۲-۳-۱ ورزش و پروتئین کربونیل
براساس شواهد موجود در بیش از ۳۰۰ تحقیق اصلی طی ۳۰ سال گذشته واضح است که تمرین با شدت و مدت کافی شکل‌گیری گونه‌های اکسیژن فعال را افزایش می‌دهد و باعث ناهماهنگی بین سطوح اکسایشی و ضداکسایشی میشود که افزایش بیومارکرهای استرس اکسایشی از جمله پروتئین کربونیل را سبب میشود )۵۱).
در یکی از مطالعات اولیه استرس اکسایشی ناشی از تمرین، لوولین [۱۶]و همکارانش (۱۹۸۷) افزایش در مالوندیآلدئید و پروتئین کربونیل افراد را بلافاصله بعد از آزمون ورزشی تا سرحد خستگی گزارش دادند، درحالیکه تمرین با ۷۰% vo2max و درصدهای پایینتر هیچ افزایشی را در این مارکرها نشاننداد (۵۹). مدارک اخیر این یافتهها را تایید میکند که شدت فعالیت نقش مهمی‌درافزایش بیومارکرهای استرس اکسایشی بعد از تمرین ایفا میکند (۳۸). در مورد مدت تمرین، فقط یک تحقیق به طور مستقیم استرس اکسایشی (که با پروتئین کربونیل اندازه‌گیری شده) را در پاسخ به مدت متفاوت تمرین (۳۰،۶۰،۱۲۰ دقیقهای) مقایسهکرده است. دراین تحقیق نشان داده شده است که اکسایش پروتئین به دنبال حالت یکنواخت تمرین دوچرخهسواری با بار ثابت افزایش یافت. علاوه بر این، واکنش در مردان و زنان یکسان بوده است (۲۲). دیگر مطالعاتیکه بیومارکرهای استرس اکسایشی را به دنبال مسابقات ماراتن و فراتر از ماراتن اندازه گیریکردند افزایشی را در بیومارکرهای ویژه از قبیل پروتئین کربونیل نشان دادند و این مقدار افزایش در مقایسه با بیومارکرهای بعد از مسابقات ورزشی با مدت زمانکوتاهتر ( ۳۰یا ۶۰ دقیقهای) بالاتر است (۵۱). مقدار اکسایش این مولکولها در –پژوهش‌ها متفاوت است و احتمالا به دلیل فاکتورهایی مانند شدت، مدت، حجم تمرین، برنامه غذایی افراد، دوره زمانی خونگیری، بافت مورد تحقیق (خون، ادرار و ماهیچه) و معیار و مقیاسهای متنوع که در تحقیق به کار رفته است می‌باشد (۵۱). موضوع دیگردر رابطه با استرس اکسایشی ناشی از تمرین که باید درنظرگرفته شود استفاده از مکمل‌های ضد اکسایشی است که منجر به یافته های درهمهی حیوانات و انسانها شد. در واقع سبکهای ورزشی هوازی و بیهوازی بر روی مسیرهای متابولیکی مختلفی برای تولید ATP تکیه دارند و توانایی این را دارا هستند که تغییرات چندگانهای را در سیستم‌های زیستی ایجاد کنند. بهعلاوه استرسهای مکانیکی و متابولیکی که در فعالیتهای هوازی و بیهوازی با شدت، حجم، مدت و نوع انقباضات متفاوت ایجاد می‌شود ممکن است تغییرات و دگرگونیهایی درحالت اکسایشی بهوجودآورد. بنابراین واکنش استرس اکسایشی به این فرمهای مشخص ورزشی احتمالا متغییر است. فقط یک تحقیق، استرس اکسایشی را بعد از این دو فرم فعالیت در طرح متقاطع مورد مقایسه قرارداده است که افزایش یکسان یا بیشتری را در بیومارکرهای استرس اکسایشی بعد از تمرین بیهوازی در مقایسه با تمرین هوازی گزارش دادند (۲۲).
چندین مطالعه سبکهای فعالیت هوازی و بیهوازی را درانسانها (۴۷،۶۰) و یا حیوانات (۱۴) مقایسه کردند و تغییرات یکسانی در پروتئین کربونیل در انسانها گزارش داده است و افزایش بیشتری را در حیوانات بعد از تمرین بیهوازی گزارش دادند. این مطالعات اشاره دارند که تمرین بیهوازی می‌تواند منجر به استرس اکسایشی شود که تا حدی با تمرین هوازی برابر است (۱۴،۴۷،۶۰).
یک جنبه نهاییکه باید مورد توجه قرار گیرد تولید گونه‌های اکسیژن فعال است. زمانی که فعالیتها در هوای آزاد صورت می‌گیرد شکل‌گیری آنها به دلیل در معرض قرار گرفتن آلاینده‌های ویژه هوا، ممکن است تشدید شود از اینرو استرس اکسایشی ناشی از تمرین به عنوان تهویه افزایش یافته، آلاینده های بیشتری را در مجرای تنفسی حمل میکند (۱۴).
۲-۳-۲ فعالیت بی‌هوازی و پروتئین کربونیل
مانند تمرینات هوازی، اجرای تمرینات بیهوازی (مقاومتی، دو سرعت، پرش) که برای انجام کار عضله به اکسیژن نیاز ندارند، با چندین فایده برای سلامتی در ارتباط است که شامل تاثیرات مطلوب بر روی قدرت و استقامت عضله، ساخت و ترکیب بدن، عملکرد قلبی- عروقی، متابولیسم و سلامت روحی می‌باشد (۷۰). به هرحال همانند اجرای تمرینات هوازی، تمرین بیهوازی نیز باعث افزایش استرس اکسایشی می‌شود، افزایش استرس اکسایشی خود دلیلی بر تشکیل شدن پروتئین کربونیل می‌باشد (۲۶). برخلاف مطالعات در زمینه تمرینات هوازی که بیش از ۲۵۰ مقاله چاپ شده است مطالعات در مورد استرس اکسایشی ناشی شده از تمرینات بیهوازی بسیار اندک است (۵۱).
۲-۳-۳ فعالیت هوازی و پروتئین کربونیل
در اثر فعالیتهای هوازی حجم قلب و خون افزایش مییابد و تراکم مویرگی زیاد میشود، تعداد و دانسیته میتوکندری افزایش مییابد و تعداد آنزیمهای اکسایشی زیاد میگردد. این عوامل سبب بهینه شدن مصرف اکسیژن میشود، فرد کمتر دچار محدودیت اکسیژن میگردد و یک فعالیت مشخص را با مصرف اکسیژن کمتری انجام میدهد، در این شرایط احتمالا تولید سوپراکسید کاهش مییابد. سازگاری دیگر ناشی از تمرینات هوازی تقویت دفاع ضد اکسایشی است(۲).
تقویت دفاع ضد اکسایشی باعث خنثی شدن بیشتر رادیکالهای آزاد میگردد، با توجه به این سازگاریها این انتظار میرود که استرس اکسایشی پس از تمرینات هوازی کاهش یابد. برخی از دانشمندان هم مانند یاجی[۱۷] (۱۹۹۲) و میازاکی[۱۸] و همکارانش (۱۲۰۰) این مسئله را ثابثکردند (۶۲،۹۳). البته برخی از تحقیقات هم عدم تغییراسترس اکسایشی راپس از تمرینات هوازی نشان دادهاند، چنانکه رال[۱۹] و همکارانش (۲۰۰۰) مایر[۲۰]و همکارانش (۲۰۰۰) و موریتا و لیف و همکارانش (۱۹۹۹) عدم تغییر استرس اکسایشی را بعد از تمرینات هوازی مشاهدهکردند (۱،۲).
در تحقیقاتی که پس از یک دوره تمرین استقامتی، یک جلسه تمرین وامانده ساز را اجرا کردند. یافتهها نشان داد که با تمرینات استقامتی، پراکسیداسیون لیپید در کبد و پلاسما و عضلات اسکلتی کاهش مییابد و اکسیداسیون پروتئین در بدن رخ نمیدهد اما بعد از فعالیت تا حد واماندگی پراکسیداسیون لیپید درکبد و اریتروسیتها افزایش یافت در حالیکه کمتر از گروه تمرین نکرده بود اما در قلب موش‌ها تغییری نکرد. اکسیداسیون پروتئین معمولاً در تمرینات بیهوازی در مقایسه با تمرینات هوازی افزایش بیشتری مییابد. تحقیقات نشان می‌دهد که یک جلسه فعالیت بدنی شدید، فعالیت مشتقات کربونیل را درعضله اسکلتی و کبد و قلب موش افزایش میدهد و ورزش بیهوازی و کوتاه مدت، میزان اسیدلاکتیک خون موش تا ۷ برابر افزایش داده و اکسیداسیون پروتیئنها را در ریه موش افزایش میدهد در حالی که گزارش دادند با ورزش منظم و هوازی اکسیداسیون پروتیئنها در عضله قلب و مغز کاهش یافته و در عضله اسکلتی تغییر معنیداری نداشتهاست. ورزش منظم، سرعت نوسازی پروتئین را افزایش میدهد و مانع از انباشت زیاد پروتئینهای تغییر یافته میشود(۳).
در تحقیقی تاثیر ورزش مستمر را درمردان ورزشکار و غیر ورزشکار بررسیکردند نتایج نشانداد که میزان کربونیل پلاسما در ورزشکاران کمتر از گروه غیر ورزشکار بود که نشان‌دهنده آسیبپذیری بیشتر غشاء اریتروسیتهای افراد غیرورزشکار در اثر استرس اکسیداتیو بوده است. اما مطالعات روی ورزشکاران دونده استقامتی با ۶۰ دقیقه دویدن یا پدال زدن تغییری روی کربونیل پلاسما نشان نداد (۳).
مطالعه روی ورزشکاران با تمرین هوازی طولانی مدت، تغییر معنیداری در پروتئین کربونیل زمان استراحت و پس از ورزش واماندهساز نشاننداد. در تحقیقی دیگر فعالیت درماندهساز استقامتی در افراد غیرفعال، پراکسید لیپید را افزایش داد. اما در فعالیتهای سرعتی این افزایش معنیدار نیست. در مطالعهای که تاثیر فعالیت هوازی شدید را بر فشار اکسایشی بررسیکردند، مشخص شد که بعد از فعالیت، پراکسیداسیون لیپید افزایش معنی‌داری دارد )۳).
تمرینات استقامتی متداول و منظم با شدت متوسط باعث افزایش مقاومت بافتها در برابر پراکسیداسیون لیپید میشود و ظرفیت آنتیاکسیدانی آنها را افزایش میدهد. هر چقدر مدت و شدت تمرین استقامتی افزایش یابد، تولید رادیکالهای آزاد افزایش یافته و تارهای عضلانی صدمه بیشتری مییابند (۳).
اکسایش پروتئین بیشتر توسط شکل‌گیری مشتقهای کربونیل نشان داده میشود و ممکن است منجر به از دست دادن عملکرد ساختاری یا کاتالیکی پروتئینها شود (۵۶). در ظاهر، تولید گونه‌های اکسیژن فعال ناشی از تمرین شدید و اکسایش درشت مولکولهای سلولی تا حدی مشکلساز است. از آنجاییکه گونه‌های اکسیژن فعال در پاتولوژی شماری از بیماریها درگیر است به هر حال باید گفته شود که حضورشان به سادگی ممکن است نتیجه بیماری باشد (۲۶).
مشاهدات نشان دادندکه تمرین منظم باعث تعدیل مکانیزمهای دفاع ضد اکسایشی می‌شود و در طی استرس فیزیکی شدید حفاظت بیشتری را فراهم میکند. این حقیقت که اکسایش این درشت مولکولها توسط سازگاری ورزشی کاهش مییابد و از بین نمی‌رود به این موضوع اشاره دارد که این چنین سازگاری و تطبیقی فقط از طریق تمرین ورزشی امکان‌پذیر نیست و حذف اکسایش از نظر فیزیولوژیکی مطلوب نمی‌باشد. به ویژه شواهد و مدارکی برای مطلوب نبودن حذف اکسایشی وجود دارد از آنجایی که گونه‌های اکسیژن فعال در سیستم بیولوژیکی تنوع مکانیزمهای مولکولی را تعدیل می‌بخشد که ممکن است با هدایت سیگنال، ایمنی، پیوند سلول به سلول، تکثیر سلول و التهاب در رابطه باشد. به دلیل این مشاهدات حفظ هموستاز مناسب بین تولید و حذف گونه‌های اکسیژن فعال اهمیت بهسزایی دارد (۲۶).
بیشتر مدارک، فعالیت هوازی را مسئول افزایش استرس اکسایشی میدانند و احتمالا به این دلیل بیشتر محققان منحصرا این فرم فعالیت فیزیکی را بررسی کردهاند. در مقابل، واضح است که فعالیتهای بیهوازی (شدید) نیز می‌تواند منجر به استرس اکسایشی شود. درحالیکه پذیرفتهایم که تولید گونه‌های اکسیژن فعال و تغییر درDNA، لیپید و پروتئینها در پاسخ به فعالیتهای هوازی رخ میدهد که تا درجه زیادی به دلیل اختلال در انتقال الکترون که منجر به افزایش نشت رادیکالهای سوپراکسید میشود به هر حال علاوه بر نشت الکترون، اشاره می‌شود که استرس اکسایشی ناشی از فعالیتهای بی هوازی ممکن است از راه های گوناگون دیگری ایجاد شود. تولید گونه‌های اکسیژن فعال از طریق این راه ها ممکن است تا قسمتی ناشی از انقباضات ماهیچه‌های که معمولا منجر به آسیب ماهیچه میشود باشد. احتمالا تولید گونه‌های اکسیژن فعال در طی و بعد از فعالیتهای بیهوازی از چندین راه ایجاد می‌شود که در کل در نمونه‌های بیولوژیکی آنالیز شده حضور دارند (۲۶).
۲-۳-۴ تمرینات مقاومتی و پروتئین کربونیل
تمرین مقاومتی که شامل تمرینات کانسنتریک (کوتاه شدن) و اسنتریک (کشیده شدن) می‌باشد یکی از معمولترین انواع تمرین بیهوازی است که عمدتا از دمبلها، هالترهای آزاد و….. استفاده میکند. درحالیکه فعالیتهای ماهیچه‌های کانستریک در مقایسه با فعالیتهای اسنتریک نیازمند مصرف انرژی بیشتری هستند(۳۷)، فعالیتهای اسنتریک آسیب ماهیچه‌های بیشتری را بدنبالدارند(۳۷). سا [۲۱]و همکاران (۱۹۹۴) اولین افرادی بودند که استرس اکسایشی را در رابطه با انقباضهای ماهیچه‌های اسنتریک و کانسنتریک به طور مجزا مورد مطالعه قراردادند(۷۹). پروتئین کربونیل درماهیچه بلافاصله بعد ازتمرینات کانسنتریک افزایش یافت ولی چنین تغییری بعد از تمرینات اکسنتریک دیده نشد. این یافتهها اشاره دارد که انقباضات کانسنتریک در مقایسه با انقباضات اکسنتریک منجر به افزایش بیشتر اکسایش پروتئین در ماهیچه میشوند. پروتئین کربونیل خون نیز بعد از انقباضات اسنتریک بالا رفت که اوج این افزایش از ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعد از تمرین اتفاق افتاد (۴۰،۵۳).
تعداد اندکی از مطالعات در مورد تمرینات مقاومتی به چاپ رسیده است و بیشتر مطالعات پروکسید لیپید را مورد مطالعه قراردادند. چندین محقق افزایش پروکسید لیپید(۱۸،۱۹،۹۰) را بعد از تمرین شدید مقاومتی و عدم تغییر پروکسید لیپید(۲۵،۲۷) را گزارشکردند. بعضی از تحقیقات به طور مستقیم پاسخ استرس اکسایشی را به دنبال تمرینات اسنتریک در افراد تمرین کرده و تمرین نکرده مورد مطالعه قرار دادند و پروکسید لیپید بیشتری در افراد تمرین نکرده در مقایسه با افراد تمرین دیده بعد از تمرین گزارش دادند (۷۴). این چنین یافتهها ممکن است که با ظرفیت بیشتر سیستم ضداکسایشی در افراد تمرین کرده در ارتباط باشد(۷۴).
