عملیات ایمیل سرد- در این مورد، دریافت کننده ایمیلی را از یکی از سازمان هایی که فهرست ایمیل را از یک تامین کننده‌ی فهرست ایمیل مصرف کننده مانند ()، () و () یا یک تامین کننده‌ی فهرست ایمیل کسب و کار مانند () یا ناشران تجارت و حتی تهیه کنندگان مانند VNU اجرا کرده است، دریافت می‌کند. اگرچه آنها با دریافت پیشنهادات به وسیله‌ی ایمیل موافقت کرده‌اند ایمیل اساساً سرد است. به عنوان مثال یک تامین کننده‌ی کارت اعتباری می‌تواند یک ایمیل سرد را برای یکی از اعضای فهرست ارسال کند که در حال حاضر عضو آنها نیست.
برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید.
 

ایمیل مارک گذاری شده به طور همزمان- در اینجا دریافت کننده، ایمیلی را همراه با پیشنهادی از طرف یک شرکت دریافت‌ می‌کند که احساس نزدیکی زیادی با آن دارد. به عنوان مثال یک شرکت کارت اعتباری می‌تواند با یک تهیه‌کننده‌ی موبایل مانند ودافون[۴۶] شریک شود و پیشنهادی را برای مشتریانش ارسال کند. ایمیل‌های مارک گذاری همزمان از این دست نسبت به ایمیل‌های سرد نسبت به فهرست‌های اجاره شده پاسخگوتر هستند زیرا بین آنها رابطه وجود دارد و پیشنهادات کمتر در میان است.
 

خبرنامه‌ی الکترونیکی شخص ثالث- در گزینه‌ی کسب بازدید کننده، یک شرکت خودش را در یک خبرنامه‌ی الکترونیکی شخص ثالث تبلیغ می‌کند. این کار می‌تواند به شکل آگهی، ضمانت یا روابط عمومی باشد که به سایت مقصد متصل می‌شود.
 

گزینه‌های ایمیل برای تبدیل مشتری احتمالی و حفظ مشتری (فهرست خانگی):
ایمیل به طور گسترده به عنوان ابزار تبدیل مشتری احتمالی و حفظ مشتری با بهره گرفتن از «فهرست خانگی[۴۷]» مشتریان احتمالی و مشتریانی که اجازه‌ی تماس با آنها از طرف یک سازمان اخذ گردیده، مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عنوان مثال، سایت Lastminuti.com یک فهرست خانگی بالغ بر بیش از ده میلیون مشتری احتمالی و مشتری در اروپا ایجاد کرده است. بعضی از گزینه‌ها برای بازاریابی ایمیل خانگی عبارتند از:

ایمیل تبدیل- بعضی از افراد از یک وب سایت بازدید می‌کنند و علاقه‌شان را به یکی از کالاها یا خدمات به وسیله ثبت نام و ارائه آدرس ایمیل‌شان، نشان می‌دهند، هرچند خرید نمی‌کنند. ایمیل‌های تنظیم شده می‌تواند برای متقاعد کردن دریافت کننده برای بازخورد و بازنگری در کیفیت خدمات ارسال شوند.
 

نوع منظم خبرنامه‌ی الکترونیکی- گزینه‌ها برای دوره‌های متفاوتی مانند دوره‌های هفتگی، ماهیانه یا هر سه ماه یکبار با محتوای گوناگون برای مخاطبان و بخش‌های مختلف، مورد بررسی قرار می‌گیرند. این گزینه‌ها عموماً برای به روز رسانی اطلاعات مصرف کنندگان درباره‌ی آخرین محصولات یا ترفیعات یا مشتریان کسب و کار در مورد پیشرفت‌های داخل یک بازار، به کار می‌روند.
 

عملیات فهرست خانگی- اینها ایمیل‌های دوره‌ای برای پشتیبانی از اهداف مختلف مانند تشویق به آزمایش یکی از خدمات یا محصولات تازه راه‌اندازی شده، خریدهای مکرر یا فعال‌سازی مجدد مشتریانی است که مدتهاست از خدمات استفاده نکرده‌اند.
 

ترتیب و تسلسل ایمیل- نرم‌افزار می‌تواند مجموعه‌ای از ایمیل‌ها را با یک فاصله‌ی زمانی بین ایمیل‌های تعیین شده توسط بازاریاب ارسال کند.
 

مزایا و معایب بازاریابی ایمیل
مزایای بازاریابی ایمیل:

هزینه‌ی نسبتاً پایین اجرا- هزینه‌های فیزیکی ایمیل اساساً کمتر از پست مستقیم هستند.
 

رسانه‌ی پاسخ مستقیم اقدام فوری را به دنبال دارد- بازاریابی ایمیل باعث تشویق به کلیک بر روی یک وب سایت می‌شود، به طوری که خرید بلافاصله‌ی محصول توسط بازدید کننده را افزایش می‌دهد. به همین دلیل یکی از بهترین شیوه‌های جذب مشتریان موجود برای بازگشت به یک سایت است.
 

