بیان مسأله
دعا دارای آداب و شرایطی است در آموزه های دینی ما به آن اشاره گردیده است که با توجه به آن آداب و شرایط و تفکر در محتوای متعالی و دل انگیز دعاها و مناجات هایی را که اولیای خداوند بر زبانشان جاری گشته ، اهل دل درک می کنند که آن دعاها و نجواهای عاشقانه با خدا با رعایت آداب و شرایط تا چه حدی روح و جان آدمی را تهذیب کرده و ایجاد امیدواری و تلاش و کوشش در رسیدن به مطلوب مؤثر است از این رو در این رساله به تفصیل ، به آداب و شرایط دعا که پاره ای مربوط به مقبولیت و درستی دعا و بخش دیگر مربوط به کمال و تمامیت و آراستگی آن همراه با ذکر برخی موانع و بازدارنده از اجابت و برآورده شدن نیازها پرداخته می شود در حقیقت این پژوهش در صدد ارائه پاسخ به این سؤالات است که دعا و آداب آن از منظر قرآن و سنت چگونه تبیین شده است و همچنین آداب ظاهری و باطنی دعا در اجابت دعا تأثیر دارد و این آداب از سوی دعاکننده باید رعایت شود یا خیر. و لذا هدف از ارائه این موضوع آشنا شدن با آداب و مقارنات دعا است تا اینکه بتوان در پرتو نگاه قرآن و سنت نسبت به این مسأله عوامل و شرایط آن پی برد و با بهره گیری از آداب دعای انبیاء از خاک به افلاک رسید.
سؤالات تحقیق:
سؤال اصلی
– دعا و آداب آن در قرآن و سنت چگونه تبین شده است؟
سؤالات فرعی
آداب ظاهری دعا چه تأثیری در اجابت دعا دارد؟
آداب باطنی دعا چه تأثیری درمقبولیت دعا دارد؟
دعا کننده باید دارای چه شرایطی بوده و چه آدابی را رعایت نماید؟
جواب سؤال اصلی:
دعا در فرهنگ قرآن و اهل بیت(ع) فقط یک درخواست خشک و بی روح نیست بلکه باید گفت دعا باطن قرآن است دعا رابطه ی معنوی میان خالق و مخلوق ورشته ی پیوند میان عاشق و معشوق است دعا روی آوردن بنده ی فقیر، محتاج به درگاه خداوند بی نیاز و مشتاق است چنانکه فرمود: اگر به درگاه من نیایید و از من چیزی درخواست نکنید به شما توجهی نمی کنم(فرقان/۷۷)۱
و با توجه به کلام نورانی خداوند که فرمود: « $tBur àMø)n=yz £`Ågø:$# }§RM}$#ur wÎ) Èbrßç۷÷èuÏ۹ » (ذاریات/۵۶) باید گفت دعا هدف خلقت است دعا آداب بسیار دارد و روایات و احادیث هم به آن اشاره دارند که مهمترین آنها عبارتند از دعا باید پنهانی باشد و دعای آشکار و دعایی که در نماز جماعت و در پیش دیگران خوانده می شود بدون شک نیک است اما اگر در شب درمیان انسان و خدا برقرار شود از جهت اخلاص وعمق ارتباط با خدا با دعای آشکارتفاوت دارد از این رو پیامبر می فرماید: دعای پنهانی برابر است با هفتاد دعای آشکار و همچنین با توجه به آیه ی « þÎTqãã÷$# ó=ÉftGór& ö/ä۳s9 4 »( غافر/۶۰) دعا باید مقید به خشوع و خضوع و مقید به فروتنی و اظهار ذلت باشد اگر خالی از این قیود و شروط باشد و از دلی سخت و سوخته برخیزد و بخواهد برای خدای خود امر و نهی کند هرگز مستجاب نخواهد شد.
