خاک

سرد وخشک

برای فهم بیشتر این طور در نظر بگیرید که اگر یک مقدار خون را داخل لوله آزمایش بریزیم چهار بخش در آن دیده می‌شود: بخش فوقانی آن که در واقع کف خون است و به زردی می‌زند صفرا نام دارد بخش زیرین آن که به رنگ قرمز است دم و زیر آن بلعم قرار دارد و در ته لوله یک لایه رسوب تیره رنگ داریم که سودا نامیده می‌شود.
گرچه همه این اخلاط در خون موجودن اما خداوند متعال برای صفرا و سودا مکان‌های ذخیره (صفرا در کیسه صفرا و سودا در طحال) آفریده است که در آن جمع شوند و در هنگام نیاز و به اندازه لازم در بدن انتشار یافته و مانع ابتلا به بیماری‌های مربوطه شوند اما دم و بلغم در بدن و در عروق خونی، لنفاوی و… در حال حرکتند و جایگاه ویژه‌ای ندارند.
بنابراین وجود هر چهار خلط در بدن انسان ضروری است اما هر یک به اندازه‌ای خاص و معین پروردگار حکیم با تقدیر خود برای هر یک از اینها مقدار معینی را مقدر کرده است و آنچه موجب بیماری است به هم خوردن تعادل میان این اخلاط و تغییر در مقدار (تغییر کمی) یا در کیفیت اخلاط ( تغییر کیفی) می‌باشد.
به همین دلیل در اکثر بیماری‌های اکتسابی باید به دنبال غلبه یکی از اخلاط چهارگانه بگردیم، این غلبه خلط را سوء مزاج مادی می‌نامند یعنی تغییر در ماده ایجاد شده یکی از اخلاط افزایش یافته و غلبه پیدا کرده است و مزاج فرد یا عضو را از حالت تعادل خارج کرده است.
خصوصیت هر خلط را مزاج وطبع میگویند که مهمترین اصل طب قدیم را تشکیل میدهد. و بر این اساس که کدامیک از مواد چهارگانه مورد احتراق و سوخت و ساز قرار نگرفته باشند، بیمار داراى غلبه همان خلط خواهد شد. مثلاً اگر احتراق بلغم ناقص باشد، طبع بیمار بلغمى است و اگر احتراق سودا ناقص باشد، طبع بیمار سودایى مى باشد و دو خلط دیگر هم به همین منوال میباشد.
در درمان بیمارىها، سعى بر آن است که مزاج افراد را به اعتدال نزدیک کنند، مثلاً اگر مزاج فردى سرد و خشک است دارو و غذاهاى گرم و تر به وى تجویز کنند تا به اعتدال نزدیک شوند، مزاج تر یعنى میزان آب زیاد است و مزاج خشک یعنى میزان آب کم است.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.
 

علامات تشخیص طبع و مزاج
 

شناسائى حالات مزاج مبتنى بر ده علامت میباشد:

لمس کردن
 

مقیاس مزاج براى سرزمین‏هاى معتدل معلوم است. در معاینه یک فرد او را بوسیله لمس معاینه مى‏کنند. اگر حالت شخص در این لمس کردن با مقیاس معتدل برابر باشد مزاج او را معتدل مى‏شمارند. اما اگر معاینه‏کننده خود معتدل المزاج باشد و در ضمن معاینه، گرمى یا سردى و یا سختى و یا زبرى بیشتر از وضع طبیعى را حس کند و در پیدایش این حالات تأثیرات خارجى مانند هوا، شست‏وشو، شنا و غیره در کار نباشند و زبرى یا نرمى را از حد لازم خارج کرده باشند، چنین مزاجى نامعتدل معرفى مى‏گردد. از نرمى و زبرى و خشکى ناخن‏ها مى‏توان به چگونگى مزاج پى برد آنهم بشرطى که عوامل خارجى در کار نباشند. لیکن نتیجه‏گیرى از نرمى و سختى موقعى صحیح است که گرمى و سردى در حال اعتدال باشند وگرنه بسیار ممکن است که گرمى‏ زیاده از حد اعتدال- که کارش گداختن است- سختى و زبرى را به چنان حالت نرمى درآورد که پندارى نرم و تر مزاج است. همچنین شاید سردمزاجى بیش از اعتدال- که کارش انجماد است- سخت را چنان نشان دهد که خشک است. مثال براى این دو حالت وضع برف و پیه است؛ برف از آنجا که انجماد کننده است و پیه از آن جهت که غلیظ است.
بیشتر سرد مزاج‏ها بویژه اگر لاغر باشند، بدن نرم دارند زیرا نارسائى و خامى‏ در آنها زیاد است.