اجرای سریع‌تر عملیات- زمان مورد نظر برای کل چرخه‌ی عمر عملیات بازاریابی ایمیل کوتاهتر از رسانه‌ی سنتی است.
 

سهولت شخصی‌سازی- شخصی‌سازی ایمیل نسبت به رسانه‌ی فیزیکی آسانتر و ارزانتر است.
 

گزینه‌هایی برای آزمایش- آزمایش پیام‌های مختلف ایمیل نسبتاً آسان و به صرفه است.
 

ادغام- از طریق ترکیب بازاریابی ایمیل با رسانه‌های مستقیم دیگر مانند پست مستقیمع پیام به وسیله‌ی رسانه‌های مختلف تقویت می‌شود.
 

معایب بازاریابی ایمیل:

قابلیت تحویل- مشکل تحویل پیام از طریق تامین کنندگان خدمات اینترنتی ISP، و سیستم‌های ایمیل وب وجود دارد.
 

قابلیت ارائه- دشواری نمایش پیام در داخل جعبه‌ی (Inbox) سیستم‌های مختلف ایمیل.
 

کاهش پاسخ ایمیل- دریافت‌کنندگان ایمیل در هنگام دریافت نخستین ایمیل به سرعت پاسخ می‌دهند. اما حفظ پاسخ‌گویی آنها مشکل است.
 

اولویت‌های ارتباطات- دریافت کنندگان، دارای اولویت‌های مختلفی برای پیشنهادات ایمیل‌، محتوا و تکرار آن هستند که بر پاسخ آنها تاثیر می‌گذارد. این وضعیت باید از طریق اولویت‌های ارتباطات مدیریت شود.
 

افزایش منبع- اگرچه پست الکترونیک فرصت‌های زیادی را برای هدف‌گیری، شخصی سازی و ارتباطات پی در پی ارائه می‌کند، برای ارائه‌ این موارد نیاز به افراد و منابع بیشتر و تکنولوژی جدیدتری دارد.
 

بازاریابی ویروسی و شفاهی:
بازاریابی ویروسی و شفاهی چیست؟
بازاریابی ویروسی تاثیر شبکه‌ی اینترنت را نشان می‌دهد و می‌تواند در دسترسی به تعداد زیادی از افراد موثر باشد و به طور سریع پیام بازاریابی را به عنوان یک ویروس طبیعی یا یک ویروس کامپیوتری به آنها انتقال دهد. بازاریابی ویروسی آنلاین شکلی از ارتباطات شفاهی است که گاهی اوقات بازاریابی BUZZ نامیده می‌شود. دو شکل اصلی بازاریابی ویروسی عبارتند از: «ایمیل‌های دورگذر[۴۸]» یا «مباحثات در داخل شبکه‌های اجتماعی.» در هنگام برنامه‌ریزی عملیات تلفیقی باید به یادداشت که تاثیر بازاریابی ویروسی آنلاین از طریق رسانه‌های آفلاین یا تبلیغات بر روی تلویزیون و رادیو یا پرینت قابل افزایش است. «بازاریابی شفاهی (WOM[49])»، یک مفهوم ایجاد شده است که صرفاً مربوط به بازاریابی ویروسی است اما زمینه‌ی آن وسیع‌تر است. همه‌ی تکنیک‌های بازاریابی شفاهی بر اساس مفاهیم رضایت مشتری دیالوگ دو طرفه و ارتباطات شفاف است. عناصر اساسی آن عبارتند از:

آموزش افراد درباره‌ی کالاها و خدمات شرکت.
 

شناسایی افرادی که احتمال بیشتری برای تبادل نظر با آنها وجود دارد.
 

فراهم کردن ابزارهایی که تبادل اطلاعات را آسانتر می‌کنند.
 

بررسی چگونگی، کجایی و چرایی تبادل نطقه نظرات.
 

گوش دادن و پاسخ به حامیان، کاهش دهندگان و بی‌طرفها.
 

مزایا و معایب بازاریابی ویروسی
مزایای بازاریابی ویروسی:
مزیت اصلی بازاریابی ویروسی این است که یک عامل ویروسی موثر می‌تواند به مخاطبان زیادی به شیوه‌ی اقتصادی دست پیدا کند. همچنین مصرف کنندگان نظرات خویشاوندان، دوستان و خانواده‌شان را به شدت مورد ارزیابی قرار می‌دهند، بطوریکه شدت تاثیر آنها می‌تواند قابل ملاحظه باشد.