سؤالات فرعی:
جواب سؤال ۱:
دعای ظاهری اگر خالی از تمایل و اظهار درخواست با تمام وجود و بیم و هراسی دائم باشد بی اثر خواهد بود در واقع مانند جسدی می باشد که روح نداشته باشد بنابراین دعاکننده باید ظاهری مانند گدای بینوایی داشته باشد که در خانه کریمی رفته که با گریه و زاری و اصرار التماس می کند تا خواسته اش را برآورده نماید،در غیر این صورت دعاکننده نخواهد بود بلکه امر کننده می باشد نه التماس کننده در چنین حالتی هرگز خداوند از او اطاعت نخواهد کرد.
جواب سؤال ۲:
اگر دعا با توجه باشد هم خوف به همراه دارد و هم طمع ، ترس از گناه که مبادا انسان را مبغوض خدا کند و در نتیجه مانع اجابت دعا شود اما از طرفی فضل و کرم خداوند باعث طمع انسان به استجابت دعا می شود خداوند می فرماید : در حال خوف و طمع دعا کنید دعاکننده باید توجه داشته باشد که مخاطب او مالک و خالق اوست پس باید با تمام وجود توجهش به دعای خود باشد و معلوم است حرف زدن بدون توجه در حقیقت بی اعتنایی به مخاطب است هر چند خداوند متعال این بی اعتنایی را می بخشد اما نباید انتظار اجابت دعا را داشت انسان همه هستی خود را از خدا دارد و هیچ چیز او از خودش نیست و در دعا باید به این فقر و ذلت خود توجه داشته باشد و با همان حال دعا کند دلی که پر از وسوسه های شیطانی و هواهای نفسانی است نمی تواند با مبداء خیر و کمال مطلق در ارتباط باشد.
جواب سؤال ۳:
مراعات چند شرط برای دعاکننده لازم و ضروری است شرط اول دعاکننده آن است که مقام عبودیت و بندگی و به بیان دیگر نیاز دائمی خود را نسبت به خالق خود بشناسد یعنی به مقام خود آگاه بوده و بداند که فقر مطلق است و غنی مطلق اوست« $pkr’¯»t â¨$¨Z9$# ÞOçFRr& âä!#ts)àÿø۹$# n<Î) «!$# ( ª!$#ur uqèd ÓÍ_tóø۹$# ßÏJysø۹$# » (فاطر/۱۵)
شرط دوم این است که خدای خود را به وصف بی نیازی مطلق بشناسد و بداند که خدا بر اسرار درونی او آگاه و در برآوردن نیازهای او تواناست و هیچ چیز در برابر قدرتش مانع نخواهد بود و شرط سوم آن است که بداند خداوند متعال از همه کس به او نزدیک تر است شرط چهارم داشتن اخلاص در دعا است یعنی فقط خدا را بخواند و کس دیگری را شریک او قرار ندهد و شرط پنجم آن است که خواسته اش طلب حقیقی باشد نه آنچنان که امری را طلب کند ولی آنگاه که نصیب او شد از آن صرف نظر کند و شرط ششم دعاکننده ادب است یعنی با خضوع و رعایت جوانب بندگی دست به دعا بردارد و بهترین ادب عبودیت ندیدن خود و اعتراف به کوتاهی و تقصیر در درگاه الهی است همچنان که روش انبیا و امامان چنین بوده است شناخت آداب دعا و انجام شرایط آن در اثر بخشی دعا و استجابت آن مؤثر است ، علاوه بر طهارت باطنی ، طهارت ظاهری نیز از آداب دعا به شمار می رود . و همچنین تغذیه از حلال و پرهیز از حرام و صدقه دادن و مداومت بر فرایض نیز از آداب دعا و شرایط استجابت آن است.
هدف تحقیق
هدف اصلی از نگارش این رساله آشنایی با آداب و شرایط دعا و شناساندن شیوه سخن گفتن و ادب ورویارویی با خدا و نیز پاره ای از آداب که نگاهداشت آنها در تکمیل دعا ونیکوکردن آن نقش اساسی دارند با تکیه بر آیات الهی و روایات ائمه معصومین(ع) و گفتار علمای اخلاق به بیان آنها پرداخت و راهکارهایی را ارائه کرد.
