم مصوب ۱۳۸۳ کاهش یابد که البته در عمل با موفقیت چندانی همراه نبود (خسروی، ۱۳۸۶). اهمیت این مساله از آنجاست که پرداخت تسهیلات تکلیفی به شیوه فعلی نه تنها در دستیابی به اهداف پشتیبان توفیقی به دست نمی­دهد، بلکه به دلیل آنکه این اعتبارات به خواست و دستور دولت و توسط دستورالعمل و قوانین مصوب دولت به نظام بانکی تحمیل می­ شود، زمینه انتقال ناکارآمدی به این سیستم را در جهت تخصیص منابع فراهم آورده است.

  تعدد ابزارهای مالی
 

در قانون عملیات بانکی بدون ربا چهارده ابزار مالی در قالب ۸ عقد اسلامی، برنامه کار و فعالیت بانک­ها را تشکیل می­دهد. این ابزار در ارتباط با عقود متناسب با ماهیت حقوقی هر یک از آن­ها، به صورت زیر قابل طبقه ­بندی هستند:
الف . گروه تامین منابع مالی در رابطه با عقد قرض – قرض­الحسنه اعطایی؛
ب . گروه تعهدات و مبادلات که در ارتباط با عقد جعاله (مشتمل بر جعاله و به یک تعبیر افتتاح اعتبارات اسنادی و صدور ضمانت­نامه به عنوان گروه تعهدات) و عقد بیع (مشتمل بر فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک، سلف، خرید دین به عنوان گروه مبادلات) عنوان می­ شود. در این گروه از عقود که اصطلاحا عقود با بازدهی ثابت خوانده می­ شود، طبق قرارداد بانک، تمام یا بخشی از سرمایه مورد نیاز یک فعالیت اقتصادی (تولیدی، تجاری و خدماتی) را تامین نموده و بعد از انعقاد قرار داد و قبل از انجام فعالیت اقتصادی، بازدهی ناشی از فعالیت طبق توافق طرفین، تحت عنوان سود متعارف بر قیمت تمام شده مورد معامله افزوده شده و در واقع بخشی از قیمت فروش را تشکیل می­دهد و یا از طریق تنزیل اسناد تجاری صورت می­پذیرد. ویژگی­های این دسته از عقود عبارت اند از: ۱) وارد نشدن در بازار حقیقی [۳۳] و ۲) تعیین سود با قطع نظر از عملکرد وام گیرنده [۳۴]
ج. گروه مشارکات که طی آن در چارچوب شراکت در سود و زیان (PLS)[35] تماما یا بخشی از سرمایه مورد نیاز یک فعالیت اقتصادی ( تولیدی ، تجاری و خدماتی ) توسط بانک تامین می­ شود و در نهایت سود حاصل از این نوع فعالیت طبق قرارداد منعقده و بر اساس نسبت­های مورد توافق بین طرفین تقسیم می­ شود. این دسته از عقود شامل مضاربه، مشارکت مدنی و مشارکت حقوقی، سرمایه ­گذاری مستقیم، مزارعه و مساقات می­باشد. ویژگی کلی این گروه از عقود عبارت­اند از: ۱) تحمیل شراکت بر وام گیرنده؛ ۲) احتیاج به کنترل و نظارت مستمر از سوی بانک. بدیهی است بکارگیری این دسته از عقود به سبب برخورداری از ماهیت مشارکتی و لزوم اعمال نظارت­های مستمر از سوی بانک، با مخاطره بالاتری به نسبت گروه قبل همراه است. به علاوه، هر یک از عقود مندرج در این گروه از ویژگی­های خاصی برخوردارند که امکان بکارگیری آنها را محدود می­سازد. از مهمترین این ویژگی­ها می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

مشارکت مدنی و حقوقی جزو عقود عام بوده و در همه بخش­ها کاربرد دارند. هر چند، با محدودیت مواجه هستند. در این دوعقد، بانک تنها بخشی از سرمایه و منابع مورد نیاز فعالیت اقتصادی را تامین می­ کند و بخش دیگر سرمایه باید به وسیله متقاضی تسهیلات تامین شود؛ در غیر اینصورت مشارکت محقق نخواهد شد. لذا عقود مشارکت مدنی و حقوقی تنها در مواردی کاربرد دارند که متقاضی بتواند بخشی از سرمایه مورد نیاز فعالیت اقتصادی را خود تامین کند. در ضمن، آن دسته از متقاضیانی که سرمایه ندارند و تنها از نیروی کار و تخصص و مدیریت برخوردارند، نمی­توانند از این طریق تسهیلات دریافت کنند.
 

مضاربه تنها در امور بازرگانی و تجاری کاربرد دارد و در بخش­های تولیدی، صنعتی و کشاورزی و همچنین خدماتی قابل استفاده نیست. مضاربه جزو عقود جایز است و طرفین عقد می­توانند در هر زمان که خواستند آن را فسخ نمایند. به همین جهت، هرگاه از مضاربه استفاده می­ شود، بانک­ها ناگزیرند ضمن یک عقد خارج و لازم، جواز حق فسخ عقد را از طرفین قرار داد سلب کنند. بدیهی است که نیاز به بستن عقد دوم از مطلوبیت کاربرد این عقد برای بانک­ها می­کاهد و از سوی دیگر سبب پیچیدگی قانون و عملیات بانکی می­ شود.
 

مزارعه و مساقات تنها در بخش کشاورزی کاربرد دارند و در سایر بخش­ها قابل استفاده نیستند. اگر بانک­ها بخواهند از این عقود استفاده کنند، طبیعتا عامل نخواهند بود. پس باید زمین و یا باغ­هایی در اختیار داشته باشند تا برای مدت معینی به زارع و یا باغدار واگذار کنند. نظر به اینکه اینگونه زمین­ها و یا باغ­ها مستقیما در اختیار بانک­ها نیستند و تملک آنها نیز برای بانک­ها با مشکلاتی همراه است، لذا تاکنون بکارگیری این عقود توسط بانک­ها میسر نشده است (هدایتی، ۱۳۸۳).
 

بررسی موارد فوق نشان می­دهد که تسهیلات اعطایی بانکی، در تجربه کشور ما از تعدد قابل ملاحظه­ای برخوردارند. با اینحال، بررسی ترکیب مانده تسهیلات اعطایی بانک­ها به تفکیک عقود اسلامی به بخش غیردولتی نشان می­دهد که باگذشت زمان و طی سال­های ۱۳۶۴ تا ۱۳۸۵، سهم تسهیلات اعطایی در قالب قرض الحسنه بسیار پایین بوده است. از سوی دیگر، عقود مبادله­ای و به ویژه فروش اقساطی، در کل تسهیلات اعطایی بانک­ها (اعم از تجاری و تخصصی) همواره بیشترین سهم را داشته و سهم عقود مشارکتی به مراتب کمتر بوده است. در توضیح بیشتر، طی مدت مذکور همواره بیش از نیمی از تسهیلات اعطایی در قالب عقود مبادله­ای پرداخت گردیده است. حتی بانک­های تخصصی که قاعدتا انتظار می رفت عمده فعالیت­های خود را در قالب عقود مشارکتی انجام دهند، تمایل بیشتری به فروش اقساطی داشته اند.

فصل سوم
 

روش تحقیق
 

۳-۱- مقدمه
تحقیق عبارت است از فرایند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین. در این فرایند از چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آنها به یافته‌ها، تحت عنوان روش‌شناسی [۳۶] یاد می‌شود. در انجام پژوهش به منظور کسب شناخت، باید مجموعه‌ای از گزار‌ه‌ها (فرضیه‌ها یا سوال‌های تحقیق) را تدوین کرد، سپس آنها را مورد آزمون قرار داد یا پاسخ آنها را فراهم آورد. این امر، فرایند پژوهش را هدایت کرده و پژوهشگر را در به دست آوردن شناخت یاری می‌دهد. براین اساس روش تحقیق وسیله یا طریقه تعیین این امر است که چگونه یک گزاره تحقیق مورد تایید قرار می‌گیرد یا رد می‌شود. به عبارت دیگر روش تحقیق چهارچوب عملیات یا اقدامات جستجوگرایانه برای تحقیق هدف پژوهش، جهت آزمون فرضیه، یا پاسخ دادن به سوال‌های تحقیق را فراهم می‌آورد. این فصل تحت عنوان روش شناسی تحقیق مطرح می‌گردد (سرمد و دیگران، ۱۳۷۷).
در این فصل هدف معرفی جامعه، نمونه، قلمرو زمانی و مکانی تحقیق است و بر اساس آن به تشریح روش تحقیق جهت بررسی فرضیه ­ها می­پردازیم. پس از آن آزمونهای مورد نیاز جهت تحلیل و بررسی نتایج ارائه می گردد که در فصل چهارم به کار گرفته خواهد شد.

۳-۲- نوع تحقیق
 

این تحقیق در ردیف تحقیقات کاربردی قرار می­گیرد. هدف تحقیقات کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است. به عبارت دیگر تحقیقات کاربردی به منظور بکار­گیری عملی دانش انجام می­شوند. بنابراین با توجه به موضوع تحقیق، هدف این تحقیق تعیین ساختار و هزینه اجتماعی انحصار در صنعت بانکداری ایران در سال­های ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۰ می­باشد.