تعدادی از محققان اکسایش پروتئین را بدنبال تمرینات مقاومتی کانستریک و اسنتریک در عضله(۶۸) و خون (۲۵،۲۷) اندازه گیریکردند. در تمام این مطالعات پروتئین کربونیل به عنوان بیومارکر استرس اکسایشی استفاده شد. بلومر[۲۲]وهمکاران (۲۰۰۵) افزایش پروتئینکربونیل را بدنبال تمرینات مقاومتی گزارش کردند که بیشترین افزایش در ۲۴ ساعت بعد از تمرین بود. داده ها نشان میدهد که تولید گونه‌های اکسیژن فعال ممکن است در چند ساعت بعد از تمرین افزایش بیشتری داشته باشد و احتمالا به علت تغییرات در هموستاز کلسیم ایجاد میشود(۲۷). جدا از اکسایش چربی و پروتئین، اکسایش DNA بعد از تمرینات مقاومتی اندازه گیری شد که در این دو تحقیق (۲۵،۲۷) عدم تغییر در اکسایش DNA گزارش شد. این امکان وجود دارد که DNA در برابر استرس اکسایشی در مقایسه با پروتئینها و چربیها بهتر حفظ شود. شاید به این دلیل باشد، زمانیکه DNA اکسید میشود قابلیت بهبود سریع را داراست.
همان‌طورکه قبلا بیان شد و در شکل ۱ نشان داده شد، تولید گونه‌های اکسیژن فعال اغلب در طی ساعات یا روزهای بعد از تمرین شدید اتفاق میافتد که به طور معناداری درجهای از آسیب ماهیچه‌های را ایجاد میکند. در اینجا تولید گونه‌های اکسیژن فعال بیشتر بستگی به ناهماهنگی در هموستاز کلسیم ماهیچه دارد(۵۱).
در دیگر مطالعات سطح مالون دی آلدئید در تمرین مقاومتی با شدت پایین، تغییر معنیداری نکرد و در تمرین مقاومتی با شدت بالا، سطح پراکسیداسیون لیپید، مالوندیآلدئید و پروتئینکربونیل در زنان وزنهبردار افزایش معنیداری داشتهاست و رادیکال آزاد بیشتری تولید میکند. درحالیکه تمرین مقاومتی منظم از ایجاد پراکسیداسیون لیپید در طی یک جلسه تمرین مقاومتی بیشینه جلوگیری میکند(۳).
۲-۳-۵ تمرینات ایزومتریک و پروتئین کربونیل
در ارتباط با انقباضات ایزومتریک، اولین گزارش متعلق به ساحلین[۲۳] و همکارانش (۱۹۹۲) بود که هیچ تغییری در متغییرهای خونی و ماهیچه جز افزایش در گلوتاتیون تام خون گزارش ندادند(۷۷). برخلاف گزارش ساحلین و همکارانش، مطالعات دیگری افزایش پروکسید لیپید و مالوندیآلدئید را گزارشکردند. فقط در یک تحقیق اکسایش پروتئین بعد از تمرینات ایزومتریک اندازه گیری شد و مشخص شد که بلافاصله بعد از تمرین افزایش پروتئین کربونیل را خواهیم داشت و پس از گذشت ۱ ساعت از تمرین پروتئین کربونیل به مقدار پایه باز می‌گردد. تغییرات در بیومارکرهای استرس اکسایشی مانند پروتئین کربونیل بعد از انقباضات ایزومتریک، ناپایدار است. که احتمالا بعلت افزایش تقاضای متابولیکی، افزایش نیاز به ATP و تولید لاکتات می‌باشد. افزایش کوتاه مدت در بیومارکرهای استرس اکسایشی بعد از این نوع تمرینات در مطالعه رودریگ[۲۴] و همکارانش (۲۰۰۳) به خوبی دیده شده است. در این مطالعه مالوندیآلدئید فورا و یک دقیقه بعد از تمرین ایزومتریک افزایش یافت ولی ۳ دقیقه بعد به حد پایه بازگشت (۷۵). هیچ مطالعهای به طور سیستماتیک این فاکتورها را در رابطه با تولید اکسنده های ناشی از تمرین ایزومتریک را بررسی نکرده است(۵۱).
۲-۳-۶ تمرینات پرشی، دو سرعت و پروتئین کربونیل
دو شکل نهایی تمرینات بیهوازی در رابطه با استرس اکسایشی و پروتئین کربونیل شامل پرش و دو سرعت می‌باشد. تنها یک مطالعه اثر پرشهای چندگانه را بر روی پروتئین کربونیل سنجیده که در آن هیچ تغییری در آن در خون و در ماهیچه دیده نشدو است (۶۷). دیگر مطالعات از دو سرعت (۶۰،۸۱،۹۱)، دوچرخه (۲۰،۴۴،۴۵) و شنای سرعت(۴۷) استفادهکردند. نتایج مطالعات دو سرعت بر روی بیومارکرهای استرس اکسایشی بسیار متناقضتر از نتایج مربوط به پرشها و شنای سرعت میباشند. افزایش در پروکسیدلیپید، اکسایش پروتئین و آسیب به DNA (25) و همچنین عدم تغییر در اکسایشلیپید (۲۳،۲۵)، پروتئین (۲۳) و DNA(5) مشخصشدهاست(۲۴).
در مطالعهای که توسط بلومر و همکاران (۲۰۰۷) و شیفل [۲۵]و همکاران (۱۹۹۷) صورت گرفت اکسایش DNA را بعد از تمرینات دو سرعت اندازه گیری کردند (۲۵،۹۴) که فقط مطالعهای که توسط شیفل انجام شده بود افزایش پروتئین کربونیل را گزارشداد. در این تحقیق نمونه‌ها دو سرعت خسته کنندهای را انجام دادند. نمونه‌های خونی قبلاز فعالیت و ۲ روز بعد از تمرین گرفته شده بود که در ۲۴ و ۴۸ ساعت بعد از تمرین از حد پایه بالاتر رفت(۹۴).
در کنار تحقیقاتی که برروی نمونه‌های انسانی صورت گرفته، چندین تحقیق نیز بر روی حیوانات انجام شده است. آلیسیو و گلدفارب[۲۶] اولین افرادی بودند که در ماهیچه اسکلتی موش صحرایی افزایشی را در هیدروپروکسیدلیپید بعد از یک دقیقه دو سرعت گزارشکردند(۱۴). همچنین راداک[۲۷] (۱۹۹۸) افزایش اکسایش پروتئین را درموشها گزارش داد(۷۱).
اکسایش پروتئین در دو مطالعه توسط بلومر و همکارانش (۲۰۰۶ ) و (۲۰۰۷) بعد از تمرینات دو سرعت اندازه گیری شد (۲۳) و فقط در یکی از این دو مطالعه افزایش اکسایش پروتئین و تشکیل پروتئین کربونیل گزارش شده است(۲۶).
بلومر و همکاران (۲۰۰۶) در تحقیقی در مردان تمرین کرده پاسخ استرس اکسایشی بدنبال تکرارهای حرکت اسکات و دو سرعت را بر روی مالوندیآلدئید و پروتئینکربونیل، به عنوان شاخص استرس اکسایشی بررسی کردند.۱۲ آزمودنی مرد تمرینکرده ۶ مرتبه دو سرعت۱۰ ثانیهای با ۳-۲ دقیقه استراحت بین هر ست و تمرین اسکات با ۱۰ تکرار ۵۰% یک تکرار بیشینه را انجام دادند. داده های بدست آمده هیچ تفاوتی را در پروتئین کربونیل قبل و بین جلسات فعالیت نشان ندادند. در واقع با انجام فعالیت اسکات و دو سرعت با این تعداد تکرار، افزایش معناداری در شاخصهای استرس اکسایشی دیده نشد(۲۳).
بر خلاف یافته های بالا در تحقیقی که توسط بلومر و همکاران(۲۰۰۷) تحت عنوان افزایش پروتئین کربونیل بدنبال یک جلسه فعالیت بیهوازی در مردان تمرینکرده صورت گرفته است پروتئینکربونیل بعد از تمرین اسکات و دو سرعت در ۱۳ نفر از مردانی که تمرین مقاومتی انجام میدادند مورد بررسی قرارگرفته است بعد از انجام آزمون وینگیت ۳۰ ثانیهای و آزمون اسکات با ۷۰% یک تکرار بیشینه نشان داده شده که اکسایش پروتئین بعد از تمرینات اسکات افزایش یافت، درحالیکه اکسایش DNA و چربی خیلیکم تحت تاثیر قرارگرفت و افزایش در پروتئین کربونیل بعد از هر دو تمرین مشاهدهشد (میانگین درصد تغییر از سطح استراحتی تا سطح بعد از تمرین برای پروتئینکربونیل در اسکات ۷۴% و برای دو سرعت ۱۱۱% گزارش شد) و مشخص نشد که بهدنبال این افزایش چه تغییر فیزیولوژیکی ایجاد میشود(۲۵). همچنین بلومر و همکاران (۲۰۰۶) در مطالعهای با عنوان پاسخ استرس اکسایشی به ورزشهای بی‌هوازی افزایش پروتئین کربونیل را گزارش کردند(۲۶).
در مطالعهای که توسط راداک (۱۹۹۸) تحت عنوان تاثیر دو سرعت بر روی محتوای پروتئین کربونیل در شش موشها بررسی شد گزارش شد که یک ساعت بعد از تمرین مقدار پروتئین کربونیل از سطح استراحتی گروه کنترل بالاتر رفت و آسیب اکسایشی پروتئین را نشانداد. در موشهاانجام دوی سرعت ۳۰ ثانیهای، سطح پروتئینکربونیل را در عضله اسکلتی و کبدآنهابه صورت معنیداری افزایشداد(۷۱).
در مطالعهای با عنوان تغییرات نشانه های پراکسیداسیون لیپد درخون و آنتی اکسیدانها بعد از یک جلسه فعالیت سرعتی فوق بیشینه (آزمون ۳۰ ثانیهای وینگیت)، گروسارد[۲۸] و همکارانش(۲۰۰۳) نشان دادندکه در دوره برگشت به حالت اولیه، تولید گونه‌های اکسیژن فعال و سطح گلوتاتیون پراکسیداز و سوپراکسید دیسموتاز اریتروسیتها افزایش معنیداری دارد. درنتیجه این نوع فعالیت باعث ایجاد فشار اکسایشی میشود (۴۳).
مارزاتیکو[۲۹]و همکارانش (۱۹۹۷) در مطالعهای با عنوان رادیکالهای آزاد خون و اکسیداسیون چربی به دنبال ورزشهای شدید در ورزشکاران سرعتی، آزمودنیها ۶ بار دو سرعت ۱۵۰ متری را دویدند و افزایش درمالوندیآلدئیدپلاسما در ۶ تا ۴۸ ساعت بعد از آزمون و افزایش DNA توام با پلاسما را در ۶ ساعت پس از آزمون گزارش دادند(۶۰) .
تامسون[۳۰] و همکارانش در مطالعهای تحت عنوان تعیین میزان آسیب عضله به دنبال تمرین سرعتی با شدت بالا در افراد ورزشکار تمرین کرده ۹۰ دقیقه راه رفتن، آهسته دویدن و دو سرعت متناوبی را بررسیکردند و افزایش در سطوح مالوندیآلدئید پلاسما را گزارش دادند (۸۶). در تمرین سرعتی با شدت بالا و کوتاه مدت، غلظت مالوندیآلدئید در عضله کند انقباض در مقایسه با گروه کنترل بدون تاثیر بود اما در عضله تند انقباض مالوندیآلدئید به صورت معنی‌داری، بالارفت. در تمرین سرعتی با شدت بالا و طولانی مدت، غلظت مالون‌دی‌آلدئید در عضله کند انقباض بدون تغییر و غلظت آن در عضله تند انقباض کاهش یافت که در واقع نشان‌‌دهنده کاهش پراکسیداسیون لیپید می‌باشد (۸۶).
در مطالعهای که بجما[۳۱] (۱۹۹۹) تحت عنوان سالخوردگی و فعالیتهای شدید تولید رادیکالهای آزاد در عضله اسکلتی موش را افزایش میدهد گزارش داد اکسیداسیون پروتئین تحت تاثیر سن و ورزش قرار نمی‌گیرد(۲۱،۷۲).
۲-۳-۷ سازگاری‌های استرس اکسایشی ناشی از تمرین بی هوازی
در حالی که تمرین بیهوازی می‌تواند اکسایش درشت مولکولها را افزایش دهد که به طور بالقوه منجر به آسیب بافت میشود، تمرین شدید می‌تواند سازگاریهایی را ایجاد کند که استرس اکسایشی ناشی از تمرین را کم میکند. به هر حال همانطورکه شدت تمرین باید در مدت یک جلسه تمرین شدید به حدی باشد که استرس اکسایشی را ایجاد کند این موضوع برای تولید این سازگاریهای ورزشی نیز صحت دارد. تاثیر تحریک‌کنندهی تمرین فیزیکی بر روی تولید گونه‌های اکسیژن فعال به نظر میآید که پدیده مهمی‌در پروسه سازگاری ناشی از تمرین ورزشی باشد افزایش فعالیت آنزیم ضداکسایشی در واکنش به تمرین ظاهراً به دلیل نیاز سیستم به تولید ضداکسندهها به منظور کمککردن بهحفاظت در مقابل تولید گونه‌های اکسیژن فعال است(۲۶).
شاید تمرین با شدت خیلی کم نتواند سازگاریهایی را به وجود بیاورد به این دلیل که گونه‌های اکسیژن فعال تولید شده، به طور موثری توسط سیستم دفاع ضد اکسایشی از بین میرود. احتمالا، سازگاریها نتیجه تاثیرات جمعی تمرینات ورزشی مکرر با شدت و مدت کافی است بنابراین استرس اکسایشی ناشی شده از تمرین شدید ممکن است از افزایش سیستم دفاع ضداکسایشی به وجود آمده باشد. سطح آسیب اکسایشی بعد از تمرین ورزشی شدید ممکن است به طور کامل از بین نرود ولی نسبتا کاهش مییابد. همانطورکه راداک اشاره کرد این تغییر در دفاع حفاظتی اغلب با افزایش در محصول گونه‌های اکسیژن فعال بعد از تمرین، همزمان رخ میدهد. بدون افزایش کافی درسیستم دفاع ضداکسایشی، احتمال آسیب سلولی ناشی از فراورده های گونه‌های اکسیژن فعال افزایش خواهد یافت. سازگاریها ممکن است شامل افزایش دفاع ضداکسایشی (تغییر آنزیمها)، جلوگیری از تولید رادیکالی و یا مارکرهای کاهش یافته استرس اکسایشی در طی و بعد از تمرین باشد(۲۶).
۲-۳-۸ تفاوتهای جنسی در استرس اکسایشی ناشی از تمرینات ورزشی
به نظر میرسد که استروژن در تعدیل و تنظیم ژنهای طول عمر نقش داشته باشد و خواص ضداکسایشی داشته باشد(۵۰)، بنابراین ممکن است که بر علیه تولید گونه‌های اکسیژن فعال عمل کند و حفاظی در برابر تولید آنها ایجاد کند در اینجا اشاره میشودکهزنان درمقایسه با مردان ممکن است استرس اکسایشی کمتری را تجربه کنند(۴۹،۸۷). به هرحال مطالعه بر روی نمونه‌های انسانی و حیوانی نتوانست این نظریه را ثابت کند. برای مثال یک جلسه تمرین شدید در موشهای نر و ماده منجر به استرس اکسایشی بافت به طور معناداری شد ولی در هر دو جنس به یک میزان بود(۸۸). کایکن[۳۲] و همکارانش(۲۰۰۲) هیچ تفاوت جنسی در استرس اکسایشی در پاسخ به دو ۴۲ کیلومتر مشاهده نکردند(۴۸). بلومر و همکارانش(۲۰۰۸) اشاره کردند در حالی که زنان در مقایسه با مردان سطوح ویتامین E و گلوتاتیون خون بالاتری در زمان استراحت دارند، اکسایش گلوتاتیون، لیپید و پروتئین در زنان و مردان بعد از تمرین به یک میزان افزایش مییابد(۴۱). بهعلاوه بیان شده که زنان با سطوح بالاتر استروژن (آنهای که قرص ضد حاملگی مصرف میکنند) در مقایسه با زنانی که استروژن استفاده نمیکنند بعد از اجرای یک جلسه انقباضهای اسنتریک دیرتر به قدرت اولیه شان میرسند(۷۸). درحالیکه در این تحقیق بیومارکرهای استرس اکسایشی اندازه گیری نشد و یافته های بدست آمده نتوانست این فرضیه را ثابت کند که استروژن از آسیب ماهیچه‌های مرتبط با تولید گونه‌های اکسیژن فعال جلوگیری میکند(۵۱).
بنابراین طبق شواهد موجود به نظر میرسد با توجه به استرس اکسایشی ناشی از ورزش هیچ تفاوتی در بین جنسیت یا بین زنانی که قرص استروژن مصرف میکنند یا بر عکس وجود ندارد. علارغم این، چون این احتمال وجود دارد که استروژن خواص ضداکسایشی داشته باشد، در خیلی از مطالعات استرس اکسایشی منحصراً از مردان استفاده میشود. در ضمن بیشتر مقالات منتشر شده در ارتباط با تفاوتهای جنسی مطالعاتی استکه، بر روی حیوانات انجام شده است(۲۴).
۲-۳-۹ نتیجه‌گیری کلی:
 