پیشینه تحقیق
بعد از مطالعه کتب نوشته شده در خصوص موضوع تحقیق یا موضوعات مرتبط با آن ، مشخص گردید شرایط و آداب دعا به طور جدی مورد توجه واقع نشده و در نتیجه کارهای مهمی در این زمینه صورت نگرفته است این موضوع به طور پراکنده در لابه لای بحثهای علوم قرآن در بعضی کتب روایی و اخلاق مورد بحث قرار گرفته است و گاهی هم در تفاسیر، ذیل برخی آیات چون آیه ۷۷ سوره فرقان و آیه های آخر سوره مائده ذکری از آن به بیان آمده است.
مهمترین کتاب در این موضوع عده الداعی ، نجاح الساعی (ابن فهد حلی) که توسط محمد حسین نائیجی به ترجمه درآمده است که در باب چهارم تحت عنوان کیفیت دعا به اقسام آداب دعا پرداخته شده است.
و کتاب دیگر اسرار خاموشان (شرح صحیفه سجادیه) که توسط محمد تقی خلجی به شرح و توضیح مطالب آن پرداخته شده است که در این کتاب مفهوم و آداب و شرایط و استجابت آن به نگارش درآمده است.
کتاب دیگری که مقداری به شرایط و آداب دعا پرداخته مفتاح الفلاح شیخ بهایی که در مقدمه آن به بحث پرداخته است.
کتاب دیگر میزان الحکمه که توسط محمدی ری شهری به نگارش درآمده و در جلد ۴ آن احادیث مربوط به آداب دعا و برخی شرایط و آداب دعا گردآوری شده است.
کتاب کافی منبع دیگری است که توسط کلینی به نگارش درآمده و در جلد ۴ ترجمه سید جواد مصطفوی تحت عنوان کتاب دعا در ابواب مختلف به بحث پرداخته است.
کتاب دیگر بحارالانوار که توسط علامه مجلسی به نگارش درآمده و در جلد ۹۰ و ۹۱ آن به روایات و احادیث مربوط به دعا اشاره گردیده است.
و در کتابهای دیگری چون معراج السعاده احمد نراقی و اخلاق سید عبدالله شبر نیز مقداری به بحث آداب پرداخته شده و مباحثی را مطرح کرده اند.
با جستجوی فراوان در سایت های مختلف پایان نامه هایی تحت عنوان آداب دعا از منظر قرآن و سنت یافت نگردید ولی پایان نامه هایی به این مضمون وعناوینی شبیه به این به نگارش درآمده است و مقالاتی کم و بیش مرتبط با این موضوع نیز نوشته شده که به ذکر سه مورد آن می پردازیم:
۱- آداب دعا نویسنده محمود لطیفی نشریه نامه جامعه شماره پنجم
۲- آداب دعا منابع مقاله ترجمه تفسیر المیزان جلد ۱۵ طباطبایی ، سید محمد حسین
۳- آداب دعا منابع مقاله مجله مشکوه رضا وحدتی
روش تحقیق
در این رساله از روش تحقیق توصیفی و تحلیلی از نوع اسنادی بهره گرفته شده است و از منابع قابل استناد ، آداب دعا در قرآن و روایات اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و با مراجعه به منابع اولیه و اصلی تحقیق شامل : قرآن کریم ، تفاسیر و احادیث و کتب اخلاقی ، لغت و همچنین کتب معتبر تألیف شده در این مورد ، و فیش برداری از مطالب مهم و ضروری ، و فراهم آوردن مجموعه فیش ها و فصل بندی به صورت رایانه ای جمع بندی و استدلال شده و به صورت مدون ارائه گردیده است.
اهمیت تحقیق
آداب دعا موضوعی بسیار مهم و اساسی در زندگی فردی و اجتماعی انسان هاست در کتاب خدا ـ قرآن ـ و سنت از آن بحث شده است لذا می توان ادعا کرد که ما با نیایش و مناجات و رعایت آداب آن می توانیم به فراخنای عالم هستی راه یابیم و به خالق خویش تقرّب جوئیم.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
با مراجعه به آیات قرآن و تفسیر و احادیث معصومین (علیه السلام) متوجه می شویم که خداوند در قرآن کریم طرز دعا خواندن و روش مطلوب آن را آموزش داده است خداوند می فرماید:
«(#qãã÷$# öNä۳/u %Yæ|Øn@ ºpuøÿäzur 4 ¼çm¯RÎ) w =Ïtä úïÏtF÷èßJø۹$# » (اعراف/۵۵)
(پروردگار خود را به زاری و نهانی بخوانید که او از حدگذرندگان را دوست نمی دارد).