 
 

از سوی دیگر، با توجه به این که عصر ما عصر بزرگ شدن مقیاسهاست و آنچه در گذشته بصورت نامحدود انجام می گرفت اما در عصر ما وجود وسائل کشتار جمعی، اینترنت،ماهواره ها که هر گونه اطلاعات مضر در اختیار تمام مردم دنیا قرار می گیرد، مفاسد اخلاقی تمام نقاط جهان را فرا گرفته است و همچنین با گسترش علوم و دانش های مفید در زمینه ی پزشکی و صنایع و شؤون دیگر حیات بشری، علوم شیطانی و راهکارهای وصول به مسائل غیرانسانی و غیراخلاقی نیز به مراتب گسترده تر از سابق شده است که افراد از طریق آنان به مقصود خود برسند. در چنین شرایطی توجه به مسائل اخلاقی و علم اخلاق و تربیت اخلاقی افراد از هر زمانی ضروری تر به نظرمی رسد.
می توان چنین فهمید و درک کرد اخلاق قابل تغییر است اگر اخلاق قابل تغییر نباشد دیگر علم اخلاق و برنامه های تربیتی انبیاء و کتابهای آسمانی بیهوده خواهند بود؛ ولی می بینیم با وجود آن همه برنامه های اخلاقی و تربیتی در تعالیم انبیاء و کتب آسمانی و نیز وود برنامه های تربیتی در تمام جهان بشّریت ، و همچنین مجازاتهای بازدارنده در همه مکاتب جزائی، بهترین دلیل بر این است که اخلاق و روش های اخلاقی قابل تغییراست.
حال برای ایجاد تغییرات مطلوب و سازنده در اخلاق نیاز به تربیت است حال برای تربیت، تعلیم ضرورت می یابد برای اینکه انسان بتواند خوبی و بدی اعمال و صفات خود آگاهی یابد،نیاز به تعلیم دارد، اگر علم و آگاهی جای جهل و نادانی را بگیرد بسیاری از رذیلت های اخلاقی جای خود را به فضیلتهای اخلاقی می دهد ولی برای این که تعلیم جهت خود را بیابد تربیت صحیح مطابق با فطرت انسان صورت بگیرد.
حال، به راستی به استحکام و درستی کدام تربیت می تواند مطمئن تر از تربیتی بود که خاستگاه آن وحی الهی و کلام پرورش یافتگان مکتب وحی باشد که همه ی ادیان آسمانی، همواره آکنده از رهنمودهای اخلاقی برای رساندن بشر به اوج قله کرامت انسانی بوده اند که کتب آسمانی و انبیاءالهی همواره اهتمام به مسأله اخلاق را به عنوان حقیقتی جدایی ناپذیر از دین، بخشی از رسالت خویش قرار داده و ضمن اصلاح و تربیت اخلاقی بشر، اتمام رسالت را به پیامبر خاتم و کتاب آسمانی وی سپرده اند.
و یکی از مأموریت های اصلی پیامبر و اهل بیت ایجاد دگرگونی و تحول عظیم در خلق و خوی بشری و ترویج و گسترش فضایل اخلاقی و مبارزه با رذایل اخلاقی است.
«اِنّما بُعثِت لِأتَمّمِ مَکارِمَ الأخلاقِ»(طبرسی، ۱۴۰۱ ق، ص۸) «تنها برای تکمیل فضایل اخلاقی برانگیخته شدم».
بعد از پیامبر اعظم، امام علی نخستین خلیفه اول و شاگرد کامل العیار او و یکتا پیرو و دل باخته و بی قرار اوست، از دوران کودکی همیشه تحت تربیت پیامبر بود و تمام دوران کودکی تا جوانی همیشه زیر پرچم اخلاقی پیامبر تکامل و تعالی یافت پس او وارث پیامبر است.
خوشبختانه ما مسلمانان منابع عظیمی مثل قرآن و نهج البلاغه ونهج الفصاحه و … در دست داریم که مملو از بحث های عمیق تربیت اخلاقی که در هیچ منبع دیگری در جهان یافت نمی شود.
چنانکه شواهد، مبرهن می گردد که کتاب نهج البلاغه که مجموعه خطبه ها، مواعظ و حکم و کلمات قصارش را تشکیل می دهد. به گونه آئینه ای تمام نماست که بازتابی از معارف قرآنی و سنتهای سینه رسول اکرم(ص) را در سیمای درخشان آن مشاهده می توان کرد و از این روست که در بررسی و شناخت این کتاب هدایت خصوصاً مسائل تربیتی واخلاقی آن، نمی توان به طور انتزاعی و جدا از شناخت اسلام و قرآن به پژوهش آن پرداخت و به داوری و ارزش سنجی حکمت ها و دستورالعملهای زندگی سازش دست یابیم.
می توان گفت نهج البلاغه که امروزه به دست ما رسیده در برگیرنده جملات بی نظیر و انسان ساز می باشد که توسط بزرگترین اعجوبه که عظمت و شأنش حتی در زمان پیامبر اکرم(ص) شهره خاص و عام بود، بیان شده است. از فضایل، ادب و بزرگی علی (ع) هرچه بگوییم کم است و بزرگان دین جملگی اعتقاد دارند هیچ کتابی مانند نهج البلاغه تاکنون نتوانسته است حق کلام را ادا نماید.
لذا نهج البلاغه را بعنوان منبع انتخاب کردم بهترین دلیل انتخاب آن این است که هیچ کس توانایی برابری در فصاحت و پهلو زدن در بلاغت با حضرت علی(ع)را ندارد چرا که پر واضح است که کلمات علی(ع)در چکاد سخنان فصیحان و در رأس جملات بلیغان و ادبای عرب نورافشانی می کند و دیگر اینکه مسائل تربیتی و اخلاقی در اندیشه حضرت علی از جایگاه والایی برخوردار است.
روش پژوهش، روش توصیفی- تحلیلی است که در ضمن توصیف اطلاعات جمع آوری شده از نهج البلاغه، قرآن و کلیه آثار مربوط به نهج البلاغه و تربیت اخلاقی این اطلاعات مورد تحلیل قرار می گیرد.
در ضمن پژوهش ها، مقالات و کتابهای بسیاری در زمینه تربیت، اخلاق و تربیت اخلاقی وجود داشت، اما طی بررسی های محقق در منابع کتابخانه ای و اینترنت، کتاب یا پژوهشی در زمینه تربیت اخلاقی در نهج البلاغه یافت نشد.
در حال حاضر ضروری است که در زمینه ی تربیت اخلاقی در نهج البلاغه تحقیقی انجام گیرد و استلزامات تربیتی آن استخراج شود و نهایتاً برنامه ی اجرایی آن طراحی گردد.
لذا بحث درباره مسائل تربیت اخلاقی در نهج البلاغه، کتابی که از لحاظ بلاغت یا شیوائی الفاظ و عمق معانی و از جهت ارزشهای انسانی و حکمتها و معارف به منزله دریائی ناپیدا کرانه است با گوهرها و ذخایر نفیس بی شمار، آن هم در این وقت محدود و با زبان نارسای پژوهنده ای کم مایه و با بضاعتی مزجاه چونان حقیر، طبعاً کار و تکلیفی است بس دشوار. لذا به مصداق
« آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید»
محقق علاقمند به انجام این پژوهش است، این علاقه بر آن دانست که منابع متعددی را مورد شناسایی قرار دهم و به کتابخانه های بزرگ کشور مراجعه کنم و جهت انجام این مهم متون متعدد را مطالعه نمایم تا به اهداف مورد نظر دست یابم.
که با انجام این پژوهش شاید بتوان توجه نظام تعلیم و تربیت را به تربیت اخلاقی بخصوص از دیدگاه نهج البلاغه جلب نمود و این پژوهش بتواند گام کوچکی برای راه گشایی تربیت اخلاقی باشد در این پژوهش اهداف کلی و جزیی زیر،مورد تحقیق می باشند و در ادامه اهمیت و ضرورت و پیشینه تحقیق توضیح داده می شود.
هدف کلی: شناسایی ویژگی های انسان و تربیت اخلاقی متناظر با آنها در نهج البلاغه
اهداف جزئی:
۱٫شناسایی ویژگی های انسان در ارتباط با خداوند و تربیت اخلاقی متناظر با آنها در نهج البلاغه
۲٫شناسایی ویژگی های انسان در ارتباط با خودش و تربیت اخلاقی متناظر با آنها در نهج البلاغه
۳٫شناسایی ویژگی های انسان در ارتباط با انسان­های دیگر و تربیت اخلاقی متناظر با آنها در نهج البلاغه
۴٫شناسایی استلزامات تربیتی مرتبط با آن ویژگی های در نهج البلاغه
اهمیت و ضرورت تحقیق:
جریان تربیت از واقعیت های پیچیده، گسترده و بسیار تأثیرگذاری است، که از دیرباز در جوامع بشری مطرح بوده است. تداوم و توسعه هستی، خود به شکلی متعالی و پایدار است خواست حقیقی هر انسانی است که همه آدمیان به راستی آن واقفند. به سبب همین خواست، آدمی پیوسته در تکاپوی توسعه هستی خود است و جریان تربیت، در واقع تلاشی اجتماعی برای تسهیل و جهت دهی تکاپو است و از طریق آن، حیات انسانی تداوم و تکامل پیدا می کند، لذا، توجه به چگونگی هستی انسانی، اهمیت تربیت را هرچه بیشتر آشکار می سازد (اعرافی و باقری، ۱۳۸۸، ص۹۸).