 
 

این مدل یکی از چارچوبهای جامع و یکپارچه برای ممیزی و ارتقای سیستم های ارزیابی عملکرد است. این رویکرد شامل شش مرحله به هم مرتبط است که در شکل(۵) نشان داده شده است. مانند اغلب چارچوبهای دیگر نقطه آغاز این مدل نیز تعریف استراتژی سازمان و عوامل موفقیت آن است( گام۱).
در گام بعدی الزامات استراتژیک سازمان با شش اولویت رقابتی که عبارتند از کیفیت، هزینه، انعطاف پذیری، زمان، تحویل به موقع و رشد آینده مطابقت داده می شوند. سپس انتخاب شاخصهای مناسب با بهره گرفتن از یک چک لیست که شامل ۱۰۵ شاخص با تعاریف کامل است آغاز می شود (گام ۳). بعد ازآن سیستم ارزیابی عملکرد موجود ممیزی می شود تا شاخصهای مورد استفاده فعلی شرکت شناسایی شوند(گام۴). در گام بعد ، به چگونگی به کارگیری واقعی شاخصها پرداخته می شود و هر شاخص با هشت جزء تشریح می شود که عبارتند از عنوان، هدف، الگو، معادله، دفعات، منبع اطلاعات، مسئولیت و بهبود (گام۵). مرحله آخر به بازنگریهای دوره ای سیستم ارزیابی عملکرد شرکت می پردازد (گام۶)(مدوری واستیپل[۲۶]،۲۰۰۰).
برعکس بسیاری از چارچوبهای دیگر، این مدل فراتر از راهنماییهای ساده بوده و می تواند توسط کاربران ارزیابی عملکرد ، در عمل مورد استفاده قرار گیرد. مهمترین مزیت این مدل آن است که می تواند هم به عنوان ابزاری برای طراحی سیستم ارزیابی عملکرد و هم برای ارتقای سیستم موجود به کار رود. همچنین در این مدل تعریفی منحصر به فرد از چگونگی درک شاخصهای عملکرد آمده است. اما محدودیت اصلی این مدل در گام دوم رخ می دهد که شبکه ارزیابی تنها از شش اولویت رقابتی تشکیل شده است. چرا که همانگونه که در مدل های دیگر نشان داده شد، شاخصهای عملکرد باید به مقولات مختلف دیگری نیز توجه کنند.
● راهنماییهای انتخاب شاخصها
در زمینه انتخاب شاخصهای مناسب برای طراحی یک سیستم ارزیابی عملکرد، برخی محققان راهنماییها و پیشنهاداتی را مطرح کرده اند. برای مثال «گلوبرسون» یکی از محققانی است که در این زمینه راهنماییهای ارزنده ای را ارائه کرده است. پیشنهادات او در زمینه شاخصهای عملکرد به شرح زیر می باشد:
 شاخصهای عملکرد باید از اهداف سازمان منشعب گردند.
 شاخصهای عملکرد باید امکان مقایسه سازمان هایی را ایجاد کند که در یک صنعت مشابه فعالیت می کنند.
 هدف هر یک از شاخصهای عملکرد باید واضح و روشن باشد.
 گردآوری اطلاعات و روش های محاسبه هر یک از شاخصها باید به روشنی تعریف گردند.
 شاخصهای عملکرد نسبتی بر اعداد مطلق ارجحیت دارند.
 شاخصهای عملکرد باید تحت کنترل واحد سازمانی مورد ارزیابی باشند.
 شاخصهای عملکرد بایستی از طریق مباحثه و بررسی نظرات افراد درگیر نظیر مشتریان، کارکنان و مدیران انتخاب شوند.
 شاخصهای عملکرد عینی نسبت به شاخصهای ذهنی ارجحیت دارند.
● به طور مشابه «ماسکل» نیز هفت اصل زیر را برای شاخص های سیستم ارزیابی عملکرد پیشنهاد می کند که عبارتند از:
 شاخصها باید به طور مستقیم به استراتژی شرکت مربوط شوند.
 شاخصهای عملکرد غیر مالی نیز باید مورد توجه قرار گرفته و انتخاب شوند.
 باید به این نکته توجه کرد که شاخصهای عملکرد در موقعیتهای مختلف متفاوتند. به بیان دیگر یک شاخص برای تمامی واحدها و یا سازمانها مناسب نیست.
 این موضوع درباره شاخصها حائز اهمیت است که با تغییر محیط، شاخصهانیزتغییرمی یابند.
 شاخصهای عملکرد باید برای استفاده آسان و ساده باشند.
 شاخصهای عملکرد باید بازخور سریعی را ارائه دهند.
 شاخصهای عملکرد باید به گونه ای طراحی شوند که بهبود مستمر را موجب گردند و تنها به نظارت و کنترل ساده اکتفا نکنند.

جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.
 

روشی ابداعی با بهره گرفتن از داشبرد مدیریت
 

در دو دهه اخیر، مدیریت عملکرد سازمانی به یکی از موضوعات مورد توجه و جذاب تبدیل شده است و این تمایل هم در زمینه های تحقیقاتی و هم در زمینه های کاربردی به بروز نوآوری های بسیاری منجر شده است. از روش های فوق می توان به نوعی سیستم ارزیابی عملکرد بنام داشبرد مدیریت ارائه شده توسط بنیاد روت کاوز[۲۷]اشاره نمود. فرایند پنج مرحله ای روش مذکور در شکل زیر نشان داده شده است.
در این روش با پیش زمینه های زیر اقدام به طرح ریزی سیستم ارزیابی عملکرد می گردد :
۱- یک توافق کلی در مدیران عملیاتی و کارکنان جهت اقدام به راه اندازی سیستم  و استفاده از نتایج بدست آمده.
۲- تفکر در خصوص منابع مورد نیاز برای طرح ریزی و استفاده از سیستم ارزیابی عملکرد(بسته به بزرگی یا کوچکی سازمان این روش توسعه به چند هفته تا چند ماه زمان نیاز خواهد داشت).
۳- همسویی سیستم با چشم انداز و مأموریتهای سازمان.
مرحله یک
پس از توافقات حاصله در خصوص موارد بالا می بایست تیم ارزیابی فعلی نسبت به پاسخ به سؤالات زیر اقدام نماید:
۱- چه شاخص هایی در حال حاضر چه از لحاظ کمّی و چه از لحاظ کیفی استفاده می شود؟
۲- چه کسانی، چه وقت و چگونه این شاخص ها را بدست می آورند؟
۳- در کجا و چگونه اطلاعات بدست آمده از شاخص ها نگهداری و ذخیره می شوند؟
۴- چگونه از شاخص های بدست آمده گزارش گیری می شود؟ بوسیله داشبرد، کارتهای گزارش، گزارشهای سالیانه، گزارشهای داخلی یا ترازنامه هایی جهت ارائه به سهام داران.

۵- چگونه اطلاعات موجود بازنگری و از اطلاعات نهایی استفاده می شود؟
مرحله دو
سپس به شناخت شاخص ها می پردازیم.
مرحله سه
تعیین چگونگی اندازه گیری و روش مناسب برای ذخیره سازی داده ها و مشخص نمودن زمان اندازه گیری شاخص ها و اینکه چه کسی مسئول انتخاب شاخص ها برای اندازه گیری باشد که شامل سه مرحله می باشد:
۱- ایجاد ابزار اندازه گیری
۲- مشخص کردن جایی برای ذخیره اطلاعات
۳- مشخص کردن مسئولیتها
مرحله چهار
در این مرحله اقدام به تشکیل و ساخت داشبورد مدیریت و داشبورد های مورد نیاز در سطوح دیگر می گردد. ضمناً تیمی تشکیل می گردد تا نسبت به باز بینی و صحت کار داشبورد نظارت کنند. این تیم اندازه گیری ها را نهایی کرده و مسئولیت آنالیز اطلاعات را بر عهده دارد.
این مرحله نیز شامل مراحل:
۱- آماده سازی جهت استفاده از اطلاعات
۲- ساخت ابزار گزارش دهی(دیجیتال داشبرد) که شامل دو داشبرد اصلی سطح مدیریت و سطح برنامه ها است.
مرحله پنج :  عملیاتی نمودن سیستم ارزیابی عملکرد:
در این مرحله اقدام به راه اندازی سیتم عملکرد شده و آن را آماده به روزآوری خطوط راهنما و اهداف نموده و سیستم ارزیابی عملکرد را پالایش می کنیم. سپس اقدام به چاپ اولین گزارشات از خروجی های این سیستم برای ذی نفعان می نماییم.
با توجه به مدل ها و چارچوبهای توضیح داده شده و طبق نظر اکثر صاحب نظران در زمینه ارزیابی عملکرد، می توان ویژگیهای یک سیستم ارزیابی عملکرد مناسب را به شرح زیر خلاصه کرد (تانگن[۲۸]،۲۰۰۴).
 از اهداف استراتژیک پشتیبانی کند: سیستم های ارزیابی عملکرد باید از اهداف استراتژیک نشات گرفته باشند. در غیر این صورت این سیستم ممکن است فعالیتهایی را پشتیبانی کند که اثر معکوس بر اهداف استراتژیک بگذارد. به علاوه باید به این نکته توجه کرد که اگر در طول زمان، استراتژی ها تغییر یابند، برخی شاخصهای عملکرد نیز تغییر خواهند کرد. در نتیجه نیاز به انعطاف پذیری در این سیستم ها احساس می شود تا بتوان از این طریق اطمینان حاصل نمود که سیستم ارزیابی عملکرد همیشه با اهداف سازمان سازگار است.
 متوازن باشد: این موضوع که سیستم ارزیابی عملکرد نباید تنها از نقطه نظر مالی دیده شود بسیار حیاتی است. یک سیستم ارزیابی عملکرد بایستی انواع مختلفی از شاخصهای عملکرد را شامل شود تا تمامی جنبه های مهم برای موفقیت سازمان را پوشش دهد. لذا بایستی بین شاخصهای مختلف توازن وجود داشته باشد. یعنی به صورت متناسبی بر روی نتایج کوتاه و بلند‌مدت ، انواع مختلف عملکرد (نظیر هزینه، کیفیت، تحویل، انعطاف پذیری و…) جنبه های مختلف ( نظیر مشتریان، ذی‌نفعان، رقبا، نوآوری و…) و سطوح مختلف سازمانی (نظیر عملکرد کلی و بخشی) تمرکز داشته باشد.
 در مقابل بهینه سازی بخشی بایستد: از آنجا که شاخصهای عملکرد بر روی رفتار کارکنان اثرگذارند، مجموعه ای نامناسب از شاخصها می تواند به رفتار غیر کارکردی از طرف کارکنان منجر شود. به عبارت دیگر، کارکنانی که تنها در پی ارتقا و بهبود شاخص عملکرد مربوط به خود هستند، ممکن است تصمیماتی بگیرند که در تضاد با خواسته های مدیران باشد و بهبود در عملکرد واحد آنها به آسیب دیگر قسمتها و یا حتی عملکرد کلی سازمان منجر شود. یک سیستم ارزیابی عملکرد باید از اینگونه بهینه سازیها جلوگیری کند.
 تعداد شاخصهای عملکرد آن محدود باشد: برای ایجاد عملکرد مناسب ضروری است که تعداد شاخصهای عملکرد محدود باشند. افزایش تعداد شاخصها نیاز به زمان تحلیل بیشتری دارد. گردآوری اطلاعاتی که از آنها استفاده ای نمی شود یک اتلاف تلقی می شود.
بنابراین، ضروری است که تنها داده هایی که برای یک هدف خاص کاربرد دارند و هزینه گردآوری آنها از مزایای مورد انتظارشان بیشتر نیست گردآوری شوند(برنواک[۲۹]،۱۹۹۷). همچنین افزایش تعداد شاخصهای عملکرد، ریسک انباشت اطلاعات را افزایش می دهد که این امر موجب می شود که امکان اولویت بندی شاخصها وجود نداشته باشد.
 دسترسی به آن آسان باشد: هدف یک سیستم ارزیابی عملکرد، دادن اطلاعات مهم ، در زمان مناسب و به شخص مناسب است. لذا نکته مهم درباره این سیستم ها آن است که باید به گونه ای طراحی شوند که اطلاعات آنها به راحتی بهبود یافته و در دسترس استفاده کنندگان از آن قرار گیرد و برای آنها قابل فهم باشد.
 شامل شاخصهای عملکرد جامع باشد: یک شاخص عملکرد باید هدف مشخص داشته باشد. به علاوه ضروری است که یک غایت مشخص نیز برای هر شاخصی تعریف شود و چارچوب زمانی مشخص شود که در قالب آن بایستی به آن غایت نائل شد.

