پیشینه­ی تحقیق
تا کنون علما و دانشمندان بسیاری به بررسی فرق مختلف اسلام عموماً و به فرقه­ی ضاله­ی وهابیت خصوصاً همت گماشتند و وجوه اشتراک و اختلاف آنان را با سایر مذاهب یادآور شدند لیکن بررسی چگونگی تأثیرپذیری وهابیت از اسرائیلیات کار جدید و تازه­ای است که این حقیر درصدد ارائه و تبیین آن می باشم.
جنبه­ جدید بودن و نوآوری تحقیق
در منابع اسلامی همیشه ذکری از اسرائیلیات بوده است لیکن بسیاری از افراد وجه تسمیه این اصطلاح و نیز محتوای اسرائیلیات را نمی­دانند و از خطرها و پیامدهای سوء این روایات جعلی و کاذب بی­خبر می­باشند. از این رو برآنیم به معرفی اسرائیلیات و تأثیرگذاری آنها در اعتقادات وهابیان بپردازیم.
ضرورت تحقیق
نقل و نگارش أحادیث و روایات پیامبر(ص) از آن جا که تأثیرگذاری فوق­العاده­ای بر رفتار و کردار مسلمانان دارد، حائز اهمیت فراوان است بنابراین صحت و سقم این روایات و دانستن میزان اعتبار آن بسیار ضروری به نظر می ­آید لذا معرفی أهل کتاب و مسلمان نماها نقش بسزایی در شیوه برخورد مسلمانان با احادیث ذکر شده از سوی اهل کتاب و مسلمان نماها ایفا می­نماید.
اهداف تحقیق
راه های تأثیرپذیری وهابیت از اسرائیلیات.
تعریف اسرائیلیات و ماهیت اسرائیلیات.
معرفی مروّجان فرهنگ اسرائیلیات (اهل کتاب و مسلمان نماها)
سوال اصلی تحقیق
۱-اسرائیلیات چگونه و از چه راه هایی وارد منابع اسلامی (تفاسیر) شدند و بر وهابیت تأثیر گذاشتند؟
سوالات فرعی تحقیق
وهابیت در مبانی اعتقادی خویش پیرو چه کسانی می­باشند؟
پیامدهای اسرائیلیات کدامند؟
عوامل عمده نفوذ اسرائیلیات در منابع اسلامی کدامند؟
فرضیه ­های تحقیق
اسرائیلیات از طریق اهل کتاب و مسلمان نماها و نیز کتاب­هایی هم­چون السنـﺔ و التوحید وارد منابع اسلامی شدند و بر وهابیت تأثیر گذاشتند.
وهابیت در مبانی اعتقادی خویش پیرو آن دسته از یهودیانی که به نظریه­ی تجسیم در برخورد با صفات خبری خداوند معتقد هستند، می­باشند، خدشه­دار کردن سیمای اسلام و مسلمانان و انحراف مسلمانان در عقاید خویش از آثار و پیامدهای اسرائیلیات هستند، تشویق خلفا در عصر بنی امیه مخصوصاً در زمان خلافت خلیفه دوم و ممنوعیت از نقل و نگارش حدیث از عوامل عمده نفوذ اسرائیلیات در منابع اسلامی به شمار می­روند.
کاربرد تحقیق
سندی برای نشان دادن میزان اعتبار أحادیث و روایات از سوی اشخاص مختلف خواهد بود و از خطرهای احتمالی اسرائیلیات در هنگام استفاده از احادیث و روایات جعلی اهل کتاب در تفاسیر پرده­ بر می­دارد.
روش تحقیق
جمع آوری و تدوین اطلاعات به صورت کتابخانه­ای و نیز استفاده از سایت­ها و وبلاگ­های اینترنتی نیز در دستور کار نگارنده بوده است.
فصل اول:کلیات و مفاهیم اسرائیلیات

واژه اسرائیلیات در لغت
اسرائیلیات جمع اسرائیلیه است و در اینکه ریشه آن عربی یا از واژگان وارداتی زبان عربی است، اختلاف نظر است؟ بعضی آن را واژه­ای عبری دانسته ­اند که به معنای «پیروزی بر خدا» است.