مهمترین هدف از نزول وحی الهی (تربیت) انسان است که جز از راه تربیت فکر میسر نیست.پس دین مبین اسلام هدفی جز تکامل انسان را ندارد و رسیدن به کمال بدون برنامه ارائه برنامه صحیح و دقیق تربیتی امکان پذیر نیست.
امام علی (ع) در اهمیت تربیت که تربیت را وسیله ای برای سلامت خود انسان و نیز به صلاح بشر می داند: چنین فرمودند: «زنهار! زنهار، در تربیت و سازندگی خویشتن تلاش کن زیرا که خداوند راهی که را باید بروی، برای تو روشن ساخته است و آینده رفتن تو را مشخص و تبیین فرموده است» (نهج البلاغه: نامه ۳۰). امام علی(ع) راز خودسازی انسان را به شناخت و معرفت همه جانبه و از طریق تربیت امکان پذیر می داند و در نامه تربیتی خویش به امام حسن (ع) چنین فرموده است «قلبت را به اندرز زنده دار و سرکشی آن را به پارسایی بمیران و دلت را به یقین نیروبخش و به حکمت روشن گردان» و در ادامه می فرمایند «چون به کار تو چونان پدری مهربان عنایت داشتم و بر ادب و آموختنت همت گماشتم» (نهج البلاغه: نامه ۳۱).
بنابراین در بیان ضرورت تربیت می توان گفت که روی کردن به تربیت صحیح، پرداختن به ضروری ترین امور انسان و جامعه انسانی است؛ و رسالت همه پیامبران الهی تربیت انسان ها بوده است. همچنان پیامبر خاتم حضرت محمد (ص) هدف از بعثت شان را این گونه بیان فرموده اند: «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» «همانا من برای تکمیل فضیلت های اخلاقی برگزیده شده ام». و شاگرد مکتب ایشان، امام علی(ع) در نامه ۴۵ کتاب شریف نهج البلاغه هدف تربیتی بعثت پیامبر اکرم(ص) را چنین بیان کرده اند: «پس خداوند، محمد(ص) را به راستی برانگیخت تا بندگانش را از پرستش بتان برون آردو به عبادت او وادارد، و از پیروی شیطان برهاند و به اطاعت خداوند کشاند؛ با قرآنی که معنی آن را آشکار نمود و اساسش را استوار فرمود، تا بندگان بدانند بزرگی پروردگار خود ار که دانای آن نبودند، و بدو اقرار کنند، از پس آنکه بر انکار می افزودند، و او را نیک بشناسند، از آن پس که خود را ناآشنا بدو می نمودند» (نهج البلاغه: نامه ۴۵).
در نتیجه انسان با تربیت است که می تواند به کمالات انسانی دست یابد و در صورت فقدان آن، به شر و بدی مبتلا گردد. امام علی (ع)می فرماید: «عدم الادب سبب شر» «فقدان ادب سبب هر شر و بدی است».حال می توان گفت تربیت با مفاهیمی چون اخلاق، تعلیم و تزکیه رابطه تنگاتنگی دارد؛ لذا بررسی هر یک از مفاهیم، می تواند در بازنمایی زمینه های گوناگون تربیتی، نقش تأثیرگذاری داشته باشد.
شیخ ابوعلی مسکویه در تعریف اخلاق می گوید: اخلاق حالتی نفسانی است که بدون نیاز به تفکر و تأمل آدمی را به سمت انجام کار حرکت می دهد(ابن مسکویه، ۱۴۲۲ق، ص ۷۸).
در بیان اهمیت اخلاق آورده اند: «آنگاه که آدمی از بایدها و نبایدهای که بیشتر به صورت روا و ناروا و یا پسندیده و ناپسند عرضه می شوند، فراتر رود و به بازشناسی نیک ازبد برسد و این شناخت ارزش نیک، او را به کردار شایسته برانگیزد، به قلمرو اخلاق رسیده و در راه انسان شدن گام نهاده است» (نقیب زاده، ۱۳۸۵، ص۱۵).
بدین سبب دانشمندان مسلمان توصیه می کنند که قبل از فراگیری هر علمی به آموختن علم اخلاق و تزکیه نفس بپردازند. پس بنابراین در نظر دانشمندان مسلمان، علم اخلاق برترین علم است. این علم از همه علوم برتر است و به نیکو کردن رفتار انسان از آن جهت که انسان است می پردازد» ( ابن مسکویه،۱۴۲۲ ق، ص۵۵).
با توجه به ضرورت اخلاق در زندگی فردی و اجتماعی می توان گفت: همانطور که در زندگی فردی و خصوصی بدون اخلاق، لطافت و شکوفایی و زیبایی ندارد؛ و خانواده ها بدون اخلاق سامان نمی پذیرند؛ ولی مهمتر ازآنها، زندگی اجتماعی بشر است که با حذف مسائل اخلاقی به سرنوشت دردناکی گرفتار می شود و شاید گفته شود که سعادت و خوشبختی و تکامل جوامع بشری را می توان در پرتو عمل به قوانین و احکام صحیح بدست آورد، بی آنکه مبانی اخلاقی در افراد وجود داشته باشد. ولی عمل به مقررات و قوانین نیز بدون پشتوانه اخلاق ممکن نیست؛ تا از درون انسانها انگیزه هایی برای اجرای مقررات و قوانین وجود نداشته باشد، تلاشهای بیرونی به جایی نمیرسد. زور و فشار بدترین ضمانت اجرایی قوانین و مقررات است که جز در موارد ضروری نباید از آن استفاده کرد و در مقابل آن اخلاق بهترین ضامن اجرایی قوانین و مقررات محسوب می شود در اهمیت اخلاق همین بس که انسانها با وجود اخلاق مسیر زندگی خود را جهت می دهند.
مهمترین بیماری های روحی وجود صفات رذیلت اخلاقی در انسان است. وجود این بیماری آثار سوئی دارد مثل توانایی تشخیص خوب و بد، حق و باطل را در انسان تضعیف می کند این افراد که از آرامش روحی محرومند مثل حسادت، خود بزرگ بینی، کینه ورزی و … آرام و قرار روح انسان را گرفته و زندگی را بر او تلخ می کنند.
بیماریهای روحی، علل آنها و راه درمان آنها ضروری است علمی که عهده دار بیان صفات و رفتارهای پسندیده و ناپسند و راه های درمان صفتهای ناپسند است، علم اخلاق و تربیت اخلاقی است پس سعادت فرد در گروه پاکسازی و تهذیب نفس از آلودگی ها و آراستن به فضائل اخلاقی است.
پس هدف اساسی بعثت پیامبر اکرم را تزکیه نفس انسانها از آلودگی ها بیان کرده و می فرماید: « هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأمِّیِّینَ رَسُولا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» (جمعه: ۲).
«او کسی است که در میان درس ناخواندگان پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات خدا را تلاوت کند و نفس آنان را از آلودگی ها پاک کند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد، مسلماً پیش از این دو گمراهی آشکار می بودند».
در عصر ما حاضر نه تنها نیازهای اساسی انسان و جامعه به عنوان یک ضرورت باید مورد ملاحظه قرار گیرد؛ بلکه چالشهای جدید که در عرصه ارتباط انسانی باوجود پیشرفت علم و تمدن که همان نبودن تربیت و اخلاقی مناسب در ارتباطات انسان با خودش، خدا، جهان و دیگران را به سوی کمال جهت دهد را نیز مورد توجه قرار داد با وجود اهمیت به تربیت عقلانی، جسمانی، عاطفی و سیاسی باید به تربیت اخلاقی که آنان را در بر می گیرد بیشتر توجه کرد.
لذا با توجه به ضرورت تربیت اخلاقی میتوان چنین گفت که مواجهه شدن دنیا معاصر با چالشهای تربیتی و اخلاقی نیاز به ارائه راهکارهای موثر و کارآمد دارد که به دغدغه وجودی آدم و نیز دردها و بحرانهای او پایان بخشید. چنین راهکارهایی ضرورتاً باید متکی به تربیت اخلاقی نیرومندی باشد که کردار و فعالیت های تربیتی انسان را هدایت نموده و جهت گیری موثری به آنها دهد. لذا هر زمان که نیاز به دلالتهای تربیتی و اخلاقی کارامد و عمیقی احساس می شود، لزوماً در پی تربیت اخلاقی پر خواهیم آمد که تکیه گاه و پشتوانه قاطعی برای رفتارها و کارکردهای تربیتی محسوب گردد.
بدیهی است از جمله ملزومات پویایی تربیت اخلاقی چیزی جز این نیست که همگام با تغییرات جدید در جوامع بتواند با ارائه راهکارهای تربیتی و اخلاقی افرادرا از این سرگردانی نجات دهد، و هر کس خودش را با توجه به ظرفیت وجودی خودش و استعدادها در جهت تکامل خود در این دنیا بسازد.
با وجود این اهمیت تربیت اخلاقی به اسلام اختصاص ندارد، تجربه نشان داده است انسان متدین یا غیرمتدین بی نیاز از اخلاق و تربیت اخلاقی نبوده و نیست و کم توجهی به اخلاق و فضائل اخلاقی سبب آسیب های جدی به جامعه و افراد می شود، بدین سبب امروزه تربیت اخلاقی در کشورهای غربی از موضوعاتی است که مورد توجه محققان و اساتید دانشگاه و نیز مربیان و مدارس قرار گرفته است.
بنابراین اخلاق و تربیت اخلاقی نقشی بسیار مهم در سلامت روح انسان و سعادت و خوشبختی فرد و جامعه دارد. از این جهت نیازمند توجه بیشتر است؛ به ویژه برای مسلمانان؛ زیرا به اندازه ای که در دین ما به اخلاق و تربیت اخلاقی توجه شده در ادیان و مکاتب دیگر چنان توجهی نشده است.
یکی از وظایف اساسی پیامبر(ص) و پس از وی اهل بیت(ع)گسترش مکارم اخلاقی در میان مردم بوده است. به همین سبب سیره پیامبر(ص) و اهل بیت منبعی سرشاری برای تربیت به ویژه تربیت اخلاقی است. با توجه به اهمیت تربیت اخلاقی انسان و رواج نظریات و مکاتب اخلاقی مختلف در جوامع بشری، بایسته است راه تربیت اخلاقی بشر را از کسی بجوئیم که هستی بخش و آشنا با همه زوایای وجودی اوست.
شخصیت حضرت علی نیز یک الگوی عالی تربیت اخلاقی است. زندگی علی (ع)به منزله یک مکتب بزرگ تربیتی است؛ گفتار و کردار و اندیشه های او همه، جنبه تربیتی دارند. او نه تنها با الهام از مکتب اسلام ارزش های عالی انسانی را مطرح نمود، بلکه خود در زندگی مظهر و نمونه این ارزشها بود. او الگوی عالی تربیت اخلاقی برای انسان های خداشناس، کمال جوی، حکمت دوست، عدالت خواه و حق طلب بوده و هست که با مطالعه نهج البلاغه می توان نکات تربیتی ارزشمندی را استخراج کرد و بر این پایه کتاب نهج البلاغه محتوای ژرف و عمیق در قالب الفاظ و عبارات فصیح و بلیغ همراه با جامعیت مطالب، از این کتاب ارزشمند اثری جاودانه ساخته است و لقب «اخ القرآن» را زینبده آن است. می توان آن را «کتاب اخلاق» بنامیم مبنا و اساس کار قرار گرفته تا با مطالعه آنها نکات مربوط با تربیت اخلاقی استخراج و تدوین شود و در اختیار انسان های جویای علم اخلاق قرار گیرد.
یکی از علل جاذبیت مباحث تربیتی و اخلاقی در نهج البلاغه این است که به مباحث عینی که به زندگی مادی و معنوی انسان ها مربوط می شود پرداخته است. نهج البلاغه به سراغ کلی گویی، فلسفه بافی و مسایل پنداری نمی رود. علی (ع)مرد مبارزه و عمل، مرد «زندگی و حیات و مرد هدف و پیروزی بود و سخنانش همه جا همین آهنگ را دارد» (مکارم شیرازی، ۱۳۷۹، ص۱۲).
دیگر اینکه علت جاذبه نیرومند نهج البلاغه در مباحث تربیتی و اخلاقی این است که در هر میدانی و ساحتی از تربیت که گام می نهد، چنان حق سخن را ادا می کند و دقایق را مو به مو شرح می دهد که گویی گوینده آن تمامی عمر را به بحث و بررسی روی همان موضوع مشغول بوده است.
بر همین اساس توجه به نهج البلاغه که کتابی کامل است در تربیت اخلاقی نسل کنونی استفاده کرد لذا پایان نامه حاضر در پی آن است تا با نگاهی پژوهشی به نهج البلاغه مبنا و شاهراه اصلی تربیت اخلاقی در نهج البلاغه را موضوع سخن قرار دهدو سیر این روند را از آغاز تا پایان، به تحلیل و بررسی بنشیند هدف این پژوهش، شناسایی تربیت اخلاقی در نهج البلاغه است و تلاش در جهت فهم جایگاه ارتباط انسان با خدا و خودش و انسان دیگر، از طریق واکاوی محتوای نهج البلاغه و بهره گیری از رهنمودهای امام علی(ع) که برای نجات انسان از بحران اخلاقی موجود در جهان معاصر است، و سوال های این پژوهش هم بر اساس اهداف آن به شرح زیر می باشند.
سؤال های تحقیق:
۱٫ویژگی های انسان در ارتباط با خداوند و تربیت اخلاقی متناظر با آنها در نهج البلاغه چه هستند؟
۲٫ویژگی های انسان در ارتباط با خودش و تربیت اخلاقی متناظر با آنها در نهج البلاغه چه هستند؟
۳٫ویژگی های انسان در ارتباط با انسان های دیگر و تربیت اخلاقی متناظر با آنها در نهج البلاغه چه هستند؟
۴٫ استلزامات تربیتی مرتبط با آن ویژگی ها در نهج البلاغه چه هستند؟
تعریف مفاهیم و اصطلاحات پژوهش
الف- تعاریف مفهومی
تربیت: واژه تربیت از ریشه «رَبَوَ» و باب تفعیل معرفی می نماید و چنین ذکر می کند که در این ریشه معنای زیارت و فزونی اخذ گردیده است و بنا بر این واژه تربیت با توجه به ریشه آن، به معنی فراهم آوردن موجبات فزونی و پرورش است و از این رو به معنی تغذیه طفل به کار می رود. اما علاوه بر این، تربیت به معنی تهذیب نیز استعمال شده که به معنی زدودن خصوصیات ناپسند اخلاقی است باقری (۱۳۷۰، ص۴۶-۴۵).
اخلاق: «اخلاق، مجموعه ملکات روحی پایدار است که به صورت اختیاری و آگاهانه در گذر زمان، در ضمیر انسان شکل می گیرد و سبب می شود انسان به آسانی و بدون نیاز به اندیشه و تامل، رفتار ویژه ای را انجام دهد(ابن مسکویه، ۱۴۲۲ ق، ص۲۶).
« اِنَّکَ لَعَلیَ خُلُقٌ عَظیم» (قلم: ۴۸)«به راستی که تو را خویی والاست».
عالمان اخلاق معنای مختلفی در نظر گرفته اند که رایج ترین آنها عبارت است از صفات نفسانی پایدار در نفس انسان که رسوخ کرده است.
تربیت اخلاقی: دانشمندان مسلمان با توجّه به جامعیّت مکتب تربیتی اسلام و بر اساس رهنمودهای وحی، سه عنصر «بینش»، «منش» و «انگیزش» را در کنار هم مد نظر قرار داده و «تربیت اخلاقی» را این گونه تعریف نموده اند :
«فرایند و بستری که در آن انسان توانایی می یابد از روی اختیار ، ملکات و صفاتی را بپذیرد و در کنار ساختار خلقی خویش ، از سرنوشت و طبعی دیگر برخوردار شود» (یالجن، ۱۴۰۶ق،صص ۳۰-۲۸).
نهج البلاغه: یعنی راه روشن بلاغت نهج البلاغه به عنوان گزیده ای از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امیرالمؤمنین علی (ع) دائره المعانی از فرهنگ اسلامی است که توسط ادیب و دانشمند برجسته شیعه سیدرضی گردآوری گردیده است.
سیدرضی در مورد این کتاب چنین می گوید: « پس از تمام شدن، چنین دیدم که نامش را نهج البلاغه بگذارم؛ زیرا این کتاب درهای بلاغت و سخنوری را به روی بیننده خود می گشاید و خواسته هایش را به او نزدیک می سازد. هم دانشمند و دانشجو را بدان نیاز است، و هم مطلوب سخنور و پارسا در آن وجود دارد».
استاد مطهری در این باره می نویسد: « سیدرضی شیفته سخنان علی(ع) بوده است. او مردی ادیب و شاعر و سخن شناسی بود، بیشتر از زاویه فصاحت و بلاغت و ادب به سخنان مولی می نگریسته است. به همین جهت در انتخاب آنها این خصوصیت را در نظر گرفته است از این رو نام مجموعه منتخب خویش را نهج البلاغه نهاده است» (مطهری،بی تا، ص۵).
ب- تعاریف عملیاتی
تربیت اخلاقی: مجموعه ای از فعالیت های تربیتی به منظور را از میان بردن صفت های رذیلت و ایجاد صفتهای فضیلت است. لذا تربیت اخلاقی همان صفات نفسانی خوب و بد (فضایل و رذایل) و اعمال و رفتار اختیاری خوب و بد و نیز شیوه تحصیل صفت های نفسانی خوب (فضایل) و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفت های نفسانی بد (رذایل) و اعمال ناپسند است.
چرا که تربیت اخلاقی آموزش اصول و ارزش های اخلاقی و پرورش گرایش ها و فضیلتهای اخلاقی است که به بعد شناختی، عاطفی و رفتاری اخلاق مورد توجه قرار گرفته است.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.
 