۲-۲ دیدگاه های اساسی در مورد ارزیابی عملکرد:
 

مباحث ارزیابی عملکرد را می‌توان از زوایای متفاوتی مورد بررسی قرار داد. دو دیدگاه اساسی سنتی و نو در این باره وجود دارد. دیدگاه سنتی، قضاوت و یادآوری عملکرد و کنترل ارزیابی شونده را هدف قرار داده و سبک دستوری دارد این دیدگاه صرفاً معطوف به عملکرد دوره زمانی گذشته است و با مقتضیات گذشته نیز شکل گرفته است. دیدگاه نو، آموزش، رشد و توسعه ظرفیت‌های ارزیابی شونده، بهبودو بهسازی افراد وسازمان وعملکرد آن، ارائه خدمات مشاوره‌ای و مشارکت عمومی ذینفعان، ایجادانگیزش ومسئولیت‌پذیری برای بهبودکیفیت وبهینه‌سازی فعالیت‌ها و عملیات را هدف قرار داده و مبنای آن را شناسایی نقاط ضعف وقوت وتعالی سازمانی تشکیل می‌دهد. خاستگاه این دیدگاه مقتضیات معاصربوده وبه ارزیابی سیستمی عملکرد با بهره گرفتن از تکنیک‌ها و روش‌های مدرن، توسعه پیدا می‌کند. حوزه تحت پوشش اندازه‌گیری عملکرد می‌تواند سطح کلان یک سازمان، یک واحد، یک فرایند و کارکنان باشد.
سطح ارزیابی عملکرد اگر تنها شامل افراد باشد بطوری که امروزه در بخشهای مدیریت منابع انسانی متداول است، ارزشیابی شایستگی کارکنان با معیارهای مختلف در سازمانها انجام می‌‌شود.

سازمان، افراد و یا واحد سازمانی گرچه به ظاهر انجام دهنده کار هستند اما تنها جزیی از سیستم کل می‌باشند و باید شرایط اجزای دیگر آن نیز مد نظر قرار گیرد. توجه به معیارهای همه جانبه و استراتژی‌ها و آرمان‌های سازمان از لوازم یک سیستم مدیریت عملکرد جامع می‌باشد. چنین رویکردی در ارزیابی عملکرد، یک ارزیابی واقعی، عدالت محور، قابل اعتماد و اتکا و پیش برنده و پویا خواهد بود.

۲-۳ ضرورت و اهمیت ارزیابی عملکرد
 

بهبود مستمر عملکرد سازمانها، نیروی عظیم هم‌افزایی (Synergy) ایجاد می‌کند که این نیروها می‌تواند پشتیبان برنامه رشد و توسعه و ایجاد فرصت‌های تعالی سازمانی شود. دولتها و سازمانها و مؤسسات تلاش جلو برنده‌ای را در این مورد اعمال می‌کنند. بدون بررسی و کسب آگاهی از میزان پیشرفت و دستیابی به اهداف و بدون شناسایی چالشهای پیش روی سازمان و کسب بازخور و اطلاع از میزان اجرا سیاستهای تدوین شده و شناسایی مواردی که به بهبود جدی نیاز دارند، بهبود مستمر عملکرد میسر نخواهد شد. تمامی موارد مذکور بدون اندازه‌گیری و ارزیابی امکان‌پذیر نیست.
لرد کلوین فیزیکدان انگلیسی در مورد ضرورت اندازه‌‌گیری می‌گوید: «هرگاه توانستیم آنچه درباره آن صحبت می‌کنیم اندازه گرفته و در قالب اعداد و ارقام بیان نماییم می‌توانیم ادعا کنیم درباره موضوع مورد بحث چیزهایی می‌دانیم. در غیر این صورت آگاهی و دانش ما ناقص بوده و هرگز به مرحله بلوغ نخواهد رسید»
علم مدیریت نیز مبین مطالب مذکور است. هرچه را که نتوانیم اندازه‌گیری کنیم نمی‌توانیم کنترل کنیم و هرچه را که نتوانیم کنترل کنیم مدیریت آن امکان‌پذیر نخواهد بود. موضوع اصلی در تمام تجزیه و تحلیل‌های سازمانی، عملکرد است و بهبود آن مستلزم اندازه‌گیری است و از این رو سازمانی بدون سیستم ارزیابی عملکرد قابل تصور نمی‌باشد (رحیمی،۲۰۰۶).
با توجه به تعاریف و موارد بیان شده در خصوص ارزیابی عملکرد مدیریت عملکرد و صرف از نظر تفاوت یا تشابهاتی که این د و رویکرد با یکدیگر دارند درادامه دلایل و ضرورت فراگیری و اجرای رویکرد ارزیابی عملکرد را در یک سازمانی شرح میدهیم :
۱- قضاوت و تصمیم گیری در مورد عملکرد پرسنل ، گروه ها و واحدها و سازمان، نیازمند انتخاب شاخصهای مناسب بوده تا باادله مناسب ، دقیق بودن برداشتها اثبات شوند.
۲- ضرورت بازنگری استراتژی ها در مقاطع مختلف پیاده سازی سیستم مدیریت است راتژیک به منظور تعیین اثربخشی استراتژیهای مورداستفاده.
۳- ضرورت تعیین معیارها و شاخصهائی جهت پایش اثربخشی و کارائی مطابق با الزامات استانداردIso 9001
 
 

پیشنهادهاییبرایتحقیقاتآتی ………………………………………………………………………………………….. ۱۳۹
جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.
 

۷-۵ محدودیتهایوتنگناهایتحقیقحاضر …………………………………………………………………………………………….. ۱۴۰

 خلاصه فصل …………………………………………………………………………………………………………………………………….. ۱۴۰
 

منابع و مآخذ
فارسی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ۱۴۱
انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ۱۴۳
فهرست پیوست ها
الف) پرسشنامه هوش معنوی ……………………………………………………………………………………………………………………….. ۱۴۷
ب) پرسشنامه رهبری موثق …………………………………………………………………………………………………………………………. ۱۵۰
فهرست شکل ها
شکل (۱- ۱) عوامل موثر بر هوش معنوی ………………………………………………………………………………………………………. ۸
شکل( ۲- ۱) مدل مفهومی پیشنهادی اولیه …………………………………………………………………………………………………….. ۹
شکل(۳- ۱)مدل مفهومی پیشنهادی……………………………………………………………………………………………………………….. ۱۰
شکل(۱- ۲) هرم هوش های چندگانه…………………………………………………………………………………………………………….. ۳۰
شکل (۲- ۲)رشد هوش معنوی از دیدگاه کسیک……………………………………………………………………………………………… ۴۹
شکل(۳-۲) ویژگی ها و رفتارهای هوش معنوی ………………………………………………………………………………………………..۵۳
شکل(۴-۲) مثالی از ربع اول ” آگاهی از نفس درونی و نفس متعالی/ معنوی”……………………………………………………..۵۴
شکل(۵-۲) سازه رهبری موثق ………………………………………………………………………………………………………………………. ۷۸
شکل( ۶-۲) مدل مفهومی تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………….. ۱۰۶
شکل(۱-۴)مدلمعادلاتساختاریدرحالتتخمینضرایبمسیر ………………………………………………………………… ۱۳۰
شکل(۲-۴) مدلمعادلاتساختاریدرحالتمعناداریضرایب (t-value) …………………………………………………….130
فهرست جدول ها
جدول( ۱- ۱) ویژگی های هوش معنوی………………………………………………………………………………………………………… ۹
جدول (۱-۲) انواع برداشت های ارائه شده از هوش …………………………………………………………………………………………..۱۶
جدول)۲-۲(رویکردهای مختلف در رابطه با معنویت…………………………………………………………………………………………. ۲۲
جدول(۳-۲)جهتگیری های مختلف نسبت به دین و معنویت ……………………………………………………………………………. ۲۴
جدول)۴-۲( تعاریف ارائه شده از هوش معنوی ……………………………………………………………………………………………….. ۲۶
جدول)۵-۲( مقایسه هوش عقلایی، عاطفی و معنوی ……………………………………………………………………………………… ۳۱
جدول(۶-۲) مقایسه هوش معنوی و هوش متعارف …………………………………………………………………………………………. ۳۳
جدول(۷-۲) مولفه های هوش معنوی از منظرهای مختلف ……………………………………………………………………………… ۴۵
جدول(۸-۲) ابعاد هوش معنوی از دیدگاه ویگلورث …………………………………………………………………………………………. ۵۲
جدول(۹-۲) تفاوت های رهبری و مدیریت …………………………………………………………………………………………………… ۶۰
جدول (۱۰-۲) تعاریف انواع سبک های رهبری ……………………………………………………………………………………………… ۶۲
جدول(۱۱-۲)رهبری موثق از دیدگاه پاسخگویی …………………………………………………………………………………………….. ۸۰
جدول(۱۲-۲) گرایش و علاقه مندی روزافزون پژوهش های معنویت در سازمان ………………………………………………. ۸۵
جدول (۱-۳)طیف لیکرت پرسش های مربوط به هوش معنوی ………………………………………………………………………. ۱۱۰
جدول( ۲-۳) طیف لیکرت پرسشهای مربوط به رهبری موثق …………………………………………………………………….. ۱۱۰
جدول( ۳-۳) مولفه هاوگویه هایمرتبطباهریکازمتغیرهایتحقیقدرپرسشنامه …………………………………… ۱۱۲
جدول(۴-۳) نتایج آزمون پایایی مؤلفه ها …………………………………………………………………………………………………… ۱۱۴
جدول( ۱-۴) وضعیت جنسیت مشارکت کنندگان ………………………………………………………………………………………… ۱۲۰
جدول( ۲-۴) وضعیت سنی مشارکت کنندگان …………………………………………………………………………………………….. ۱۲۱
جدول( ۳-۴) وضعیت تجربه کاری مشارکت کنندگان …………………………………………………………………………………… ۱۲۲
جدول( ۴-۴) وضعیت تحصیلی مشارکت کنندگان ……………………………………………………………………………………….. ۱۲۳
جدول( ۵-۴) سطح سازمانی مشارکت کنندگان ………………………………………………………………………………………….. ۱۲۴
جدول(۶-۴)میانگین، انحراف معیار و ماتریسهمبستگیبینمتغیرهایتحقیق ……………………………………………. ۱۲۵
جدول( ۷-۴) نتایج تحلیل عاملی تأییدی متغیر هوش معنوی ……………………………………………………………………….. ۱۲۶
جدول( ۸-۴) نتایج تحلیل عاملی تأییدی متغیر رهبری موثق ………………………………………………………………………. ۱۲۸
جدول( ۹-۴) معیارهای برازش مدل ساختاری متغیرها ………………………………………………………………………………… ۱۲۹
جدول( ۱۰-۴) ضرایب مسیر، آماره t و ضریب تعیین ( متغیر وابسته: رهبری موثق) ……………………………………….. ۱۳۱
جدول( ۱۱-۴) ضرایب مسیر، آماره t و ضریب تعیین ( متغیر وابسته: رهبری موثق) ……………………………………….. ۱۳۱
فهرست نمودارها
نمودار(۱-۴) نمودارمیلهایمربوطبهفراوانیجنسیت …………………………………………………………………………………. ۱۲۰
نمودار (۲-۴) نمودارمیلهایمربوطبهفراوانیسن ………………………………………………………………………………………. ۱۲۱
نمودار (۳-۴) نمودارمیلهایمربوطبهفراوانی تجربه کاری …………………………………………………………………………… ۱۲۲
نمودار (۴-۴) نمودارمیلهایمربوطبهفراوانیسطح تحصیلات ……………………………………………………………………. ۱۲۳
نمودار (۵-۴) نمودارمیلهایمربوطبهفراوانیسطح پست سازمانی ……………………………………………………………….. ۱۲۴
فصل اول: کلیات تحقیق