این کلمه مرکب از دو جزء است؛ واژه «اسرأ» به معنای پیروزی و چیره شدن و واژه «ئیل» به معنای قدرت تام و تمام بنابراین، «اسرائیل» یعنی چیره شده و پیروز آمده بر قدرت کامل یعنی خداوند تعالی. بنا بر عقیده یهودیان، پس از پیروزی حضرت یعقوب در پیکار با خداوند به وی لقب «اسرائیل» داده شد[۱]. نظر دیگر این است که: «اسرائیل» از نظر لغوی به معنای بنده و برگزیده خدا[۲] و هم معنای عبدالله است[۳]. بعضی هم احتمال داده­اند کلمه اسرائیل عبری نبوده بلکه عربی و برگرفته از عبارت «سبحان الذی اسری بعده» باشد[۴].
واژه اسرائیلیات در اصطلاح
اسرائیلیات در اصطلاح به روایت­های برگرفته شده از یهود و نصاری گفته می­ شود که در میان امت­های گذشته جاری بوده است[۵] به جهت غلبه جانب یهودی این روایات بر جانب نصرانی آنها، اسم اسرائیلیات بر آن نهاده­اند. غالب این داستان­ها خرافی و بی­اساس­اند[۶].
تعاریف مختلف از اسرائیلیات:
«فان فلوتن» در تعریف اسرائیلیات می­گوید:
علمای اسلام واژه اسرائیلیات را بر تمامی عقاید غیر اسلامی خصوصاً آن دسته از عقاید و افسانه­ها و خرافاتی که یهود و نصاری از قرن اول هجری در دین اسلام وارد کرده ­اند، اطلاق می­نمایند.[۷]
دکتر آل جعفر نیز می­گوید:
در اصطلاح مفسران و محدثان، اسرائیلیات، شامل داستان­های خرافی و اساطیری می­ شود که وارد احادیث و تفاسیر اسلام گردیده­اند، گرچه منشا آنها یهودی یا مسیحی نباشد.[۸]
یکی دیگر از محققان می­نویسد:
اسرائیلیات، اصطلاحی است که اندیشمندان مسلمان آن را بر مجموعه اخبار و قصه­های یهودی و نصرانی اطلاق می­نمایند که بعد از ورود جمعی از یهودیان و مسیحیان به دین اسلام و یا تظاهر آنها به مسلمانی وارد جامعه اسلامی گردیده است.[۹]
دکتر محمد حسین ذهبی در معنای اسرائیلیات تعریف جامعی ارائه کرده و می­گوید:
واژه اسرائیلیات گرچه ظاهراً نشانگر نفوذ یهود در تفاسیر می­باشد لیکن مقصود ما از اسرائیلیات مفهومی گسترده­تر و فراگیرتر از این است و آن عبارتست از تأثیرپذیری تفاسیر از فرهنگ یهودی و مسیحی و غلبه رنگ این دو فرهنگ و مانند آنها بر تفاسیر اما از آنجا که از صدر اسلام تا زمان عالمگیر شدن آن همواره یهودیان بیش از سایران با مسلمانان معاشرت داشته و از نظر تعداد هم بیش از همقطاران خود بودند، بدین جهت در مقایسه با مسیحیت و سایر فرقه ­ها بیشترین تأثیر را در تفاسیر (و سایر منابع اسلامی) برجای می­گذارند.[۱۰]
اقسام اسرائیلیات
اسرائیلیات به لحاظ محتوا، درستی و کیفیت نقل به انواع متعددی تقسیم شده است که هر یک حکمی خاص دارد. ابن تیمیه، این روایات را بر اساس صدق و کذب به سه دسته تقسیم می­ کند:
روایاتی که درستی آنها معلوم است و شاهدی بر صدق آنها وجود دارد.
روایاتی که نادرستی آنها معلوم است و شاهدی بر کذب آنها وجود دارد.