تشخیص بوسیله گوشت و پیه
 

اگر ماهیچه‏ها زیاد باشد دلیل رطوبت و گرمى و گواه بر وجود نوعى چسبندگى‏ است. اگر گوشت کم باشد و پیهى همراه نداشته باشد، نشان‏دهنده خشکى و گرمى است.
لیکن چربى و پیه همیشه نشانه سردى هستند و در این حالت نوعى فروهشتگى نیز موجود است. اگر همراه پیه و چربى در جسم، رگها به تنگى گرایند و خون کاهش یابد و شخص مورد نظر در هنگام گرسنگى بسبب بند آمدن خون غریزى که باید احتیاج غذائى اندام‏ها را برآورد، بحالت لاغرى درآید معلوم مى‏شود که مزاجش سرشتى و طبیعى است و اگر این نشانه‏ها در بین نباشند معلوم مى‏گردد که مزاج وى عرضى و اکتسابى است. کمى چربى و پیه دلالت بر حرارت دارد، زیرا ماده چربى و پیه زاده چربى خون است که سردى آن را بند آورده است و از این‏رو است که چربى بر کبد کم و بر روده‏ها زیاد است. ماده پیه و چربى بر قلب بیشتر از آن است که بر کبد است و این نه براى مزاج و شکل است بلکه مربوط به خود ماده نامبرده است که طبیعت در ایجاد آن حکمتى منظور داشته است.
انعقاد و بند آمدن پیه و چربى در بدن قابل کم و زیاد شدن است و بستگى با کم و زیاد بودن حرارت دارد. تنى که پرگوشت است و چربى و پیه زیاد ندارد، بدنى است گرم و مرطوب. تن پرگوشت و کم‏چرب و کم‏پیه دلیل بر وجود رطوبت زیاده از حد لازم است.
اگر پیه و چربى در بدن پرگوشت زیاده از حد لازم باشد، دلیل بر رطوبت و سردى بیش از اندازه است و چنین بدنى سرد و تر مزاج است. بدن خشک و بدن سردمزاجان از لحاظ سستى و تنبلى در درجه اول است و بعد از آن بدن‏هاى گرم و خشک و سپس بدن‏هاى خشک‏مزاج واجد گرمى و سردى معتدل قرار دارند. بعد از همه آنها گرم‏مزاجانى که از لحاظ ترى و خشکى معتدلند قرار مى‏گیرند.[۸۱]

معاینه مو نشانه‏هایى بدست مى‏دهد
 

سرعت رشد و نمو، سستى نشو و نما، کمى، باریکى، ستبرى، صافى، تجعد، و رنگ مو همه مبتنى بر دلایلى هستند که مى‏توان در هنگام معاینه از آنها سود جست.
سرعت در نمو مو: اگر مو بسرعت نمو کند دلیل بر آن است که بدن زیاد مرطوب نیست و تا اندازه‏اى به خشکى گرایش دارد. ولى گرمى و سردى بدن را از نشانه‏هائى که سابقا ذکر کردیم مى‏توان تشخیص داد. هرگاه گرمى و خشکى گرد هم آیند موى در رستن سریع و از لحاظ مقدار زیاد و از حیث حالت ستبر مى‏شود، زیرا فزونى مقدار بر اثر گرمى و ستبرى موى دلیل بر زیاد بودن ماده دودى است. این حالت در جوانان موجود است و در خردسالان وجود ندارد، زیرا ماده خردسالان بخارى است و دودى نیست.
سستى در رستن مو: سستى در نمو موى و یا از رویش افتادن آن دلیل بر دو حالت است: یا خون بدن در محل رستنگاه موى اصلا موجود نیست و یا مزاج بسیار تر است. باید عکس هر دو حالت سرعت و کاهش در رویش موى را از ضد علائم استنباط کرد.
شکل مو: تجعد مو دلالت بر گرمى و خشکى مزاج است، چه گرمى و خشکى مزاج براى تغییر یافتن آمادگى دارند و شاید از پیچدار بودن منافذ و مسامات بدن باشد که بدون تغییر مى‏ماند. صاف بودن موى دلالت بر حالت عکس سبب‏هاى مجعد بودن آن را دارد.
رنگ موى: موى سیاه دلیل گرم‏مزاجى، موى سرخ مایل بزرد (اصهب) دلیل سرد مزاجى و موى طلائى و سرخ دلیل بر اعتدال مزاج است. موى سپید یا دلیل بر رطوبت و سردى است همچنانکه در پیران صادق است و یا دلیل بر خشکى شدید است که قابل قیاس است با مواقع کم‏بارانى که در رستنى‏ها رنگ سبز به سفیدى مى‏زند. شاید هم موى بر اثر بیمارى خشک‏کننده سپید گردد. سپید شدن موى بعقیده ارسطو تغییر آن به رنگ بلغم است و بعقیده جالینوس کفک آوردن غذائى است که به سوى مو مى‏رود که اگر سرد باشد و در منافذ ریز پوست به سستى حرکت کند، موى به سپیدى روى مى‏آورد.
اگر در هر دو نظریه مذکور دقت کنیم مى‏بینیم که هر دو بهم نزدیکند، زیرا سبب پیدا شدن بلغم و علت سپیدى کفک یکى است و این را در رشته علم طبیعى مى‏توان یافت.
مع‏ذلک باید در نظر داشته باشیم که مناطق مسکونى و آب و هوا بر رنگ موى تأثیر دارند و نباید حتماً موى برنگ طلائى باشد تا بر اعتدال مزاجش گواهى دهد و یا براى اثبات گرم‏مزاج بودن یک اسلاو به موى سیاه نیازمند باشیم.
مراحل عمر نیز در کیفیت مو دخالت دارد: جوانان همانند جنوبى‏ها و خردسالان نظیر شمالى‏ها و نوپیران در حالت فى‏مابین بشمار مى‏آیند. انبوهى مو در خردسالان دلیل بر آن است‏ که در زمان بزرگ شدن داراى مزاج سودائى خواهند بود. انبوهى مو در پیران گواه بر وجود مزاج سودائى است.