در هر صورت ادب خواستن و طلب از بارگاه حق تعالی مؤثرترین چیز در دعاست اینکه بدانیم از چه کسی درخواست می کنیم ، چه می خواهیم و چگونه می خوانیم.
تا به حال در مورد آداب دعا در مرحله تحقیق کارهایی بطور جدی مورد توجه واقع نشده لازم است فعالیتهای در این زمینه انجام گیرد تا فرا راه خوانندگان پاکدل قرار گیرد باشد تا بخوانند و بدانند و بکار گیرند و با ایمان به خدا ، خدا را بخوانند و خواسته های خویش را از او بخواهند و بر رشد و شکوفایی خویش بیفزایند و با بهره مندی از آموزه های پیراسته «قرآن وعترت » زندگی دینی را بپویند و بپایند و بنده ی خدا باشند و به پیشگاه« قرب و رضوان» پروردگار راه یابند و رستگاری بزرگ را دست یابند(ان شاء الله)
بسیاری از مردم آگاهی چندانی از آداب دعا در زندگی ندارند حتی تصور می کنند که انسان باید از خداوند چیزهایی بطلبد که از دیگران ساخته نیست؛ اما این یک تصور باطل است در حالی که رعایت آداب دعا موجب کمال دعا و رفعت مرتبه و فزونی تأثیرگذاری آن می شود اما چنان نیست که اصل پذیرش و تأثیرگذاری دعا به آن منوط باشد.
ما می توانیم در مسائل آموزشی و تربیتی با بهره گیری از اقیانوس بیکران قرآن و سنت درباره دستورات خاص و رعایت مقرراتی برای دعا استفاده فراوان ببریم.
فصل اول:
تبین واژ گان و اصطلاحات
۱-۱) معنای آداب در لغت:
واژه ادب از کلماتی است که معنی آن همراه با تحوّل زندگی قوم عرب تغییر یافته و پی درپی معانی نزدیک به هم پیدا کرده است در مورد آداب معانی متعددی بیان شده است که به اختصار به مواردی از آنها اشاره می گردد:
در فرهنگ نفیسی چنین مطرح شده که ادب از زبان عربی گرفته شده و به معنای تعظیم و تکریم و احترام و وقارنیز می باشد و همچنین در آنجا به معانی دیگری نیز از قبیل «به مهمانی فراخواندن ، زیرکی ،نگاه داشت حد هر چیز، علمی که بدان شخص خود را از خلل در کلام نگاه دارد، لطافت و نیکویی لیاقت و شایستگی و معرفت آمده است.» (نفیسی ، ۱/۱۴۱)
در مقاییس اللغه ادب چنین تعریف شده: «الأدبُ أن تَجَمعَ النّاسُ الی طَعامَکَ وَ هِی المَأدبُهُ وَ الأدب الداعی»
ادب آن است که مردم را بر سر سفره غذا گرد آوری ، و چنین سفره ای را مأدبه گویند و ادب میزبان و مهماندار است (ابن فارس ،۱/۷۴) .
ابن منظور آورده است: «ادب الذی یتأدّبُ به الأدیبُ مِن النّاسِ ، سُمّْی اَدَباً لُأَنَّهُ یادُب الی المحامد وَینهاهم من المقابح واصل الادب الدُّعاءُ»
ادب چیزی است که مردم ادیب آن را فرا می گیرند برای این گفته اند ادب ، چون مردم را به نیکی ها فرا می خواند و از زشتی ها بازشان می دارد و اصل ادب به معنای دعا کردن است (ابن منظور ،۱/۲۶۰) .