روایاتی که بر درستی و نادرستی آنها دلیل وجود ندارد و اسلام درباره آنها سکوت کرده است.وی قسم اول می­پذیرد و قسم دوم را مردود شمرده، درباره قسم سوم می­گوید: این روایات را نه می­پذیرم و نه رد می کنم؛ ولی نقل آنها برای استشهاد جایز است.[۱۱]
ذهبی در تقسیمی این روایات را به صحیح، ضعیف و موضوع تقسیم می کند و در تقسیمی دیگر می­گوید: اسرائیلیات موافق با اسلام یا مخالف با آن است، یا اسلام درباره آن سکوت کرده است. وی در تقسیم سوم آورده است: این روایات یا به عقاید یا به احکام مربوط می­ شود یا از قبیل موعظه و حوادث تاریخی است.[۱۲]
سپس درباره این اقسام می­نویسد: آنچه با شریعت اسلام موافقت دارد، پذیرفتنی و نقل آن جایز است و آنچه با شریعت اسلام مخالفت دارد، مردود و نقل آن حرام است و آنچه اسلام درباره آن سکوت کرده، نه قابل تصدیق و نه شایسته تکذیب است اما نقل آن اشکالی ندارد زیرا غالب روایات این قسم به قصص و اخبار تاریخی مربوط می­ شود و با عقاید و احکام ارتباطی ندارد تا نقل آن جایز نباشد.[۱۳]
تقسیم بهتری که می­توان در این باره مورد توجه قرار داد این است که روایات اسرائیلی، یا به طور شفاهی نقل شده چنان که بیشتر منقولات کعب الأحبار، ابن منبه، ابن سلام و امثال آنان چنین است یا شفاهی نبوده بلکه در کتاب­های عهدین وجود دارد چنان که بیشتر آنچه از اهل بیت (ع) در مقام احتجاج اهل کتاب به آن استناد شده، از این قبیل است.
بیشتر منقولات شفاهی- اگر نگوییم همه آنها- مطالبی ساختگی است که هیچ اصل و اساسی ندارد و منشاء آن، شایعات عوام و ساختگی است. بدین جهت نمی­توان آنها را پذیرفت؛ اما قسم دوم به سه دسته تقسیم می­ شود: یا در اصول و فروع با شریعت اسلام موافق است که این قسم را می­پذیرم؛ مانند آنچه در مزامیر آمده است: متوکلان و امیدواران به پروردگار، وارث زمین خواهند شد[۱۴] و قرآن این مطلب را تصدیق کرده است: « وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ ».[۱۵] یا با شریعت اسلام مخالف است که آن را ترک می­کنیم؛ مانند آنچه در سفر خروج آمده که می­گوید: هارون، خود گوساله­ای را برای پرستش بنی اسرائیل ساخت نه سامری.[۱۶]
این مطلب با هدف خداوند از ارسال رسولان و آیات قرآن در تضاد است[۱۷] که می­گوید: «فَکَذالِکَ اَلقَی السَامِریَ فَاَخرَج لَهُم عِجلاً جَسَدًا لَهُ خوارّ فَقالوا هذا الهُکُم و اِلهَ موسی…»[۱۸] اما آنچه را اسلام درباه­اش سکوت کرده، نه می­پذیریم و نه رد می­کنیم و شاید سخن پیامبر که فرمود: اهل کتاب را نه تصدیق کنید و نه تکذیب[۱۹] به همین قسم ناظر باشد زیرا آنان حق و باطل را به هم آمیخته­اند که اگر آنان را در این امور تصدیق کنیم، ممکن است باطل باشد و اگر تکذیب کنیم ممکن است حق باشد بنابراین در این گونه موارد احتیاط و طبق قواعد نقل حدیث عمل می­کنیم.[۲۰]
پیدایش اسرائیلیات
در علت این که چرا روایات یهودی بیشتر از ادیان دیگر وارد اسلام شده بحث مجزایی بوده که در این مختصر، مجالی برای آن نیست؛ اما به صورت مختصر می­توان گفت مسیحیان جز برخی مفاهیم اساسی دینی، تنها در موضوعاتی چون داستان حضرت مریم (س) و حضرت عیسی (ع) و نیز داستان اصحاب کهف، مطالبی جذاب برای مسلمانان داشته اند و طبیعی است که محافل و تعالیم آنان در بسیاری از مسائل، برای پرسش­گران مسلمان کششی نداشته است. از آنجا که یهودیان بر پایه کتب عهد عتیق و دیگر منابع دینی خود، درباره بسیاری از قصه­های مطرح شده در قرآن کریم و حدیث نبوی، سابقه ذهنی و آشنایی تفصیلی داشته اند و افزون بر آن، ارتباط جمعیت­های یهودی ساکن در شبه جزیره با اعراب مسلمان شده، ارتباطی نزدیک بوده است، این تأثیرپذیری، درباره یهود بیشتر مصداق داشته است. ادیان وگروه­های دیگر نیز قدرت ومجال چندانی در ورود به بحث­های تفسیری و روایی نداشتند و تنها در عواملی؛ چون فلسفه، طب و… میان مسلمانان جایی پیدا کرده ­اند که ارتباطی بین آنها و بحث ما وجود ندارد.