۱۱

ترنج دار شدن قالی

شل بودن چله ها، عدم تناسب مواد اولیه با رج شمار،
نایکنواختی ضربات دفتی

۱۲ ۱۲

کجی در قالی

نداشتن کوجی، توزیع بیشتر چله روی سر دار، پاره شدن نخ کوجی، عدم نصب مناسب دار، عدم پهنا زن، کج بودن دار و سر دار، تاب زیاد پود ضخی، کشیدن پود ضخیم

۱۳

رنگ رفتگی

تابش بیش از حد و مستقیم آفتاب، پخش شدن مواد شوینده در قسمتی از فرش، عدم ثبات رنگی خامه فرش

عملیات رنگ کاری[۳۱] در حوزه مرمت به چند بخش تقسیم می­ شود:
۱- رنگ گذاری یا نقاشی
نقاشی عبارت است از: رنگ کردن قسمت های پوسیده­ی قالی. این عمل برای جور کردن الگوهای پیرامون و رنگ ها انجام می­ شود. فروشندگان گاهی اوقات چنانچه احساس کنند رنگ خاصی در قالی نامناسب است، پرزهای قالی را رنگ می­ کنند. رنگ کردن قالی روش جدیدی نیست، در دهه ۱۲۹۰ هجری شمسی، تعدادی قالی ساروق به ایالت متحده فرستاده شده بود که ابتدا از شدت رنگشان کاسته شده بود، تا به این طریق رنگ ها ملایم تر شود و سپس به پرزهای زمینه رنگ هایی زده شده بود تا نوعی رنگ خرمایی (بلوطی) پر رنگ بوجود آید. رنگ کردن قالی هرگز مانع گره زدن مجدد در آن نمی­ شود. اگر رنگ های استفاده شده در قالی ثابت نباشد، به قسمت های روشن تر پرزهای دوباره گره زده شده پس داده می­ شود. پیش از گره زدن مجدد، باید رنگ ها از نظر ثابت بودن امتحان شود. این عمل با بهره گرفتن از یک تکه پارچه سفید مرطوب و محلول رقیق آب و ماده­ی شوینده انجام می­­شود. پارچه را باسرعت روی قسمت رنگ شده می­مالند اگر رنگی به پارچه پس داده شد، گره زنی در قسمت هایی با رنگ های روشن عملی نیست، مگر اینکه رنگ ها یا پاک شود یا به طریقی ثابت شود”اف استون،۱۳۸۹، ص۴۱”.
برخی از قالی­های نو و کهنه ( اغلب تجاری ) عیوبی در رنگ دارند که بنابر درخواست مشتری، توسط لکه بردار یا مرمت­گر مورد بررسی و رفع عیب قرار می­گیرند. مجموعه این عملیات را رنگ برداری یا لکه برداری می­نامند. برای مثال فرش های لاکی ساروق است که با روناس رنگررزی می­شد، طبق سلیقه امریکا به لاکی دوغی تغییر یافت. یعنی همراه با روناس از دوغ برای رنگرزی استفاده می­کردند که رنگ روشن تری به وجود می­آمد ولی امروزه با رنگ پلیکان این رنگ لاکی دوغی را به زرشکی تبدیل می­ کنند (شبیه قرمز دانه). نکته­ی مهم رنگ برداری و لکه برداری در این است که بخش قابل توجهی از عملیات مرمت دوام و بقا ندارند و با گذشت زمان، تابش نور خورشید و یا اولین شستشو این پدیده­ پنهان کاری دوباره آشکار می­ شود. متاسفانه اطلاعات در خصوص عملیات رنگ برداری پراکنده، سلیقه ای و فاقد کارایی آموزشی و علمی است و این روند تحقیقات میدانی، پاسخگوی هیچ یک از اهداف علمی مورد نظر نیست. این ویژگی از خصایل حرفه های تخصصی و صرفا تجربی است که فاقد هر گونه بیان علمی هستند. چنانچه هر استادکاری صرف دانسته های فردی و علایق خویش عمل می­ کند و به عبارت صحیح تر به تعداد متخصصین، روش های اجرایی قابل قبولی وجود دارد. این از خصوصیات آموزش سینه به سینه است که تا کنون جاری است. زمینه­ فعالیت این حرفه از مرمت، در راستای تکمیل قالی های صادراتی و گاه مصارف داخلی به شدت گسترش یافته و جایگاه خوبی برای خود ایجاد کرده است. هر چند هیچ یک از یادداشت ها در این خصوص نتایج تحقیقاتی مطلوبی را در پی نداشت، اما در هیچ جایی نیز به جهت توجیه رفتارهای حرفه ای مرمتگران، مطلبی جای نگرفته و تنها معرفی و شناخت لازم در حوزه فعالیت رنگ برداری و لکه برداری ارائه شده است.
۲-۵-۷ ابزار مورد استفاده در رنگ گذاری
رنگ های جوهری یا آنیلینی[۳۲]
رنگ های آنیلین یا آنیلینی دارای ثبات عمومی ( شستشو ، سایشی و نوری ) ضعیفی هستند و از این گونه رنگ ها، که به شدت در میان مرمت­گران رایج اند، جهت تطبیق و هماهنگ سازی رنگی در قسمت های پرزدار پشت و روی قالی، شیرازه و همچنین در بعضی از موارد جهت پوشاندن بعضی از عیوب مانند بیدخوردگی و یا سرنخ، استفاده می شود.[۳۳]
مداد شمعی و مداد رنگی[۳۴]
جهت چرک کردن و هماهنگ شدن تار و پودهای قسمت های مرمت شده با سایر قسمت های قالی از مداد شمعی و یا رنگی استفاده می­ شود. هر چند این اشتباه فاحش در مرمت قالی های تجاری متداول و رایج است، بهتر است از روش صحیح که به کارگیری پرمنگنات و پوست گردو است، استفاده شود تا این هماهنگ سازی به گونه ای مطلوب تر صورت گیرد.
قلم مو[۳۵]
قلم موهای مورد مصرف در لکه برداری باید قابلیت انعطاف کمی داشته باشند. از این رو به کارگیری قلم موهای معمولی و موجود در بازار مناسب لکه برداری نیست. معمولا لکه برداران با بهره گرفتن از الیاف زبر و بلند نایلونی قلم موهایی با اندازه های مناسب جهت کار خود می­سازند.[۳۶]
چوب قلم [۳۷]
این وسیله از باریکه ای چوب ساخته شده که با بهره گرفتن از نوک تیز آن، رنگ های جوهری را در مواقع لزوم به محل مورد نیاز در سطح پشت قالی و یا بر روی سرنخ های پنبه ای روی قالی منتقل می­ کنند که به آن نیش قلم نیز می­گویند.
ظرف[۳۸]
جهت آماده سازی و نگهداری رنگ ها معمولا از ظروف پلاستیکی ارزان قیمت استفاده می­ شود.
۲- رنگ برداری یا رنگ زدایی پشم[۳۹]
بعضی از قالی­ها ( اغلب تجاری ) بعد از اتمام عملیات بافت، دچار عیوب رنگی می­باشد. این عیوب انواع گوناگون دارند. بعضی از آنها عبارتند از:

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir
 

اشتباه بافنده در زمینه انتخاب رنگ یک خامه و عوض شدن آن رنگ در یک قسمت بافت که در اصطلاح به آن رگه دار شدن می­گویند.
 

در میانه کار بافت، یکی از رنگ های به کار رفته درقالی مورد پسند خریدار یا تولید کننده نیست.
 

شدت رنگ های به کار رفته در قالی مطلوب نیست وبا رنگ برداری این شدت رنگ کاهش می­یابد.
 

در این موارد ذکر شده از عملیات رنگ برداری استفاده می­ شود. معمولا این عملیات به وسیله مواد رنگ زا مانند : رنگ های جوهری، رنگ های گیاهی، مداد شمعی، ماژیک و همچنین اکسید کننده هایی مانند پرمنگنات پتاسیم، جوش شیرین، جوهر لیمو( اسید سیتریک )، هیدرو سولفیت، کلر و … استفاده می­ شود.
روش کار در این عملیات به صورت تجربی است و هر یک از استادکاران از روش های مخصوص به خود استفاده می کنند. لازم به ذکر است که ابزار لکه برداری صرفا قلم و ظرف رنگ است که قبلا در بخش ابزار معرفی شده اند.
پشم را برای آن که دوباره رنگ کنند، رنگ آن را اصلاح کنند، تغییر رنگ دهند، رنگ زدایی می­نمایند. رنگ های مختلف از لحاظ جنس، نوع، طبیعت و سایر مشخصات آن ها نوعی خاص از رنگ زدایی را طلب می­ کنند، به طور مثال رنگ های اسیدی را در حمام های قلیایی و رنگ های زمینه سبز، بنفش و آبی را با روش اکسیداسیون می­توان رنگ زدایی نمود.
رنگ زدایی به روش های گوناگون از جمله سه طریق زیر انجام می­گیرد:
الف- در حمام هایی که با مخلوط کردن مواد آماده می­ شود.
ب- به کارگیری روش اکسیداسیون مواد، که رنگ زدایی با بیکرومات پتاسیم یا آب اکسیژنه انجام می­ شود.
پ- احیاء و استفاده از هیدروسولفیت سدیم “دانشگر،۱۳۷۶، ص۲۵۷”.
۳ – لکه برداری
گاه بر روی قالی لکه هایی ایجاد می شود، این لکه ها می توانند به علل گوناگون پدید آمده باشند. از آن جمله می­توان به :
لکه های ایجاد شده از تماس مواد خارجی از قبیل انواع رنگ ها، خوراکی ها، مواد روغنی، مواد شیمیایی و … با سطح قالی. لکه های حاصل از شستشوی قالی از قبیل درهم رفتگی رنگ ها و رنگ دادن خامه ها. به منظور رفع و پوشاندن این عیوب از عملیاتی بنام لکه برداری استفاده می­ کنند.
روش کار در این نوع عملیات نیز به طور معمول به صورت تجربی به دست آمده و ممکن است هر یک از استادکاران این فن از روش مخصوص خود برای از بین بردن لکه ای خاص استفاده کنند. در این بخش سعی شده مواردی که عمومیت بیشتری دارد ذکر شود.
ابزار مورد مصرف در این عملیات عبارتند از: قلم مو برای مالیدن مواد رنگ بر ، بر روی لکه ها و همچنین ظرف ( معمولا پلاستیکی ) برای تهیه و نگهداری این مواد. تقریبا مواد شیمیایی مورد مصرف در این عملیات مشابه مواد اکسید و احیاء کننده­ عملیات رنگ برداری هستند و گاهی از مواد رنگی نیز استفاده می­ شود.
بررسی عوامل آسیب رسان به قالی دستباف ازجمله مباحثی است که در طی سالهای اخیر مورد توجه بسیاری از کارشناسان و علاقه مندان فرش دستباف قرار گرفته است و به تدریج به عنوان یکی از مباحث تخصصی و در کنار عناوین مرمت و نگهداری فرش، از جایگاه خاصی برخوردار شده است.
پس از بررسی و شناخت عیوب قالی به شرح حرفه­ی رنگ کاری و بررسی دلایل استفاده از این روش در قالی پرداخته شد. تقریبا در مرمت قالی، تمامی عیوب به صورت متعارف و استاندارد رفع می­شوند اما هنر رنگ کاری بصورت نامتعارف و غیر اصولی بر روی قالی­ها اجرا می­ شود. رنگ کاران در این مرحله از کار بواسطه ابزار رنگی مانند ماژیک، قلم مو و جوهر درصدد پوشاندن عیوب رنگی می­شوند که متاسفانه این عملیات نه تنها ثبات ندارد بلکه باعث پخش شدگی همان رنگ ها در دیگر نقاط قالی می­ شود.
۲-۵-۸ دلایلی که فرش نیازمند عملیات رنگ کاری می­ شود
بر اثر عوامل گوناگون از جمله موارد زیر رنگ قالی دستخوش تغییر و نیازمند عملیات رنگ کاری می­ شود.
۱- اشعه فرابنفش خورشید نقش مهمی در از بین بردن رنگ قالی دارد. رنگ های مختلف در برابر نور خورشید واکنش های مختلفی از خود نشان می­دهد به همین منظور بی رنگی اغلب در برابر رنگ های قالی ثابت نیست. بی رنگی پیامد طبیعی استفاده از قالی و فرسودگی آن است و اغلب بر روی قسمت جلوی قالی بیشتر اثر می­گذارد تا پشت آن. تفاوت در عمق رنگ در بین جلو و پشت به واسطه­ رنگ های طبیعی به طور دقیق قابل نشان دادن نیستند. البته این تفاوت، باید به حد متعادل برسد. چنانچه رنگ های جلوی قالی ملایم و رنگ های عقب آن روشن و زمخت (تند) باشد در این مرحله عملیات شور صورت می­پذیرد.
۲- مواد شیمیایی نامناسب، رنگ برخی از قالیها را تغییر می­دهد. به علت استفاده از رنگ های بی ثبات آنیلینی رنگ سرخ به قهوه ای و سبز به خاکستری تغییر ماهیت می­دهد.
۳- عدم مر غوبیت خامه و رنگ آن.
۴- عدم مهارت و دقت در رنگرزی خامه.
۵- دو گونگی خامه به هنگام بافت فرش.
۶- بهره برداری غیر صحیح از قالی و انداختن آن به طور یکنواخت در یک محل که دارای نور و آفتاب گوناگون باشد. این عیب معمولا پس از گذشت اندک زمان از بهره برداری ظاهر می­ شود و در صورتی که فرش استعداد کافی داشته باشد بر طرف می­ شود ( دو رنگ شدن ).
۷- دو رنگی ناگهانی: هر گاه در متن و حاشیه قالی یک تغییر ناگهانی رنگ دیده شود به آن اصطلاح ابرش می­گویند. این کیفیت که گاه ممکن است زیبا و دلپسند هم باشد ممکن است در طول معینی از قالی امتداد پیدا کرده و سپس قطع شود. دلیل بروز این حالت به علت تغییرات مدت جوش کلاف ها و یا کم و زیاد شدن مواد رنگی و دندانه های مصرفی در موقع رنگرزی است. یکی دیگر از علل بروز کیفیت دو رنگی عدم خاصیت یکنواختی در رنگ پذیری پشم است، اگر پشم خوب شسته شده و یکدست شود خاصیت رنگ پذیری آن یکنواخت خواهد شد به همین دلیل بعضی ها عقیده دارند که به جای رنگ کردن کلاف خامه بهتر است پشم رنگ شود که در این صورت پشم رنگ شده در مرحله حلاجی یکنواخت می­ شود. کیفیت دو رنگی بیشتر در مراکز بافت عشایر و روستایی که به علت کمبود سرمایه، کلاف های پشم را در دفعات مختلف خریداری می­ کنند بوجود می­آید. در کارگاه های بزرگ قالی بافی که کلاف ها را همیشه به مقدار کافی در اختیار دارند کمتر به چشم می­خورد”نصیری، ۱۳۸۲، ص ۲۶”.
۸- رنگ دوانی: رنگ هایی که دارای ثبات مناسب نیستند یا نخ هایی که پس از رنگرزی به اندازه کافی شستشو نشده اند ممکن است به سایر قسمت های قالی رنگ پس دهند، خصوصا رنگ لاکی قابلیت رنگ دهی بیشتری دارد، در شستشو با مواد شیمیایی به رنگ های مجاور(رنگ های روشن) خود نفوذ می­ کند. ضعف و نقص مهم یک رنگ عدم ثبات آن است. این نقص ممکن است موجب رنگ پریدگی یا تغییر رنگ شود”اف. استون،۱۳۹۱، ص ۱۶۸؛۱۷۳”.
در بحث رنگ نخ ها، شناخت کیفیتی که به وسیله­ آن رنگ را بتوان تعریف کرد، عبارتند از رنگ، سایه و درخشندگی. رنگ رشته های نخ چنانچه کناره های آن قابل مشاهده باشد، نسبت به حالت بریده شده انتهای آن روشن تر به نظر خواهد رسید. تارها و پودها نور بیشتری را جذب می­ کنند و سبب تیره تر شدن رنگ ها می­ شود. این تاثیر در قالی به خوبی دیده می­ شود. در حالتی که قالی را از پایین نگاه کنیم تیره تر به نظر می­رسد” اف استون،۱۳۸۹، ص۴۴”.
 