و در المنجد نیز آمده است: «ادب علمی است که بوسیله آن انسان از خلل گفتاری و نوشتاری در کلام عرب دور می شود که همان علوم عربیه از جمله صرف ، نحو، معانی، بیان بدیع وغیره می باشد» (رحیمی نیا/۵) .
و در تهذیب اللغه نیز چنین آمده است:
«واژه ادب به معنای دعوت کردن می باشد و به قولی غذایی که مردم بر آن دعوت می شوند که هم معنای دعوت کردن و هم به معنای خود غذاست و ادبی که مردم ادیب فرا می گیرند را ادب گفته اند» (ازهری ،۱/۱۳۳).
و در فرهنگ ابجدی می خوانیم :«آداب جمع ادب، اخلاق و علم اخلاق، دانش و فرهنگ و به طور کلی بر امتیازات و شایستگی و برازندگی شخص یا چیزی اطلاق می شود» (مهیار،۱/۲).
«ادب ، کلمه ای متداول در فرهنگ اسلامی است که ریشه روشنی برای آن دانسته نیست در شعر جاهلی ظاهراً بکار نرفته،اما در شعر مخضرم واحادیث نبوی بارها آمده است»یا ادب به مجموعه دانش هایی که مردم فرهنگی را شایسته است اطلاق می شود.(احمد بن علویه، ازبک خان،۷/۲۹۶).
ادب به معنای نگهداری حدود، آداب شریعت، طریقت، حقیقت در ظاهر و باطن ، رفتار پسندیده در حد اصول اخلاقی پذیرفته شده و راه و رسم مناسب هر کاری می باشد.(نوربخش،۶/۷؛ انوری،۱/۲۹۷)
ادب عبارت است از هر ریاضت پسندیده ای که انسان به فضیلتی از فضایل آراسته گردد و نیز به معنای کردار و گفتار شایسته و بایسته متناسب با شئون انسانی است.(فیومی،۱/۱۳؛ حسینی دشتی،۱/۱۵۶)
ادب به معنای روشی که انسان دربرخورد با دیگران آن را به کار می برد و واژه ادب را ادب شناسان به معنای هنر،حسن معاشرت، حسن محضرآزرم، حرمت،پاس،تأدیب و تنبیه داشته اند.(معین،۱/۱۷۸)
بدین ترتیب می توان به معانی ارائه شده در مورد آداب چنین بیان نمود که:
دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir
ادب دعوت کردن بر سر سفره را همان دعوت به خوبی ها و بازداشتن از زشتی ها می دانند.
ادب را به معنای فرهنگ و دانش و علوم عربیه دانسته اند.
ادب را نگاهداشتن حد و اندازه هر چیزدانسته اند اما آنچه در تمام این نظرات در بحث لغوی ادب بیان شده است دعوت بر طعام بوده که همگی به نوعی به آن اشاره کرده اند پس می توان گفت: ادب در اصل به معنای دعوت از مردم برای اجتماع(مأدبه) یعنی طعام است و همچنین می توان گفت هر چند نظرات متفاوتی در مورد ادب بیان شده است ولی در همه آنها نوعی تربیت در مسیر صحیح و تعالی وجود دارد یعنی هدف از ادب همان رسیدن به تربیت و رشد صحیح در جهت تکامل و تعالی است.
۲-۱) معنای اصطلاحی آداب:
در معنای اصطلاحی ادب نظرات متعددی عنوان کرده اند از جمله:
ادب هیأت زیبا و پسندیده ای است که طبع و سلیقه چنین سزاوار می داند که هر عمل مشروعی چه دینی باشد مانند دعا و امثال آن و چه مشروع عقلی باشد مانند دیدار دوستان بر طبق آن هیأت واقع شود به عبارت دیگر ادب عبارت است از ظرافت عمل.(طباطبایی،۶/۳۶۶)
آداب در اصطلاح صوفیه مجموعه قواعد و رسوم و وظایفی است که رعایت آنها بر سالکان طریقت لازم است در تعریف ادب گفته اند : عبارت است از تحسین اخلاق و تهذیب اقوال و افعال . (کاشانی،۲۰۳)