علائم رنگ پوست
 

سپیدى پوست دلیل بر نبودن خون و یا کمبود آن است و همراه سردمزاجى است.
اگر سردمزاجى نباشد، کمبود و یا نبودن خون همراه گرمى و خلط صفرائى است که بر اثر آن رنگ پوست زرد مى‏گردد.
سرخى رنگ پوست دلیل بر زیادى خون است و گرمى مزاج را مى‏رساند.
زردى و رنگ زرد مایل بسرخ دلالت بر گرمى زیاد دارند، لیکن زردى بیشتر دلیلى بر وجود زهره (مراره) است و زردى همراه سرخى دلیل خون و خون مرارى است. ممکن است در زردى پوست مرارى در کار نباشد و این رنگ فقط دلیل کم‏خونى باشد. این حالت در بدن کسانى که تازه از بیمارى برخاسته‏اند دیده مى‏شود.
پژمردگى رنگ پوست و از زردى به سیاهى زدن آن نشانه این است که سردى شدید خون را کم کرده است و این خون کم هم یخیده است، در نتیجه زردى آن به سیاهى زده است و رنگ را تغییر داده است. رنگ اسمر (سیاهى که به زردى مى‏زند) پوست دلیل بر گرم مزاجى است.
پوست داراى رنگ بادنجانى دلیل بر سردمزاجى و خشک‏مزاجى است زیرا این رنگ نتیجه سوداى خالص است. رنگ گچى مزاج سرد را مى‏رساند.
رنگ بلغمى و سربى دلیل بر سردى و ترمزاجى است که با کمى سودائى مخلوط است، زیرا چنین رنگى سفید است و کمى به سبزى مى‏زند. سپیدى آن یا از رنگ بلغم است و یا از تر مزاجى است و سبزى آن از این است که خونى منعقد و سیه‏فام با بلغم آمیخته است و باو رنگ سبز داده است. رنگ عاجى دلیل آن است که سردمزاجى ناشى از بلغم است و نیز کمى مراره موجود است.
بسیار اتفاق مى‏افتد که پوست بسبب کبد به زردى و سپیدى در مى‏آید و بسبب طحال به زردى و سیاهى مى‏گراید و در بیمارى بواسیر زرد و سبز مى‏گردد. این علل همیشگى نیست و ممکن است در حالاتى متفاوت باشند.
معاینه زبان و چشم: معاینه زبان جهت اطلاع بر حالات مزاجى رگهاى‏ ضربان‏دار و بدون ضربان بدن بسیار مفید است. از راه چشم مى‏توان به مزاج مغز پى برد.
ممکن است رنگ دو اندام فقط بوسیله یک بیمارى تغییر کند، مثلاً در بیمارى یرقان که گداختن بر اثر مراره زیاد است، زبان سپیدفام و پوست رخساره سیاه‏رنگ مى‏گردد.[۸۲]