 

۲-۵- اخلاق و دین
 

دین حقیقی: دین حقیقی از نظر کانت عبارت از این است : در تمام تکالیف خود، خدا را به عنوان واضع کل قانون که باید مورد احترام واقع شود بدانیم.[۱۴]

۲-۵-۱- سرچشمه هاى حُسنِ خُلق
 

بعضى مردم به طور طبیعى خوش اخلاق و خوش برخوردند و این یکى از مواهب الهى است که نصیب هر کس نشده است. باید خدا را با تمام وجودش شُکر گوید. ولى گروهى چنین نیستند، امّا مى توانند با تمرین و ممارست و به کاربستن اصول دقیقى حُسن و خُلق را در وجود خود زنده کنند و چنان در عمق جانشان نفوذ کند که طبیعت ثانویّه شود. بهترین راه براى رسیدن به این کمال آن است که در آثار معنوى و مادّى آن همه روزه بیندیشند، و روایاتى که در بالا گفته شد و تحلیل هایى که در ذیل آن آمد را به خاطر بسپارند، و به هر مناسبتى آن را تکرار کنند. از سویى دیگر باید از نظر عملى نیز به تمرین حُسن و خُلق مشغول شوند زیرا فضائل اخلاقى مانند نیروهاى جسمانى از طریق تمرین تقویت مى شود همان گونه که ورزش کاران پس از مدّتى تمرین، داراى اندامى نیرومند و زیبا و کارآمد مى شوند، ورزش هاى اخلاقى نیز روح انسان را قوى و زیبا و کارآمد مى کند. بزرگان اخلاق گفته­اند، اشخاص بخیل باید دندان روى جگر بگذارند و از اموال خود به این و آن ببخشند. در آغاز، این کار براى آن بسیار مشکل است ولى روز به روز آسان تر مى شود و به تدریج به جایى مى رسند که اگر روزى چیزى نبخشند ناراحتند! و نیز توصیه کرده ­اند افراد ترسو باید در میدان هاى مبارزه حضور یابند تا با گذشت زمان ترس آنها بریزد و روحیه دلیرى و شجاعت در آنها زنده شود. صاحبان اخلاق سوء نیز از همین طریق تمرین مستمر و پى گیر مى توانند سرمایه عظیم حُسن و خُلق را براى خود فراهم کنند و از برکات آن بهره بگیرند. افزون بر این ها با توجّه به این که یکى از عوامل کج خلقى تکبّر و خودبرتربینى و نیز عصبانیّت و غلبه خشم و ستیزه جویى بر روح انسان و گاه تنگ نظرى و بخل و حسادت است اگر کسى بخواهد به تمام معنى خوش خُلق باشد باید آن عوامل منفى را از خود دور کند:
در قواى غضبیه و شهویه به سرحدّ اعتدال برسد، داراى سعه نظر باشد، کبر و خودبینى و حسادت و بخل را از خود دور کند تا بتواند به خلق حُسن آراسته گردد و از کج خُلقى نسبت به مردم در امان بماند.
بنابراین براى به دست آوردن این فضیلت بزرگ اخلاقى، مجموعه اى از صفات نیک را باید در وجود خود زنده کرد. چرا که بدون آن حُسن خلق آشکار نخواهد شد.
«غزّالى» در اینجا تعبیر جالبى دارد و مى­گوید: همان گونه که صورت زیبا تنها به زیبایى چشم­ها بدون زیبائى بینى و دهان و گونه­ ها حاصل نمى­شود بلکه باید تمام اعضاى صورت زیبا باشد، تا حُسن ظاهر به کمال برسد. در زیبائى باطن و حُسن خُلق تا قواى چهارگانه آگاهى و غضب و شهوت و عدالت به حدّ اعتدال و کمال نرسد این زیبائى حاصل نمى شود.
بى شک عامل توارث نیز در اینجا مؤثّر است، امام امیرالمؤ منین على علیه السّلام مى­فرماید: «حُسن الاءخلاق برهان کَرم الاءعراق ؛ حُسن اخلاق دلیل بزرگوارى ریشه هاى وراثت است.» و در جاى دیگر مى فرماید: «اءطهر النّاس اءعراقا اءحسنهم اءخلاقا؛ آنها که ریشه هاى پاک ترى دارند، اخلاق بهترى دارند.»
این نکته نیز در تمام مباحث اخلاقى نیز باید مورد توجّه باشد که بدون امدادهاى الهى فراهم کردن فضایل اخلاقى ممکن نیست، باید دست به دامان لطف الهى زد و با تمام وجود از پیشگاهش توفیق به دست آوردن این فضایل را نمود.
این بحث از مهمترین مباحث قرآنی است، و از یک نظر مهمترین هدف انبیای الهی را تشکیل
می­دهد، زیرا بدون اخلاق نه دین برای مردم مفهومی دارد، و نه دنیای آنها سامان می یابد; همان گونه که گفته اند:
۲-۵-۲-اقوام روزگار به اخلاق زنده اند
قومی که گشت فاقد اخلاق مردنی است! اصولا زمانی انسان شایسته نام انسان است که دارای اخلاق انسانی باشد و در غیر این صورت حیوان خطرناکی است که با بهره گرفتن از هوش سرشار انسانی همه چیز را ویران می کند، و به آتش می کشد؛ برای رسیدن به منافع نامشروع مادی جنگ به پا می­ کند، و برای فروش جنگ افزارهای ویران­گر تخم تفرقه و نفاق می­پاشد، و بی­گناهان را به خاک و خون
می­کشد!
آری! او ممکن است به ظاهر متمدن باشد ولی در این حال حیوان خوش علفی است، که نه حلال را می شناسد و نه حرام را! نه فرقی میان ظلم و عدالت قائل است و نه تفاوتی در میان ظالم و مظلوم!
با این اشاره به سراغ قرآن می رویم و این حقیقت را از زبان قرآن می شنویم؛ در آیات زیر دقت کنید:

هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبینٍ (سوره جمعه، آیه ۲)
 

لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبینٍ (سوره آل عمران، ۱۶۴)
 

کَما أَرْسَلْنا فیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ (سوره بقره، آیه ۱۵۱)
 

رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ (سوره بقره، آیه ۱۲۹)
 

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها (سوره شمس، آیات ۹ و ۱۰)
 

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى (سوره اعلی، آیات ۱۴ و ۱۵)
 

وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَهَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمیدٌ (سوره لقمان، آیه ۱۲)
 

ترجمه:

او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می خواند و آنها را تزکیه می کند و به آنان کتاب و حکمت می آموزد هرچند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند!
 

خداوند بر مؤمنان منت نهاد (و نعمت بزرگی بخشید) هنگامی که در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنها بخواند، و آنان را پاک کند و کتاب و حکمت به آنها بیاموزد، هرچند پیش از آن، در گمراهی آشکاری بودند.
 

همان گونه (که با تغییر قبله نعمت خود را بر شما ارزانی داشتیم) رسولی از خودتان در میانتان فرستادیم، تا آیات ما را بر شما بخواند، و شما را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد، و آنچه را نمی دانستید، به شما یاد دهد.
 

پروردگارا! در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیز! تا آیات تو را بر آنان بخواند، و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد و پاکیزه کند، زیرا تو توانا و حکیمی (و بر این کار قادری)!
 

هرکس نفس خود را پاک و تزکیه کرد، رستگار شد – و آن کس که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخت، نومید و محروم گشت!
 

به یقین کسی که پاکی جست (و خود را تزکیه کرد) رستگار شد – و (آن کس) نام پروردگارش را یاد کرد، سپس نماز خواند!
 

ما به لقمان حکمت (ایمان و اخلاق) آموختیم (و به او گفتیم) شکر خدا را به جا آور!
 