دغدغه نسبت به بی عدالتی و بی اهدافی

برای مسائل واقعی، یادگیری مبتنی بر حل مسأله را بکار بگیرید

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.
 

لذت بردن از سوألات بزرگ

زمانی را به بحث های باز اختصاص دهید

کنجکاو بودن در رابطه با اینکه جهان چگونه کار می کند

علم و علوم اجتماعی را با هم یگپارچه نمایید

استفاده از تجسم و تصور فکری

داستانها و افسانه ها را مطالعه کنید

مصلح

جلسات مذاکره و تعارض راه اندازی کنید

تلاش برای فهم خویشتن

به شهود و صدای درونی گوش کنید

۷-۳-۲-۲ مولفه های هوش معنوی در اسلام
بشر امروز به دنبال دینی است که در عمق تأمین معنویت، راه حلی برای زندگی اجتماعی اش هم داشته باشد. خصوصیات ایلام این است که همه عوامل رشد انسانی، رشد مادی و رشد معنوی در او هست و حیات قلبی و روحی و معنوی انسان جز در ارتباط با خدا معنا ندارد( گلچین، ۱۳۹۰؛ ۴۴).
در فرهنگ موثق ایرانی اسلامی بطور ضمنی هوش معنوی مورد توجه قرار گرفته است. بطور مثال، جامی(۱۳۸۱) بر اساس متون مذهبی مولفه های زیر را برای هوش معنوی بر شمرده است:

مشاهده وحدت در ورای کثرت ظاهری
 

تشخیص و دریافت پیام معنوی از پدیده ها و اتفاقات
 

سوال و دریافت جواب معنوی در مورد منشإ و مبدأ هستی( مبدأ و معاد)
 

تشخیص قوام هستی و روابط فردی بر فضیلت عدالت انسانی
 

تشخیص فضیلت فرا روندگی از رنج و خطا و بکارگیری عفو و گذشت در روابط بین فردی
 

تشخیص الگوی معنوی و تنظیم رفتار بر مبنای الگو
 

تشخیص الگوی معنوی و تنظیم عوامل درونی و بیرونی در جهت رشد بهینه این فرایند
 

تشخیص معنای زندگی، مرگ و حوادث مربوط به منشور، مرگ و برزخ، بهشت و دوزخ روانی
 

درک حضور خداوند در زندگی معمولی
 

داشتن ذوق عشق و معرفت که در آن عشق به وصال منشأ دانش است نه استدلال و قیاس
 

داشتن هوش شاعرانه که معنای نهفته در یک قطعه شعری را بفهمد
 

هوش معنوی باعث فهم بطون آیات قرآنی می شود و موجب می گردد افراد کلام انبیا را راحتر و با عمق بیشتر درک نمایند.
 

هوش معنوی در فهم داستانهای مقدس و استنباط معنای نمادین این داستانها کمک فراوانی می کند.
 

هوش معنوی که در قرآن در مورد آن، صفت الوالالباب بکار رف۵ته است باعث می شود افراد به جوهره حقیقت پی ببرند و از پرده های اوهام عبور کنند.
 

هرچند عرفای اسلامی نیز این مولفه ها را ذکر نموده اند ولی از آنجایی که این مولفه ها به انسان بینش می دهند و باعث افزایش سازگاری او با هستی می شوند می توان آنها را جزء مولفه های معنوی قلمداد کرد.
عوامل موثر در هوش معنوی که در قران بعنوان تقوا و پرهیزگاری لمداد شده است به همراه تمرینات روزمره از قبیل تدبر در خلقت، تدبر در آفاق و انفس، روزه داری، عبادات، خواندن قرآن و تدبر صادقانه در آیات آن می توانند نقش اساسی در تقویت هوش معنوی داشته باشند( غباری بناب و دیگران، ۱۳۸۶: ۱۳۷).
همچنین دیدن وحدت در عین کثرت یکی از بعدهای اساسی معنویت است که در عرفان اسلامی بدان تاکید شده است، چنانچه فخرالدین عراقی می گوید:
آفتابی در هزاران آبگینه تاخته پس به رنگ هریکی تابی میان انداحته
جمله یک نورست لیکن رنگهای مختلف اختلافی در میان این و آن انداخته
بعضی توانایی ها و کیفیت ها همانند خردمندی، خلاقیت و دلسوزی با آگاهی معنوی رشد یافته ناشی از مذهب است. به همین شکل حقایق قدیمی ( مثلاً قانون طلایی سقراط که بیان می دارد و خودت را بشناس یا عبارت بقراط که می گوید”آزار مرسان”) بعضی از ویژگی های اصلی افرادی را که از نظر معنوی باهوش هستند نشان می دهد. بودا، مسیح، محمد، مادر ترزا از جمله افرادی هستند که دارای چنین مهارتها و کیفیاتی هستند و در واقع هوش معنوی بالایی دارند(سجادی، ۱۳۹۰: ۵۹-۶۰).
۸-۳-۲-۲ نحوه سنجش هوش معنوی در افراد
ارزش اندازه گیری هوش معنوی به میزان تمایل افراد برای نیل به وضعیت شادتر و آرامش بیشتر بستگی دارد.در مبحث کنترل کیفیت جامع اینگونه بیان می شود که ” اگر شما بتوانید چیزی را بسنجید پس حتماً می توانید آنرا اداره کنید”. اگر ما بتوانیم هوش معنوی را بسنجیم پس باید امیدوارانه رفتارهای خاصی را برای پیشی جستن جهت دستیابی به آنرا به افراد نشان داده و راه های ارتقای آن را آموزش دهیم و نقش موثر مدلها را نیز متذکر شویم.برای سنجش هر چیزی شما نیاز به یک مدل مفهومی( تئوری یا فرضیه) درباره نحوه ی کارکرد آن دارید.
با بهره گرفتن از مدل هوش هیجانی دنیل گولمن می توانیم مدلی برای هوش معنوی نیز ارائه کنیم( ویگل ورث، ۲۰۰۳، ۸) که این مدل در شکل زیر نشان داده شده است.

جدول(۸-۲) ابعاد هوش معنوی از دیدگاه ویگلورث

پیشگفتـار
مسئولیت کیفری از شرایط اوصافی بحث می کند که امکان منطقی تحمیل مجازات را بر مرتکب جرم فراهم می آورد گر چه بی تردید تنها در فرض وقوع جرم سخن از تحمیل مجازات صحیح و منطقی است اما دیری است که صاحب نظران جزایی بر این باورند که مسئولیت کیفری در برابر جرم در گروی وصف خاص و مرهون حالت ویژه ای است نزد مرتکب که در غیاب آن تحمیل کیفر بر او منطقاً و عقلاً ناممکن می نماید عنایت به همین وصف خاص که از آن به (اهلیت جزایی) تعبیر می کند در مقام جوهر و بن مایه مسئولیت کیفری است سبب شده تا نهاد مسئولیت کیفری موجودیتی متمایز از دو نهاد در جرم و مجازات یافته و مبحثی جداگانه و دامنه دار را در بخش حقوق جزای عمومی خود اختصاص داده «جرم و مجازات» دو نهاد مهم جزایی اند که به دو شکل متفاوت با مرتکب جرم ارتباط پیدا می کنند یکی از مرتکب «صادر» و دیگری به مرتکب «تحمیل» می گردد حقوق جزا به تعیین و تحویل شرایط و او صافی در مرتکب می پردازد که در پرتو آنها از یک سو «صدور جرم» از مرتکب واز سوی دیگر «تحمیل مجازات» بر وی امکان پذیر می شود گو اینکه شرایط لازم برای «صدورجرم» با شرایط ضروری برای «تحمیل مجازات» بر هم انطباق کامل ندارد.