نتیجه‏گیرى از شکل اندامها
 

گشادگى سینه و بزرگى اندام‏هاى جانبى و جاى کافى داشتن و در تنگنا نیفتادن و کوتاه نیامدن و همچنین گشادى در مجراى رگها و نمایان شدن رگها، بزرگى نبض و نیرومندى آن، بزرگى ماهیچه‏ها و نزدیکى آنها به مفاصل، همه دلیل گرمى مزاج است و این خاصیت‏هاى ترکیبى همه زاده حرارتند. در هر بدنى که به عکس این خواص برخوردى، بدان که نتیجه سردى است، زیرا سردى مانع از آن است که نیروهاى طبیعى کار خود را چنانکه شاید و باید به انجام برسانند. زبرى و برجستگى مفاصل و دیده شدن غضروف‏ها در حنجره و بینى و هموارى در هیئت بینى دلیل خشک مزاجى است.

نتیجه‏گیرى از تأثیرپذیرى اندام (سرعه انفعال الأعضاء )
 

اگر اندامى بدون زحمت و بسرعت گرم شود، دلیل گرمى مزاج است، چه تغییر به همجنس آسان‏تر از تغییر به ضد آن است. اگر اندامى بدون زحمت و بسرعت سرد گردد، دلیل سردى مزاج است. اگر کسى بگوید که مسئله بایستى برعکس باشد؛ باین دلیل که هر چیزى از ضد خود تأثیرپذیر است نه از همانند خود و این نظر که بیان کردى تأثیرپذیرى از همانند را شایسته‏تر نشان مى‏دهد، در پاسخ چنین گوئیم: آرى دو شبیه که از حیث نوع و طبیعت همانند باشند، از یکدیگر تأثیرپذیر نیستند. همچنانکه گرمتر و سردتر بهم شباهت ندارند و برهم تأثیر مى‏گذارند، در اینجا نیز موضوع بحث دو نوع گرمى است که نوعى گرمتر از نوع دیگر است و اختلاف در این میان همان اختلاف بین گرم و سرد است. کم گرمتر در برابر بسیار گرم، صفت سردى را دارد و بوسیله گرم‏تر تاثیرپذیر مى‏شود.
همچنین سردى از سردتر متأثر مى‏گردد، زیرا از حیث نوع و طبیعت آن دو شباهت کامل موجود نیست. وقتى یکى از آن بیشترها، کیفیت خود را نمو مى‏دهد بکمک حالت نیرومندترى که در آن است مى‏شتابد و کیفیت آن حالت «کمتر» کاهش مى‏یابد و بحالتى در مى‏آید که کیفیتش را تغییر دهد و به آسانى قوى‏ترین فرا گرفته خود را کمک نماید. لیکن در اینجا چیز دیگرى هست که به قسمتى از این اشتراک بیش‏وکم حرارت و برودت که بیش‏وکمى در برابر هم قرار مى‏گیرند، ارتباط دارد. بعنوان مثال: گرم‏مزاج تأثیر گرمى را بسرعت مى‏پذیرد، زیرا گرمى بواسطه تأثیر سردى- که مانع به آرزو رسیدن مزاج گرم در اندازه سردى است- از کار باز مى‏ماند. اگر گرم و گرم‏تر بهم برسند و مانعى در راه نباشد، همدیگر را در گرم کردن کمک مى‏کنند و این کمک کردن حالت هر دو را تشدید مى‏کند.
اما اگر گرمى بخواهد اعتدال مزاج را از خارج بهم زند، قبل از هر چیز، گرمى غریزى درون به مقاومت در برابر آن مى‏پردازد. مثلاً در برابر سم‏هاى کشنده گرم که به بدن راه مى‏یابند، فقط گرمى غریزى است که مقاومت مى‏کند و دفعش مى‏نماید و گوهر آن را بتباهى مى‏کشاند.
گرمى غریزى ابزارى است در دست طبیعت که وقتى گرمى زیان‏آور ببدن روى مى‏آورد، روح را به بیرون راندن زیان‏آور مى‏گمارد و بخار را دور مى‏سازد و آن را مى‏گدازد و ماده آن را مى‏سوزاند. همچنین وظیفه دارد که زیان سرد وارد بر بدن را با ضد آنکه گرمى است، دفع نماید. این خصوصیات به سردى تعلق نمى‏گیرد. کار سردى این است که با گرمى وارد، در نزاع افتد و بازش دارد و به مقابله با سرد وارد آمده کارى ندارد. گرمى غریزى پاسدار رطوبتهاى غریزى است تا گرمى بیگانه بر آنها دست نیابد.
اگر گرمى غریزى نیرومند باشد، طبیعت مى‏تواند بوسیله آن در رطوبتها دستکارى کند و به پختگى و هضمشان برساند و خلط آنها را تأمین کند زیرا رطوبتها در آن حالت پیرو طبیعتند و از گرمى بیگانه روگردان هستند و به عفونت نمى‏رسند. لیکن اگر گرمى غریزى ناتوان باشد، طبیعت از رطوبتها کناره مى‏گیرد؛ زیرا واسطه بین طبیعت و رطوبتها ضعیف است، باین جهت رطوبت‏ها متوقف مى‏شوند و از کار مى‏افتند و گرمى بیگانه بر آن‏ها مى‏تازد و چیره مى‏شود و رطوبتها حرکاتى غیر طبیعى مى‏یابند و عفونت ظاهر مى‏شود.
حرارت غریزى ابزار دست همه نیروهاست و سردى مخالف همه نیروها است. سردى در گوهر هیچ سودى ندارد و اگر نفعى خیزد از گرمى روى‏آور است. به این جهت هم مى‏گویند گرمى غریزى و نمى‏گویند، سردى غریزى. کسى کدخدائى بدن را به سردى نسبت نمى‏دهد، بلکه گرمى را کدخداى تن مى‏دانند.[۸۳]