چهار آیه نخستین در واقع یک حقیقت را دنبال می­ کند، و آن این که یکی از اهداف اصلی بعثت پیامبراسلام صلی الله علیه و آله تزکیه نفوس و تربیت انسان­ها و پرورش اخلاق حسنه بوده است؛ حتی می­توان گفت تلاوت آیات الهی و تعلیم کتاب و حکمت که در نخستین آیه آمده، مقدمه ای است برای مساله تزکیه نفوس و تربیت انسان­ها؛ همان چیزی که هدف اصلی علم اخلاق را تشکیل می­دهد.
شاید به همین دلیل «تزکیه» در این آیه بر «تعلیم» پیشی گرفته است، چرا که هدف اصلی و نهائی «تزکیه» است هرچند در عمل «تعلیم» مقدم بر آن می­باشد.
و اگر در سه آیه دیگر (آیه دوم و سوم و چهارم از آیات مورد بحث) «تعلیم» بر «تزکیه اخلاق» پیشی گرفته، ناظر به ترتیب طبیعی و خارجی آن است، که معمولا «تعلیم» مقدمه­ای است برای «تربیت و تزکیه»؛ بنابراین، آیه اول و آیات سه گانه اخیر هر کدام به یکی از ابعاد این مساله می­نگرد.
این احتمال در تفسیر آیات چهارگانه فوق نیز دور نیست که منظور از این تقدیم و تاخیر این است که این دو (تعلیم و تربیت) در یکدیگر تاثیر متقابل دارند؛ یعنی، همان گونه که آموزش­های صحیح سبب بالا بردن سطح اخلاق و تزکیه نفوس می شود، وجود فضائل اخلاقی در انسان نیز سبب بالابردن سطح علم و دانش اوست; چرا که انسان وقتی می تواند به حقیقت علم برسد که از «لجاجت» و «کبر» و «خودپرستی» و «تعصب کورکورانه» که سد راه پیشرفت­های علمی است خالی باشد، در غیر این صورت این گونه مفاسد اخلاقی حجابی بر چشم و دل او می افکند که نتواند چهره حق را آن چنان که هست مشاهده کند و طبعا از قبول آن وا می­ماند.
این نکات نیز در آیات چهارگانه فوق قابل دقت است:
اولین آیه، قیام پیغمبری که معلم اخلاق است به عنوان یکی از نشانه های خداوند ذکر شده، و نقطه مقابل «تعلیم و تربیت » را «ضلال مبین» و گمراهی آشکار شمرده است (وَ اِن کاُنوا مِن قَبلُ لَفی ضَلال مُبین) و این نهایت اهتمام قرآن را به اخلاق نشان می­دهد.
در دومین آیه، بعثت پیامبری که مربی اخلاقی و معلم کتاب و حکمت است به عنوان منتی بزرگ و نعمتی عظیم از ناحیه خداوند شمرده است; این نیز دلیل دیگری بر اهمیت اخلاق است.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.
 
 
 

۰٫۴۹  

ـــ 

۰٫۵۵ 

ـــ 

۰٫۳۳ 

جدول ۵-۱- اثر قیمتی معاملات بلوک را که در این تحقیق به عنوان متغیر وابسته می باشد، در سه نوع اثر قیمتی دائمی، کل و موقت نشان می دهد. اثر قیمتی دائمی، درصد بازده پنج معامله قبل از بلوک به پنج معامله بعد از بلوک می باشد. اثر قیمتی کل، درصد بازده پنج معامله قبل بلوک به بازده معامله بلوک می باشد و اثر قیمتی موقت، درصد بازده معامله بلوک به معامله پنجم بعد از معامله بلوک می باشد. اندازه معامله برابر است با لگاریتم طبیعی تعداد سهام معامله شده در هر معامله بلوک. نوسانات برابر است با انحراف استاندارد قیمت های معاملات در روز معاملاتی قبل از معامله بلوک. حجم معاملات برابر است با لگاریتم طبیعی ارزش پولی کل سهام مبادله شده تقسیم بر ارزش سهام موجود در روز معاملاتی قبل از معامله بلوک. بازده بازار برابر است با بازده بازار در روز معامله بلوک که تمام شرکت های فهرست شده در بازار را شامل می شود. بازده روزانه تجمعی ماقبل برابر است با بازده روزانه تجمعی سهام برای پنج روز معاملاتی قبل از معامله بلوک . BAS برابر است با تفاوت بالاترین و پائین ترین قیمت سهام.

اندازه معامله بلوک تاثیر مستقیم و مثبتی بر اثر قیمتی موقت داشته در حالیکه رابطه منفی با اثر قیمتی کل دارد. به نظر می رسد که اندازه معامله بلوک توان پیش بینی اثر قیمتی معاملات بلوک را دارد. همچنین بزرگتر شدن بازه زمانی معاملات می تواند به کاهش نقش اندازه معامله بلوک بر روی اثر قیمتی معاملات بلوک منجر شود. نتایج بدست آمده با نتایج تحقیقات بارکلی و وارنر(۱۹۹۳) و کیم و مادهاوان(۱۹۹۶ ) همسو است .
نوسانات، ریسک بازار را برای معامله گران افزایش می دهد، پس همانطور که انتظار می رود نوسانات بالاتر، اثر قیمتی موقت را افزایش می دهد. نتایج بدست آمده نیز به خوبی این امر را نشان می دهد. به نظر می رسد که نوسانات قیمت معاملات بلوک توان پیش بینی اثر قیمتی معاملات بلوک را دارد. نوسانات با اثر قیمتی کل رابطه منفی داشته و این امر بیانگر این است که افزایش بازه زمانی معاملات به کاهش نقش نوسانات قیمت بر روی اثر قیمتی معاملات بلوک منجر می شود. نتایج بدست آمد با نتایج تحقیقات جونز، کاول و لیپسون(۱۹۹۴) همسو است.
حجم معاملات رابطه مثبت با اثر قیمتی کل داشته در حالیکه با اثر قیمتی موقت رابطه منفی دارد. به نظر می رسد که حجم معاملات بلوک توان پیش بینی اثر قیمتی معاملات بلوک را ندارد. اما افزایش بازه زمانی معاملات منجر به افزایش نقش حجم معاملات بلوک بر اثر قیمتی معاملات بلوک شود. نتایج بدست آمده با نتایج تحقیقات الزهرانی، گرگوریو، هودسون(۲۰۱۲ ) در رابطه با اثر قیمتی موقت همسو بوده اما در مورد اثر قیمتی کل تضاد وجود دارد.
بازده بازار تاثیر مثبت بر اثر قیمتی دارد و بازده بازار بالاتر، اثر قیمتی کل را افزایش می دهد در حالیکه اثر قیمتی موقت را کاهش می دهد. به نظر می رسد که بازده بازار توان پیش بینی اثر قیمتی معاملات بلوک را ندارد. اما افزایش بازه زمانی معاملات منجر به افزایش نقش بازده بازار بر اثر قیمتی معاملات بلوک شود. نتایج بدست آمده در رابطه با اثر قیمتی کل با نتایج تحقیقات الزهرانی، گرگوریو، هودسون(۲۰۱۲) همسو بوده اما در مورد اثر قیمتی موقت نتایج عکس می باشد.
در نهایت بازده تجمعی ماقبل نیز یک رابطه منفی با اثر قیمتی کل داشته و با اثر قیمتی دائمی و موقت رابطه مثبت دارد. به نظر می رسد که بازده تجمعی ماقبل توان پیش بینی اثر قیمتی معاملات بلوک را دارد و افزایش بازه زمانی معاملات منجر به کاهش نقش بازده تجمعی ماقبل بر اثر قیمتی معاملات بلوک شود. نتایج بدست آمده با نتایج تحقیقات الزهرانی، گرگوریو، هودسون(۲۰۱۲) در رابطه با اثر قیمتی کل و موقت همسو بوده اما در مورد اثر قیمتی دائمی تضاد وجود دارد.
نتایج به دست آمده از این تحقیق حاکی از این است که BAS هیچ تاثیری بر اثر قیمتی معاملات بلوک در بازار بورس اوراق بهادار تهران ندارد. که با نتایج تحقیقات فرینو، مولیکا و والتر( ۲۰۰۳ ) همسو بوده اما با نتایج تحقیقات الزهرانی، گرگوریو، هودسون(۲۰۱۲) در تضاد است.
بطور کلی نتایج تحقیق حاضر نشان می دهد که اثر قیمتی دائمی، با افزایش بازده روزانه تجمعی ماقبل معامله بلوک افزایش می یابد. اثر قیمتی کل نیز با افزایش حجم معاملات و بازده بازار افزایش یافته در حالیکه با افزایش اندازه معامله و نوسانات قیمت و بازده روزانه تجمعی ماقبل معامله بلوک کاهش می یابد. اثر قیمتی موقت نیز با افزایش اندازه معامله و نوسانات قیمت و بازده روزانه تجمعی ماقبل معامله بلوک افزایش یافته و با افزایش حجم معاملات و بازده بازار کاهش می یابد.
۵-۳- موانع و محدودیت های تحقیق
بی شک محدودیت ها و مشکلات فراوان مشخصه اصلی تحقیق و پژوهش در فضای کشورهای در حال توسعه می باشد و انجام تحقیق در این فضا صبر و حوصله زیادی را می طلبد و نیاز به کار آفرینی و خلاقیت های ویژه ای دارد تا موانع را مرتفع کرده و بر مشکلات فائق آید. این تحقیق نیز در همین شرایط و در فضای بسیار در حال توسعه و تکامل بورس تهران انجام شده است و بالطبع این محدودیت ها را لمس کرده است. این تحقیق علاوه بر موارد خاص پیش گفته از این لحاظ که یک مورد ظریف و حساس را به آزمون می کشد، خود به خود دارای مشکلات حادتری بوده است. در مجموع محدودیت های موجود بر سر راه این تحقیق جهت آگاهی دیگر محققان و اجرای بهتر آزمون های آتی به شرح زیر می باشد:

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.
 

محدودیت های اطلاعاتی که در بورس تهران وجود دارد که البته خصوصیت بارز تمام بازارهای توسعه نیافته، کمبود اطلاعات می باشد و بالاخره مهارت محقق را می طلبد که بتواند در محدودیت اطلاعاتی موجود به انجام تحقیق بپردازد. در پایگاه های اطلاعاتی بورس تهران، اطلاعات در مواردی با هم انطباق ندارد و در خیلی موارد هم پایگاه ها اطلاعات لازم را ارائه نمی کنند.
 

جدید بودن این نوع تحقیقات و فقدان پشتوانه تحقیقاتی داخلی نیز از محدودیت های این تحقیق بوده است . چنان که حتی در زمینه های نزدیک نیز برای الگوگیری و نیز مقایسه، تحقیقاتی انجام نشده است و همین موضوع باعث می شود که روند تحلیل نتایج مشکل گردد.
 

۵-۴- پیشنهادات کاربردی

با توجه به اینکه حجم معاملات بر روی قیمتها تاثیرگذار است، لذا پیشنهاد می شود اثر قیمتی معاملات بلوک در شرکت های سرمایه گذاری که از نمونه آماری این تحقیق حذف شده است بررسی گردد.
 

نظر به اینکه در این تحقیق، اثر قیمتی معاملات بلوک در سه نوع کل، موقت و دائمی بررسی شده است، تحقیقی پیرامون بررسی اینکه کدامیک از سه نوع ذکر شده اثر قیمتی بر پیش بینی قیمتها اثرگذارتر است صورت گیرد.
 