حقیقت این است که حقوق جزا تنها پس از آشنایی با مسئولیت کیفری مبتنی بر تقصیر بود که مورد توجه قرار گرفت تا نگاهی عمیق بر آن و عواملی که دافع مسئولیت است را موضوع تحقیق قرار دهیم
رساله ای که پیش دو خواننده گرامی قرار دارد به پایه چنین دیدگاهی از مسئولیت کیفری و عواملی که در رفع مسئولیت کیفری موثر واقع می شود و را مورد بررسی قرار می دهد تا مجموعه کامل از این مقوله مهم که به صورت پراکنده و بدون جمع بندی و نتیجه گیری در کتب حقوق جزاء مورد بررسی قرار گرفته را مفصلا و به طور کامل ارائه داده باشیم تا به امید آنکه این اثر ناچیز مورد استفاده دانشجویان – دانش پژوهان و مشاوران حقوق و قضات و وکلا و علاقه مندان به علم حقوق قرار گیرد و در مجموع برای همه ما
فتح بابی به سوی نور و خیر و موجب برانگیختن اندیشه و صاحب نظران طرح مسائل حقوقی دقیقتری در این زمینه و سایر مباحث مربوط باشد.
مقدمـه
مسئولیت در معنی عام آن از نظر قانون شامل مسئولیت مدنی و کیفری است و مسئولیت کیفری ناشی از جرم و یکی از بنیادهای حقوقی است که بدون اثبات آن، احقاق حق مفهوم عینی خود را از دست داده و صرفاً جنبه ذهنی خواهد داشت زیرا در جریان رسیدگی به هر پدیده جزایی یگانه عاملی که حق را از قوه به فعل در آورده به آن عینیت می بخشد و به طور ملموس در اختیار صاحب حق قرار می دهد، اثبات مسئولیت کیفری است.
به همین مناسبت نخستین پرسشی که در ابتدای این بحث مطرح خواهد شد این است که ببینیم تدبیر قانون گذار کیفری در مسئول شناختن افرادی که قوانین جزایی را نقض می کنند چیست؟
بطور کلی، الزام شخص به پاسخگویی در قبال تعرض نسبت به جسم و جان و مال و یا حیثیت دیگران، خواه به جهت حمایت از حقوق و آزادی های فردی انجام گیرد و خواه به انگیزه دفاع از جامعه به منظور برقراری تناسب منطقی بین مجازات وجرم و یا به عنوان اجرای عدالت و احقاق حق در بین مردم، صورت پذیرد، تحت عنوان ،مسئولیت کیفری مطرح می شود که از نظر حقوق جزاء تشخیص آن دارای اهمیت زیادی است، زیرا تحمیل کیفر و تعیین میزان مجازات مرتکب جرم به عنوان نتایج و عواقب نامطلوب کاریکه انجام داد و مستلزم آن است که مستحق کیفر، از نظر جسمی و روانی و رشد اهلیت و سایر خصوصییات لازم در وضعی باشد که توانایی درک صحیح اعمال و رفتار خود را داشته باشد تا بتوان جرم را به او نسبت داد یا به عبارت دیگر، مرتکب قابلییت انتخاب نتیجه مجرمانه را دارا باشد تا از نظر کیفری مسئول شناخته شود.
اثبات این مسئله که یکی از مسائل موضوعی حقوق جزا و علی القاعده به عهده مقامات قضایی
صلاحیت دار می باشد. باید در رسیدگی های قضایی اعم از مراهل تحقیق و دادرسی در مورد هر متهمی کیفیات مربوط به شخصیت مرتکب جرم برای احراظ و اثبات مسئولیت یا عدم مسئولیت کیفری مرتکب و صدور حکم مقتضی دقیقا مورد توجه وبررسی قرار گیرد بعلاوه در پاره ای از اوقات قانون گذار به علت وجود شرایط و کیفیات خارجی مربوط به وقوع جرم عمل مجرمانه مرتکب را تحت عنوان عوامل توجیه کننده و رفع کننده باعث زوال مسئولیت کیفری می شناسد امعان در مسائل فوق اهمیت بحث و شناخت مسئولیت کیفری را به خوبی روشن می کند و نشان می دهد تعیین حد و مرز و بیان ماهییت جامع و مانع مسئولیت کیفری بوسیله قانون گذار تا چه حدی می تواند در احقاق حق و اجرای عدالت و حفظ نظم و امنیت در جامعه مؤثر باشد.
مع هذا این امر آن طور که باید و شاید مورد توجه قانون گذار قرار نگرفته در هیچ یک از قوانین جزایی و مدونه کشورمان ماهیت حقوقی و تعریف مسئولیت کیفری و عوامل رافع مسئولیت کیفری به طور مشخص بیان نشده است چنان که در مطالعه مقررات جزایی و موضوعه و عوامل رفع کننده ملاحظه
می شود قانون گذار گاهی به ذکر کلمه مسولیت اکتفاء کرده و زمانی عنوان کلی (مسئولیت جزایی) و یا (صدور مسئولیت جزایی) را برای موارد مربوط به این پدیده انتخاب کرده است ، بدون اینکه تعریفی از مسئولیت کیفری و عوامل رفع کننده ارائه کرده باشد۱٫
در این چشم انداز ، تلاش برای تبیین علمی و گزینش تعریف «مسئولیت کیفری و عوامل رافع مسئولیت کیفری» با مطالعه و دقت در معانی واژه مسئولیت و مفاهیم کلی اخلاقی قانونی و موارد استعمال لفظ مسئولیت و عوامل رفع از مسئولیت و مشتقات آنرا از فقه در آیات قران کریم و روایات و حقوق جزا دنبال خواهیم کرد.
مقررات جزایی پاره ای کشورها بی آنکه ذکری از شرایط عمومی تحقق مسئولیت کیفری به میان آورند صرفاً به بیان علل یا حالاتی پرداخته اند که بر دفعیت مرتکب جرم و یا رابطه ذهنی او با جرم تاثیر گذاشته از این رهگذر اهلیت جزایی متهم را از بین برده یا وصف مجرمانه را از اراده او باز می ستاند و به این وسیله مواخذه متهم را نسبت به جرم انجام یافته ناممکن می سازد این علل و حالات را گاه عوامل رافع و یا احیانا موانع مسئولیت کیفری می خوانند از جمله صغر ، جنون ، مستی ، اجبار و اکرا ه و افطرار ، و اشتباه که این عوامل یا موانع به شمار می روند در ضمن موادی از قانون جزای این کشورها جداگانه ذکر و شرایط آنها و آثار ویژه هر یک بر مسئولیت کیفری متهم به تفضیل یا به اجمال بیان شده است.
فصل اول
مفاهیم مسئولیت
مفاهیم مسئولیت
الف) مفهوم لغوی مسئولیت
در کتاب های فرهنگ لغات زبانهای مختلف مسئولیت به معنی قابل باز خواست بودن انسان آمده و غالباً به مفهوم تکلیف و وظیفه و آنچه که انسان عهده دار آن باشد تعریف شده است چنان که در فرهنگ جامع نوین عربی به فارسی، مسئولیت به معنی قابل بازخواست و مسئول به معنی قابل جواب آمده است.
در المنجد۱مسئولیت از سئل و به معنی آنچه که مورد سؤال قرار می گیرد یعنی: (ما یسئل) تعریف شده است.
در فرهنگ فارسی معین ، مسئول به معنی ، چیزی خواهش شده کسی که فرضیه ای بر ذمه دارد که اگر عمل نکند از او باز خواست شود و مسئولیت به معنی مسئول بودن و موظف بودن به انجام دادن
امری است۲٫
در مفردات راغب در تعریف مسئولیت آمده است سؤال به معنی خواهش و در خواست و پرسش است. چنان که گفته شود (سالت عن حاله) از حالش پرسید و یا (سالت بکذا) او چنین پرسید یَسئولُنَکَ عَنِ الاَفعال در مورد افعال از تو می پرسند و مسئول به معنی قابل بازخواست ذکر شده است .
در فرهنگ فارسی عمید ، مسئولیت عبارت است از آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد و مسئول به معنی پرسیده شده و خواسته شده آمده است۳٫
بنابر آنچه در ترمینولوژی حقوق آمده است مسئولیت عبارت است از تعهد قانونی شخص ، بر رفع ضرری که به دیگری وارد کرده است۴٫
از نظر فرهنگ فارسی نفیسی مسئول کسی است که از وی سوال کنند و در خواست نمایند۵٫ به هرحال بررسی معانی لغوی و اصطلاحی مسئولیت ملازمه این کلمه را با تعهد و تکلیف، آشکار می سازد ولی این معنی به تنهایی نمی تواند مفاهیم گوناگون و ابعاد مختلف و مصطلح مسئولیت را بازگو کند.
برای درک مفهوم واقعی مسئولیت از جهات گوناگون ناگذیر باید علاوه بر وجود تعهد و تکلیفی که از طرف مقام صلاحیت دار ، وضع و برقرار می گردد ، عوامل و شریط لازم دیگری را هم در نظر گرفت. در این باره لازم است که:
اولاً: مشروعیت مقام یا مقامات صلاحیت داری که حق وضع هرگونه قاعده یا تکلیفی را دارند مورد تأیید شخص مسئول و موظف قرار گیرد.
ثانیاً: شخصی که دارای اهلیت قانونی است از وجود وظیفه و یا قوانین موضوعه ، مطلع و آگاه گردد و توانایی انجام عمل و یا ترک آن را داشته باشد به این ترتیب ابعاد مختلف مفهوم مسئولیت و ماهیت آن با جمع شدن عوامل سه گانه زیر فراهم خواهد شد .
۱- آگاهی و اطلاع شخص ، از قائده و یا تکلیف و توانایی انجام ویا ترک آن .
۲- وجود او امر ونواهی قانونی
۳- مشروعیت مقام واضع قائده ویا تکلیف
اینک ارتباط منطقی بین عوامل یاد شده راتحت عنوان کلی مسئولیت مورد تجزیه و تحلیل
قرار دهیم.
ب) مفهوم کلی مسئولیت
برای اینکه مفهوم کلی مسئولیت از نظر کلی مصداق پیدا کند وجود دو دست از عوامل و شرایط ضرورت دارد. دسته اول ، عوامل ابتدایی یا مقدمات مسئولیت ، دسته دوم شرایط مسئولیت که به ترتیب به بررسی آنها می پردازیم.
عوامل مسئولیت
۱- وجود انسان مکلف و آگاهی که اهلیت لازم برای انجام یا خوداری از انجام ممنوعیت های قانونی را داشته باشد.
۲- وجود آمر یا مقامات صلاحیت داری که حق وضع هر قاعده و یا قانون و یا تکلیفی را دارا باشند.
۳- وجود قواعد و مقررات مشروع قانونی و یا اجتماعی که مطابق آن وظایف و تکالیف