نتیجه‏گیرى از خواب و بیدارى
 

اعتدال در خواب و بیدارى نشانه اعتدال مزاج و بویژه نمایانگر نیکومزاجى مغز است. خواب بیشتر از حد نشانه ترى و سردى مزاج است و بیخوابى زیاد علامت خشکى و گرمى مزاج و بویژه معرف گرمى و خشک‏مزاجى مغز است.

نتیجه‏گیرى از کنش‏ها(دلائل الأفعال‏)
 

اگر کنش‏ها در مجراى طبیعى باشند و در آنها بیش‏وکمى روى ندهد، دلیل اعتدال مزاج است. اگر حرکات کنش‏ها رو به افراط نهادند، دلالت بر گرمى مزاج دارد. اگر کنش‏ها رو به سرعت نهند و سریع‏تر از حالت اعتدال گردند- مانند سرعت نشو و نما و سرعت رستن مو و سرعت رویش دندانها- نشانه حرارت مزاج است. اگر کنش‏ها به سست حرکتى‏ گرائیدند و در آنها درنگ ایجاد شد و یا ناتوان شدند، دلیل بر برودت مزاج است. ممکن است ناتوانى، سستى‏گرائى و کوتاهى در وظیفه، بسبب مزاج گرم به کنش اندام روى آورد، ولى در هر حال تغییرى در مجراى طبیعى روى داده است و با ناتوانى روبرو شده است.
همچنین امکان دارد که بسیارى از کنش‏هاى طبیعى بسبب حرارت از میان بروند و کاستى یابند، مانند خواب که شاید مزاج گرم از بین برود یا کم گردد، از این‏روست که برخى حالات طبیعى مانند خواب بسبب سرما فزونى مى‏یابند. لیکن همه احوال طبیعى چنین نیستند و براى آن شرطى وجود دارد و آن اینکه حالت مورد نظر مشابه حالت خواب باشد. خواب براى زندگى و بهبودى مورد نیاز مطلق نیست، بلکه از این است که گاهى روح بر اثر خستگى دست از کار مى‏کشد و نیاز به خواب دارد و یا به تنهائى از عهده انجام وظیفه و هضم غذا بر نمى‏آید و خواب مورد نیاز واقع مى‏شود. بنابراین خواب در نتیجه عجزى حاصل مى‏شود و آن عجز بیرون شدن از مجراى طبیعت است، گرچه چنین بیرون ‏شدنى طبیعى است و باید باشد. از این روى چنین حالتى را طبیعى ضرورى نامند و اسمى مشترک دارد. این حالت طبیعى ضرورى بهترین نشانه مزاج معتدل است و در آن کنش‏ها تعدیل مى‏یابند و به کمال مى‏رسند. اما اینکه دلیل بر گرمى و سردى و خشکى و ترى باشد، دلیل تخمینى است و بطور کامل معلوم نیست. رسائى صدا و بلندى صوت، سرعت در سخن گفتن و پیوستگى گفتار، خشم، سرعت حرکت و سرعت در بر هم نهادن و گشودن پلک‏ها نیز از کنش‏هاى قوى هستند که دلالت بر گرمى مزاج دارند. با اینکه چنین کنشهائى جنبه عمومى ندارند و ویژه اندام خاصى هستند، باز دلیل بر گرمى مزاج است.