آغاز روایات اسرائیلی را می­توان از همان سال­های نخستین دانست البته گسترش آن در دوران تابعان بوده است. در این دوران بسیاری از اسرائیلیات وارد تفسیر شده؛ زیرا در آن زمان تعداد زیادی از اهل کتاب اسلام آورده­اند، ولی ذهن آنان همچنان از داستان­ها و افسانه­ های پیشینیان درباره پیدایش خلقت، اسرار آفرینش، آغاز حیات موجودات، أخبار امت­های گذشته، سرگذشت پیامبران و قصه­ها و افسانه­ های بسیاری که در تورات و دیگر کتاب­ها آمده است، انباشته بود. عامه مردم اشتیاق داشتند تا جزئیات آنچه رادر قرآن به گونه سربسته مطرح شده است بشنوند؛ خصوصاً اموری که به سرگذشت یهود و نصاری مربوط می­شد و در کتب عهدین از آن یاد شده بود؛ از این رو، مسلمانان به داستان­های اینان گوش فرا می­دادند؛ در نتیجه تعداد زیادی از این اسرائیلیات را بدون پروا و بی هیچ بررسی، تفاسیر گنجاندند.[۲۱]
کتاب­های تفسیری و اسرائیلیات
متأسفانه کتاب­های تفسیری آکنده از این نوع روایات است و بسیاری از مفسران در مقام تفسیر برخی از آیات مربوط به چگونگی آفرینش یا تاریخ گذشتگان و یا پدیده­های غیبی که از نظرها پنهان است، این روایات را نقل کرده ­اند و آن را به عنوان تفصیلی بر اجمال قران یا حتی به عنوان اطلاع رسانی آورده­ا­ند. این آفت، هم دامن­گیر مفسران اهل سنت شده هم مفسران شیعه، البته مفسران اهل سنت سهم بسیار زیادی در آن دارند و در تفاسیر معتبر شیعه به ندرت دیده می­ شود.[۲۲]
علاوه بر تفاسیر منسوب به برخی صحابه و تابعین، مانند ابن عباس، مجاهد، مقاتل بن سلیمان، ضحاک، سُدّی و دیگران که منبع اسرائیلیات هستند، برخی از تفاسیری که در قرن­های بعدی نوشته شده و از نظم و ترتیب بهتری برخوردارند، نیز آکنده از روایت­های اسرائیلی است و می­توان از تفسیر جامع البیان طبری و الدرالمنثور سیوطی به عنوان نمونه یاد کرد که به طور گسترده به نقل این روایات پرداخته­اند. جای­شگفت است که این مفسران چگونه چنین روایاتی را به عنوان تفسیر آیات قرآنی ارائه کرده ­اند که مشتمل بر خرافات و مطالب غیرمنطقی و گاهی مخالف با خود قرآن ضرورت­های اسلامی است؟
یکی از مواردی که روایات اسرائیلی در آن حضوری گسترده دارند، موضوع آفرینش انسان و جهان است و مفسران در تفسیر آیات مربوط به آن حجم بالایی از این روایات را که برگرفته از تورات و متون دیگر اهل کتاب است، نقل کرده ­اند. این مفسران در توضیح و تفسیر آیات نورانی قرآن، به خود اجازه داده­اند که مطالب بسیار سخیف و خلاف عقل و منطق را نقل کنند که به راستی وهن بر قرآن و حتی گاهی مخالف صریح آیات قرآنی است.
یک نمونه آن، روایتی از ابوهریره است که دلالت دارد که خداوند، جهان را در هفت روز آفریده و این بر خلاف نص صریح قرآن است که جهان در شش روز آفریده شده است. جالب است که راویان آن، آن را به شخص پیامبر خدا (ص) نسبت می­دهند! متن این روایت طبق نقل طبری چنین است: ابوهریره می­گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دست مرا گرفت و گفت: خداوند خاک را روز شنبه و کوه­ها را روز یکشنبه و درختان را روز دوشنبه و بدی را روز سه­شنبه و نور را روز چهارشنبه و حیوانات را روز پنجشنبه و آدم را در ساعت آخر روز جمعه آفرید.[۲۳]
این روایت علاوه بر این که مخالف قرآن است مشتمل بر مطالب سستی است که نیازی به گفتن ندارد و لذا برخی از محدثان اهل سنت گفته­اند که ابوهریره آن را از کعب الأحبار شنیده و اشتباهاً به پیامبر خدا (ص) نسبت داده است.[۲۴] و این در حالی است که در آغاز روایت، ابوهریره گفته است که پیامبر(ص) دست مرا گرفت و چنین گفت. به هر حال، از این نوع روایات در تفسیر آیات مربوط به خلقت، فراوان است.