اطاعت کنندگان از قانون به خوبی مشخص و معلوم شده باشد با توجه به این مقدمات حال اگر از بین عوامل سه گانه فوق الذکر وجود عامل و همچنین وجود قواعد و مقررات قانونی را به طور ثابت در نظر بگیریم و در ارتباط با تعیین نقش سومین عامل در مراتب مذکور هرگاه انسانی مرتکب انجام یا ترک یکی از ممنوعیت های قانونی گردد موضوع مسئول شناختن او مطرح خواهد شد و این همان مطلبی است که ما در صدد بررسی آن هستیم.
ناگفته نماند که حصول هر یک از مراتب و عوامل ابتدایی سه گا نه بالا نیازمند فراهم شدن مراتب یا مقدمات خاص دیگری است که این مختصر تاب تفضیل همه آنها را ندارد ولی برای نمونه تنها به مشروعیت «وجود آمر صلاحیت دار» اشاره میکنیم یعنی برای این که معلوم شود آیا آمر صلاحیت توانایی و مشروعیت قانونی لازم را برای وضع قوانین و تکالیف مورد نظر داشته و یا اینکه به ناحق به وضع چنین مقرراتی پرداخته است فرض کنیم در یک موسسه ای مطابق اساسنامه مصوبه و شرح وظایف و روش جاری مدیر کل حق و صلاحیت دارد که برای بهبود وضع و اداره امور آن موسسه در مواقع مقتضی دستوراتی صادر کنند و به موقع به اجرا بگذارد مثلا از اعضاء و کارمندان موسسه بخواهد برای انجام کارهای عقب مانده به صورت یک ماه هر روز یک ساعت زودتر در محل کار حاضر شوند. صدور چنین دستورالعملی از ناحیه مدیر کل آن موسسه به عنوان آمری قانونی و صلاحیت دارهرگاه در چارچوب ضوابط و اختیارات برقرار گردیده باشد علی القاعد باید او را عاملی صلاحیت دار ، برای اتخاذ وضع چنین دستورالعملی بدانیم در نتیجه هرگاه عضوی از اعضای موسسه پس از اطلاع از وجود چنین دستوری اگر از انجام آن سر پیچی کند مسئول شناخته می شود.
نکته اساسی دیگری که در این گفتار دارای اهمیت فوق العاده ای است آن است که هر قاعده و قانون و یا تکلیفی که از آن ناحیه آمر و یا مقامات صلاحیت دار وضع و برقرار می گردد حتما باید به خاطر نوعی مصلحت و فایده و یا برای دفع مفسده و جلوگیری از ضرر و زیان فردی و یا اجتماعی باشد.
ج) مسئولیت در قرآن کریم
در قرآن کریم، راجع به مسئولیت و مشتقات آن آیات فراوانی وارد شده است به طور کلی شأن نزول، مفاهیم و موارد استعمال مسئولیت را در بعضی از این آیات می توان به ترتیب زیر مورد مطالعه
قرار داد.
اثر وضعی اعمال و رفتار آدمی
از جمله در آیه سوره مدثر و آ یه ۲۱ سوره طور و آیه ۷ سوره اسراء و ۲۰۲ سوره بقره آمده است کل نفس بما کسبت رهینه. کل امری بما کسب رهین ، هرکس درگرد اعمال و دستاورد خویش است.ان احسنتم احسنتم لا نفسکم و اساتم فلها. اُولائِکَ لَهُم نَصیب مما کَسَبوا وا… سَریعُ الحِساب. در منطق قران افعال ارادی انسان معیار سنجش مسئولیت قرار خواهد گرفت و هر نوع اعمال و رفتار انسان با حسابگری دقیق محاسبه می شود و هر عملی دارای عکس العملی متناسب است و به همین جهت در روز قیامت هر انسانی در مقابل آنچه که به دو دست خویش به انجام رسانیده است جوابگو خواهد بود.
– پرسش از ماهیت پدیده ها
ازجمله خداوند در آیه اول سوره شریفه انفال می فرمایید: یسئلونک عن لانفال ، ای محمد در مورد انفال و حکم غنائم بدست آمده از کفار از شما می پرسند .
– مورد بازخواست قرار گرفتن
از جمله در آیه ۵۶ و۹۳ سوره نحل وآیه ۲۴ سوره صافات و آیه ۲۳ انبیاء آ مده است: تا لله لتسئلن عما کنتم تفترون ولتسئلنّ عما کنتم تعلمون . و وقفوهم انهم مسئولون. لا یسئل عما یفعل و هم یسئلون. مسلماً انسانها در برابر اعمالی که انجام می دهند مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.
– شخصی بودن مسئولیت
در منطق قرآن کریم پدیده مسئولیت واجد خصیصه شخصی است. چنانچه در آیه ۱۶۴ سوره انعام و آیه ۱۸ سوره فاطر و آیه ۲۸ سوره النجم ولاتزر وازره وزراخری. در آیه ۲۸۶ سوره البقره، لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت و آیه ۶ و۷ سوره زلزال.
فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره وان لیس للا نسان الا ما سعی و ان سعیه سوف یری. سوره النجم آیه ۳۹ و۴۰٫
به موجب آیات فوق «آثار نتایج کردار نیک و یا بد هر کس ، نه تباه می شود ونه به دیگری بر
می گردد. بلکه این خود انسان است که نتایج کار نیک و یا کیفر و اعمال زشت را خواهد دید و قرآن با صراحت ویژگی شخصی بودن مسئولیت انسان را تبیین می کند که بر طبق آن هر کس پاسخ گوی اعمال زشت و رفتار خویش است و مسئولیت هیچ کس به عهده دیگری واگذار نمی شود.
– مسئولیت در مقابل نعمت هایی که خداوند عطا کرده
چنان چه در آیه ۷ سوره تکاثر و آیه ۳۶ سوره آسرا آمده است لتسئلن یومئذ عن النعیم ان السمع و الصبر والفواء. کل اولئک کان عنه مسئولا . تواناییها واستعداد ها وداده های الهی مسئولیت آور است و هر کس به نسبت آن چه که از این توانایی ها و داده ها دارد مسئول خود سازی و ساختن محیط خویش است قلمرو این مسئولیت در نزد انسان به نحو دقیق گسترش یافته است تا آنجا که هر عضوی از اعضای آدمی در مقابل آنچه که می شنود یا می بیند و یا درک می کند مسئول و پاسخگو خواهد بود.
– هر کس به اندازه قدرت و توانایش مسئول است
خداوند کریم هیچ کس را بیش از قدرت و تواناییش مسئول قرار نخواهد داد چنان که در آیه سوره انعام ۲۸۶ سوره بقره آیه ۷ سوره طلا می فرماید لا نکلف نفسا الا و سعها لا نکلیف ا… نفسا الا وسعها لا نکلف ا… نفسا الا ما اتها. کسی را جزء به اندازه وسع و تواناییش مکلف انجام تکلیف نمی کنیم حتی در مورد پرداخت نفقه زوج جزء به اندازه توانایی و آنچه که به او عطا شده مکلف نیست و به این ترتیب بر طبق قرآن مسئولیت و انجام تکلیف هیچ گاه افزودن از توانایی و طاقت از کسی خواسته نخواهد شد.
آنچه که از مجموع مفاهیم آیات فوق و سایر آیات وارده درباری مسئولیت در قرآن کریم آورده استفاده می شود این است که در منطق قرآن کریم نظام هستی بر پایه تکلیف پذیری و مسئولیت انسان استوار شده و فلسفه آفرینش پدید آوردن انسانهای آگاه و متفکر و مسئول است و رمز مسئولیت انسان نیست متکی بر توانایی ها استعداد آگاهی نیروی اراده و قدرت تصمیم گیری و انتخاب اوست و در نتیجه هر کس در انجام تکالیف فردی و اجتماعی اش در حدود استعداد و توانایی و آگاهی که از رفتار خود دارد مسئول خواهد بود و به سخن کوتاه در منطق قرآن مسئولیت بعنوان اثر وضعی رفتار آدمی قابل توجیه است یعنی هر گونه پاداش و کیفر دنیوی و اخروی اعمال خوب و بد انسان تعلق خواهد گرفت و این مطلبی است که همواره مورد توجه مفسرین و صاحب نظران اسلامی بوده است فقها و دانشمندان اسلامی با توجه به تفسیر آیات احادیث و روایات دارد در این باره در کتب و آثار خود به ترسیم ابعاد شخصیت انسان مسئول پرداختند و از این دیدگاه انسان مسئول موجودی است که دارای سرشتی خاکی و ملکوتی است چون آگاه و آزاد آفریده شده و به نیروی عقل و اراده مجهز می باشد قادر است در پرتو فروزان پیامبر باطن یعنی عقل و خرد و سایر توانایی هایش در برابر عوامل طبیعی و اجتماعی ایستادگی می کند و به کمک اندیشه تحلیلگر و خرد و روشنگر خود را از تاثیر نفوذ جبری عوامل گوناگون آزاد کند در راه صحیح و در میان دو یا چندین راهی که عرصه زندگی در پیش پای او گسترده است برگزیند .انا هَدیناهُ سَبیلاً اِما شاکراً و اِما کفورا۱٫
پس انسان با به کار گرفتن نیرو و عقل و اراده به حق انتخاب میرسد بدین ترتیب انسان مسئول از دیدگاه قرآن موجودی است متفکر، متعالی، مختار، انتخابگر که مسئولیت خودسازی و ساختن محیط خویش را بعهده دارد۲٫
د) مسئولیت اخلاقی
– اخلاق فردی: مسئولیت اخلا قی شامل آن دسته از قواعدی است که وظایف انسان را نسبت به نفس خویش معین می کند عدم رعایت بعضی از قواعد اخلاقی و فردی علاوه بر پشیمانی درونی به جهت آنکه دارای مفاسد ضرر و زیان شخصی و اجتماعی است در قالب نظامات کیفری با رعایت شرایطی موجب مسئولیت کیفری مرتکب آن خواهد شد مانند نوشیدن مشروبات الکلی.
– اخلاق دینی: آن دسته از قواعدی است که تکالیف انسان را نسبت به خدای خود معین می کند این قبیل دستورات اخلا قی برقرار کننده تکالیف و وظایفی است که سرپیچی و یا ترک بیجهت آنها موجب مسئولیت و عقوبت اخروی است و در پاره ای از موارد تخلف و عدم رعایت آنها موجب مسئولیت کیفری بوده با مجازات دنیوی همراه خواهد بود مانند جرم ارتداد که در آیین یهبود و وسعیت و در مرتکب اسلام موجب مسئولیت کیفری است.
هـ) مسئولیت اجتماعی
مسئولیت اجتماعی شامل آن دسته از وظایف و تکالیفی است که هر فردی در ارتباط با سایر همنوعان خود و در حیات جمعی عهده دار خواهد شد بدیهی است که تخلف از اصول و قواعد اخلاق اجتماعی که قالبا از طریق قانون گذاری همایت می شود در اکثر موارد علاوه بر ندامت موجب مسئولیت کیفری
می گردد.
جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه
برای درک ماهیت مفهوم فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه با اینکه در نظام حقوقی اسلام مانند سایر نظام نظام های حقوق موضوعه ، قوانین و مقررات را استخراج کرد بنابراین برای شناخت مفهوم و مشخصات مسئولیت از نظر اسلام باید آیات و احادیث معتبر ناظر به این نهاد را بررسی کنیم.
الف) جنبه های فردی مسئولیت
با توجه به جاودانگی احکام قرآن کریم که متکی به علم وحکمت الهی است که از طرق وحی و به وسیله پیامبر(ص) به مسلمانان رسیده است و نظر به شئون اجتماعی برخی از آیات قرآن کریم که با توجه به نیاز نوع بشر و ناظر به مسائل حیات جمعی است مدارک و مختصات مسئولیت فردی را از برخی از این آیات می توان به ترتیب زیر استشهاد کرد.
۱- خصیصه تکلیف پذیری انسان و مسئولیت: آنچه از مفاد برخی از آیات قرآن کریم به دست
می آید این است که مسئولیت هر شخصی از توانایی ها و استعدادهای فطری او ناشی می شود و هر کس به مقتضای توانایی های جسمی، فکری، عاطفی، روحی و سایر استعدادها، مسئول پاسخگوی اعمال خود خواهد بود۱٫

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.