نتیجه‏گیرى از مواد زائد
 

با معاینه مواد دفع شده از بدن مى‏توان نشانه بیمارى را جست. چنانکه اگر براز و ادرار و عرق و نظیر آن گرم و داراى بوى تند باشند و بوسیله این مدفوعات مواد رنگ‏پذیر رنگ بگیرند و برشتنى‏ها و پختنى‏ها برشته و پخته گردند، دلیل بر گرمى مزاج است. حالات عکس آن‏ها، نشانه سردى مزاج بشمار مى‏آید.[۸۴]

نتیجه‏گیرى از کنش و واکنش قواى نفسانى
 

حالات قواى نفسانى نمایانگر مزاج آدمى است، مثلاً خشمناکى زیاد، بیتابى و آشفتگى، زرنگى، زودفهمى، اقدام، بیشرمى، خوش‏بینى، امیدوارى، سنگدلى، چالاکى، خلق مردانه، تنبلى کم و تأثیرپذیرى کم از هر چیز، نشانه گرمى مزاج است و حالات عکس آنها دلیل بر سردى مزاج مى‏باشد. پایدارى در خشم، در آشتى، خیال‏پردازى، تودار بودن و نظایر آن، نشانه خشک‏مزاجى است. تأثیرپذیرى‏هاى زودگذر دلالت بر ترمزاجى دارند. خواب دیدن و رویا نیز از این قبیل مى‏باشند. گرم مزاج‏ها در خواب مى‏بینند که بر آتش مى‏سوزند و یا آفتاب‏زده مى‏شوند. سردمزاجها در خواب مى‏بینند که یخ مى‏بندند و یا در آبسرد غوطه‏ورند. کسى که خلط زیاد دارد، خواب همجنس خلط را مى‏بیند، همچنانکه گویند «شتر در خواب بیند پنبه‏دانه». همه این علائم که ذکر شد و یا اکثر آنها نمایانگر مزاج‏هاى اصلى هستند که در خود بدن بوجود آمده‏اند.
مزاج‏هاى بیگانه و عرضى نشانه‏هاى ویژه خود دارند:
دلیل گرمى مزاج عرضى آن است که گرمى بدن آزاردهنده مى‏شود و از آن درد تب روى مى‏آورد. بر اثر جوشش گرمى نیروى حرکت باز میماند، تشنگى زیاد دست مى‏دهد، در دهانه معده التهاب پدید مى‏آید، دهن تلخ مى‏شود، نبض بسرعت مى‏زند و ناتوان مى‏گردد و زنش آن نامرتب مى‏گردد. بیمار با تناول گرم‏کننده‏ها آزار مى‏بیند و با خنک‏کننده‏ها تسکین مى‏یابد و در تابستان حالتش به تباهى مى‏رود.
علائم مزاج سرد و غیر طبیعى عبارتند از: کم‏هضمى، تشنگى کم، سستى در مفاصل و زیادى تبهاى بلغمى. سرد مزاج غیر طبیعى از سرماخوردگى و تناول خنک‏کننده‏ها آزار مى‏بیند و بوسیله گرم‏کننده‏ها تسکین مى‏یابد و در زمستان حالش بد است.
نشانه‏هاى تر مزاج غیرطبیعى با نشانه‏هاى سردمزاج غیر طبیعى مشابه است و علاوه بر آنها فروهشتگى، سیلان آب دهن، جریان مخاط و لینت شکم (انطلاق الطبیعه) و سوء هضم همراه دارد. بر اثر تناول تر بدرد مى‏آید، خوابش زیاد است و پلکهایش به خشکى و پژمردگى مى‏زنند (هیجان پلک).
علائم خشک‏مزاج غیرطبیعى زبرى و بیخوابى و لاغرى است. چنین شخصى از تناول هرچه که خشکى در آنست آزار مى‏بیند؛ با پاییز ناسازگار است و بوسیله ترى‏ دهنده‏ها تسکین مى‏یابد؛ آب گرم و چربى لطیف را زود مى‏پذیرد و بدنش آنها را زود مى‏مکد.[۸۵]

علایم غلبه اخلاط و ظهور طبع خاص
 

غلبه خون