۵-۵- پیشنهادات جهت تحقیقات آتی
این قسمت یکی از بخش های مهم تحقیق است که ارتباط و پیوستگی بین تحقیقات را ایجاد و حفظ می نماید و موضوعات و مسائل جدیدی را برای تحقیقات آتی تذکر می دهد. در این قسمت به ارائه پیشنهادات جدید برای محققین متاخر پرداخته می شود تا زنجیره تکاملی بین تحقیقات را همچنان متصل گرداند. در ضمن این وظیفه و تکلیف محقق است که با توجه به درک و ریزبینی که در جریان انجام تحقیق داشته است و تجربه عملی که حاصل کرده است راه های جدیدی را به محققین آتی نشان دهد که این خود باعث باروری بیشتر تحقیقات و نیز پرهیز از دوباره کاری ها می شود. در بطن تحقیق پیشنهاداتی شکل می گیرد که محقق آن ها را به خاطر محدودیت های تحقیق به محققین بعدی معرفی و واگذار می نماید. این پیشنهادات عبارتند از:

با توجه به گستره وسیع موضوعات مربوط به بورس اوراق بهادار، پیشنهاد میشود که در پی مطالعات آتی پیرامون اثر قیمتی، از مدل های جدید استفاده شده در سایر بازارهای مالی سراسر جهان، برای تخمین اثر قیمتی معاملات در بورس اوراق بهادار تهران بهره گرفته شود.
 

نظر به اینکه مطالعه حاضر پیرامون بررسی و تخمین اثر قیمتی معاملات بلوک در بورس اوراق بهادار تهران در بازه زمانی ۰۱/۰۱/۱۳۹۱ الی ۳۰/۱۲/۱۳۹۱ انجام شده است، لذا پیشنهاد می شود تحقیقات آتی در بازه های زمانی متفاوت صورت گیرد.
 

تغییرات قیمت سهام قبل و بعد از انجام معامله بلوک مورد بررسی قرار گیرد.
 

تحقیقاتی پیرامون تاثیر انجام معاملات بلوک بر بازده بازار بطور مجزا صورت گیرد.
 

پیشنهاد می شود که نحوه اثرگذاری معاملات بلوک در پیش بینی قیمت های آتی سهام بطور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد و نتایج بدست آمده از بازه های زمانی مختلف با نتایج تحقیق حاضر مقایسه گردد.
 

۵-۶- خلاصه فصل
نتایج آزمون فرضیات نشان می دهد که اندازه معامله بلوک تاثیر مستقیم و مثبتی بر اثر قیمتی موقت داشته در حالیکه رابطه منفی با اثر قیمتی کل دارد. نوسانات با اثر قیمتی موقت رابطه مثبت داشته و با اثر قیمتی کل رابطه منفی دارد. حجم معاملات رابطه مثبت با اثر قیمتی کل داشته در حالیکه با اثر قیمتی موقت رابطه منفی دارد. بازده بازار تاثیر مثبت بر اثر قیمتی دارد و بازده بازار بالاتر، اثر قیمتی کل را افزایش می دهد در حالیکه اثر قیمتی موقت را کاهش می دهد. بازده تجمعی ماقبل نیز یک رابطه منفی با اثر قیمتی کل داشته و با اثر قیمتی دائمی و موقت رابطه مثبت دارد. نتایج به دست آمده از این تحقیق حاکی از این است که BAS هیچ تاثیری بر اثر قیمتی معاملات بلوک در بازار بورس اوراق بهادار تهران ندارد. بطور کلی نتایج تحقیق حاضر نشان می دهد که اثر قیمتی دائمی، با افزایش بازده روزانه تجمعی ماقبل معامله بلوک افزایش می یابد. اثر قیمتی کل نیز با افزایش حجم معاملات و بازده بازار افزایش یافته در حالیکه با افزایش اندازه معامله و نوسانات قیمت و بازده روزانه تجمعی ماقبل معامله بلوک کاهش می یابد. اثر قیمتی موقت نیز با افزایش اندازه معامله و نوسانات قیمت و بازده روزانه تجمعی ماقبل معامله بلوک افزایش یافته و با افزایش حجم معاملات و بازده بازار کاهش می یابد.
منابع و مأخذ
الف- منابع فارسی
اعتمادی، حسین، دهقان، طوبی، انواری رستمی، علی اصغر، آذر، عادل ١٣٩٢, ‘طراحی مدلی برای قیمت گذاری بلوکهای کنترلی سهام’, فصلنامه علمی پژوهشی دانش مالی تحلیل اوراق بهادار، سال ششم، شماره هجدهم
امید قائمی، مصطفی، ۱۳۷۹ ، “بررسی ارتباط بین حجم معاملات و قیمت سهام در شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران ” پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اداری شهید بهشتی
پورحیدری، امید، بیات، علی(۱۳۸۹) ” بررسی سودمندی متغیرهای بنیادی و متغیرهای مبتنی بر بازار در تعیین بازده سهام ” ، نشریه بررسی های حسابداری و حسابرسی، تابستان ۱۳۸۹، شماره ۶۰
267″ />
پی جونز، چارلز، مدیریت سرمایه گذاری،۱۳۹۱، چاپ نهم، ترجمه رضا تهرانی؛ عسگر نوربخش، نشر نگاه دانش
خاکی، غلامرضا روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، مرکز تحقیقات علمی کشور با همکاری کانون فرهنگی انتشاراتی درایت چاپ اول سال ۱۳۷۸
ربیعی، محمد مهدی، بررسی روند تغییرات قیمت سهام در بورس اوراق بهادار تهران دوره زمانی ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۳ با هدف آزمون کارایی بازار، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۴
سازمان بورس و اوراق بهادار، آئین نامه معاملات در شرکت بورس و اوراق بهادار تهران
Available at: http://www.seo.ir/Page/7FdS3zlLQgT2SLw-3IV5Dg
صادقی، محسن، ۱۳۸۵، ” بررسی اثر روزهای مختلف هفته بر روی بازدهی، نوسان پذیری و حجم معاملات در بورس اوراق بهادار تهران “، پایان نامه، دانشگاه شهید بهشتی
صفرنواده، محمود رضا، ۱۳۸۰، “پیش بینی قیمت سهام در بورس اوراق بهادار تهران با بهره گرفتن از متغیرهای خاص”، پایان نامه، دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق(ع)
صمدی، علی حسین، ۱۳۸۸، روابط کاذب در اقتصاد سنجی، دانشکده علوم اقتصادی و نور علم، چاپ اول، تهران

” عوامل موثر بر سرمایه گذاری در بورس اوراق بهادار تهران “، ماهنامه بانک ملی ایران. خرداد ۱۳۸۹ شماره ۱۶۴،ص ص ۲۱-۲۶ ، available at : magiran.com/p746955
قالیباف اصل، حسن، رزاقی، محدثه، ۱۳۹۱، ” رابطه بین بازده و اسپرد در بورس اوراق بهادار تهران ” .
کرمی قهی، ولی الله، ۱۳۷۱، تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر عرضه، تقاضا و قیمت سهام از دیدگاه نظری، مجله اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شماره ۷۷ و ۷۸ ، ص ص ۱۱۰-۱۰۲
کلبری، سمیه، قالیباف اصل، حسن، ” بررسی اثرات پیشرو – پسرو وابسته به اندازه و حجم معامله در بازده و نوسان سهام در بورس اوراق بهادار “، تحقیقات مالی، دوره ۱۱ ، شماره ۲۷ ، بهار و تابستان ۱۳۸۸ ، از صفحه ۸۱ تا ۹۶
گجراتی، دامودار، ۱۳۸۸، مبانی اقتصاد سنجی، ترجمه: حمید ابریشمی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم، جلد دوم.
گجراتی، دامودار، ۱۳۸۸، مبانی اقتصاد سنجی، مترجم: حمید ابریشمی، جلد اول، چاپ هفتم، تهران
مجتهد زاده، ویدا، نظری تنها، نرگس، ” بررسی رابطه بین تغییرات عایدی پیش بینی شده هر سهم با تغییرات قیمت سهام “، پژوهش نامه علوم انسانی و اجتماعی، شماره ۲۸، بهار ۱۳۸۷، از صفحه ۱۱۷ تا ۱۳۴

مومنی، منصور، فعال قیومی، علی، ۱۳۸۸، “مقایسه انواع تحلیل های رگرسیونی برای داده های حسابداری”. بررسی های حسابداری و حسابرسی، شماره ۵۸، صص۱۰۳-۱۱۲
مهرگان، نادر، رضائی، روح اله، ۱۳۹۰، راهنمای ای ویوز ۷ در اقتصاد سنجی، انتشارات دانشکده علوم اقتصادی و نورعلم، چاپ اول، تهران
هاگن، رابرت، ۱۳۹۰، ” بازار سهام ناکارا ” ترجمه دکتر شهاب الدین شمس و دکتر هستی چیت سازان، انتشارات ترمه.
ب- منابع انگلیسی

Agarwalla, Sobhesh Kumar and Pandey, Ajay, Price Impact of block Trades and Price Behavior Surrounding Block Trades in the Indian Capital Market (March 16, 2010). Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1572997 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1572997
 

Alhranzi, A., Gregoriou, A., Hudson, R., 2012. Can market frictions really explain the price impact asymmetry of block trades? Evidence from the Saudi stock market. Emerging Markets Review 13, 202–۲۰۹٫
 

Alhranzi, A., Gregoriou, A., Hudson, R.,2013, Price impact of block trades in the Saudi stock market. Journal of International Financial Market . Institutions & Money.
 

Anderson, Hamish D. and Cooper, Saphhire and Prevost, Andrew K., Block Trade Price Asymmetry and Changes in Depth: Evidence from the Australian Stock Exchange (March 2002). Massey University, Department of Finance, Banking & Property Working Paper No. 02-02. Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=308622 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.308622
 

Arthur M. Berd , Lessons from the Financial Crisis 2nd Impression, The Endogenous Dynamics of Markets: Price Impact, Feedback Loops and Instabilities , Jean-Philippe Bouchaud [CFM], 6 Nov 2013
 

Barclay, M., Warner, J., 1993. Stealth trading and volatility: which trades move prices? Journal of Financial Economics 34 (3), 281–۳۰۵٫