مورد دیگری که شاهد نقل انبوه روایات اسرائیلی در آن هستیم، تاریخ پیامبران و امت­های گذشته است. برخی مفسران قصه­های بسیار سخیف و دور از منطق و پر از خرافات را به عنوان شرح و توضیح آیات قرآنی نقل کرده ­اند و بهانه آنها این است که قرآن کریم مطلب را به اجمال بیان کرده و این روایات، آن را به تفصیل بیان می­ کنند.
می­دانیم که قرآن کریم کتاب تاریخی نیست، بلکه گاهی به سبب هدف­های تربیتی که دارد، بخش­هایی از تاریخ پیامبران و امت­های پیشین را بیان کرده است. روشن است که تاریخ در قرآن جنبه ابزاری دارد و هدف نیست. اما متأسفانه برخی مفسران ذیل آیات مربوط به سرگذشت پیامبران هر چه توانسته ­اند قصه­های خرافی و سخیف و دروغین را نقل کرده ­اند که توسط گروهی از یهودیان و مسیحیان که اظهار اسلام می­کردند، وارد فرهنگ اسلامی شده است. حقیقت این است که آنان با این پیرایه­ها، شأن و منزلت قرآن را پایین آورده و قداست آن را خدشه دار کرده ­اند.
برخی از قصه داود و سلیمان و قصه بنی اسرائیل و قصه یأجوج و مأجوج که به اختصار در قرآن بیان شده، دست مایه­ای برای ذکر افسانه­ها و خرافات بسیاری شده که متأسفانه به سبب اشتمال آنها بر مطالب ضد و نقیض و خلاف عقل و وجدان و به سبب پریشان­گویی بیش از حد، باعث طعن و ریش خند مخالفان اسلام شده است.
کتاب­های تاریخی و اسرائیلیات
به موازات کتاب­های تفسیری، بسیاری از کتب­های تاریخی نیز در کمند روایات اسرائیلی افتاده­اند. در این کتاب­ها نیز در بیان آغاز خلقت و شرح حال پیامبران و امت­های گذشته، روایات اسرائیلی به صورت انبوهی وارد شده است.
نوع کتاب­های تاریخی که امروز به عنوان منابع اصیل و معتبر شناخته می­ شود روایاتی را که ریشه اسرائیلی دارد و شامل خرافات بسیاری است، در خود جای داده است و وجود این مطالب سست و پریشان در این کتاب­ها، اصالت و اعتبار روایت­های دیگر آنها را هم مورد تردید قرار می­دهد و نشان می­دهد که نویسندگان این کتاب­ها، نه مورخ که نوعی نقّال هستند که درست و نادرست و غثّ و ثمین را در هم آمیخته­اند.
محمد بن اسحاق بن یسار (متوفای سال ۱۵۰ یا ۱۵۱ ق) که پدر سیره نویسی است و سیره ابن هشام برگرفته از سیره اوست، خود یکی از رواج دهندگان روایات اسرائیلی است. ذهبی می­گوید: محمدبن اسحاق از اهل کتاب نقل می­ کند.[۲۵] طیالسی نقل می­ کند که ابن اسحاق می­گفت: شخص موثقی به من خبر داد. به او گفته می­شد که او کیست؟ می­گفت: یعقوب یهودی و روایت شده که او گفته­های مردی از اهل کتاب را می­نوشت.[۲۶] البته بعضی از علمای رجال اهل سنت، محمد بن اسحاق را توثیق کرده و بعضی هم او را ضعیف دانسته ­اند[۲۷] و علمای رجال شیعه هم با این که او را از اصحاب امام صادق (ع) معرفی کرده ­اند، گفته­اند که او از عامه بود، هر چند که محبت و میل شدید به اهل بیت (ع) داشت.[۲۸]
به طور مسلم ابن اسحاق از ناقلان روایات اسرائیلی است و به گفته محققان سیره ابن هشام، ابن اسحاق در بخش تاریخ مکه، کتاب خود را از اساطیر و اسرائیلیات سیراب کرده است. هم چنین روایات متعددی از محمد بن اسحاق در تاریخ طبری نقل شده که او از بعضی از اهل علم اهل کتاب روایت کرده است.[۲۹]

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.