معایب بازاریابی ویروسی:
عیب اصلی بازاریابی ویروسی این است که یک تکنیک ارتباطات بازاریابی با ریسک بالاست زیرا نیازمند سرمایه‌گذاری اولیه‌ی قابل توجه در عامل ویروس است. با وجود این هیچ گونه تضمینی مبنی بر اینکه عملیات به صورت ویروسی پیش برود، وجود ندارد، در این صورت سرمایه‌گذاری به هدر خواهد رفت.
البته، اگرچه بازاریابی ویروسی مثبت می‌تواند به سرعت گسترش یابد به همین شیوه احساسات منفی در مورد شرکت نیز می‌تواند گسترش یابد که در بخش مربوط به مدیریت اعتبار آنلاین به آن اشاره کردیم.
بازاریابی مستقیم:
بازاریابی مستقیم می‌تواند روش موثری در ایجاد ترافیک برای سایت باشد همانطور که قبلاً ذکر کردیم، یک مدل پاسخ وب می‌تواند در جایی مورد استفاده قرار گیرد که وب سایت وسیله‌ای برای اجرای پاسخ است. اما یک عملیات ایمیل مستقیم برای کسب پاسخ مورد استفاده قرار می‌گیرد. بسیاری از شرکت‌های کاتالوگ به استفاده از پست مستقیم سنتی به منظور ارسال مجموعه‌ای از محصولاتشان ادامه خواهند داد و دریافت‌ کننده از طریق پیشنهادات کاملتر و مشوق‌هایی مانند پیشنهادات خاص وب تحریک به بازدید از سایت می‌شود.
یادآوری کنندهای فیزیکی دیگر:
از آنجا که ما وقت مان را بیشتر در جهان واقعی صرف می‌کنیم تا دنیای مجازی، یادآوری کننده‌های فیزیکی که توضیح می‌دهند چرا مشتریان باید از وب‌سایت‌ها بادید کنند، مهم هستند. آنچه که در دستان مشتری و روی دسک تاپ آنهاست به عنوان محرکی برای بازدید از سایت و مواجه با ضعف‌های وب به عنوان یک ابزار رسانه‌ی کشش عمل می‌کند. این وضعیت احتمالاً در زمینه‌ی B2B مهمتر است که در آن یک یادآوری کننده‌ی فیزیکی در اداره کمک کننده خواهد بود. نمونه‌هایی که معمولاً از طریق بازاریابی مستقیم ارائه می‌شوند عبارتند از: بروشورها، کاتولوگ‌ها، کارتهای تجاری، کارت پوستال‌ها. این موارد در مجلات درج می‌شوند و تبدیل به یادآوری کننده برای ایکسترانت‌های می‌شوند.
بازاریابی ویروسی
مقدمه
«امروزه بازارها بسرعت تغییر می‌کنند. مشتریان حساس به قیمت، رقبای جدید، کانال‌های توزیع جدید، کانال‌های ارتباطی جدید، اینترنت، تجارت بی‌سیم، جهانی‌سازی، قانون‌زدایی، خصوصی‌سازی…، فهرست ادامه دارد. نه تنها آن بازارها، بلکه تکنولوژی‌هایی که آن‌ ها را حمایت می‌کند نیز تغییر می‌کنند. تجارت الکترونیک، پست الکترونیک، تلفن‌های موبایل، ماشین‌های فاکس، فروش‌ها و بازارهای اتوماتیک، تلویزیون کابلی، ویدئو کنفرانس، شرکت‌ها ناگزیرند که به تأثیر بنیادی این تکنولوژی‌های جدید بیاندیشند.»[۵۰]
نقل‌قول فوق دو عامل اساسی برای کار بازاریابان را در قرن بیست‌ویکم بیان می‌کند. اولاً تاکید دارد که در دنیای بازاریابی امروز، روش ارتباط شرکت‌ها با مشتریانشان علاوه‌بر چگونگی همکنشی مشتریان با همدیگر، بصورت چشم‌گیری تغییر یافته است. ثانیاً به یک مفهوم مهم این تغییرات اشاره می‌کند. برای شرکت‌ها ضرورت دارد که روش‌های مبتکرانه‌ای برای استفاده از این تکنولوژی‌ها بیابند و در ارتباط با این تغییرات، به طریقی از اهداف مشترک خود حمایت کنند.
در ابتدا و قبل از هر چیز، این تغییرات انقلابی، به‌ظهور و ورود اینترنت بدهکار است. بدنبال مراحل اولیه ایجاد آن، که در آن هیجان شدید و انتظارات اغراق‌آمیز در میان شرکت‌ها و مشتریان به یک نحو ایجاد شد، در بقیه مواقع، توسط یک کانال ارتباطاتی و توزیعی مهم در تعداد زیادی از شرکت‌ها، ظاهر گشت. امروزه تلاش‌های بسیار مهمی برای اینترنت بعنوان یک بخش لاینفک برخی فعالیت‌های تبلیغاتی شرکت‌ها، صورت می‌گیرد. ضمناً مشتریان در کاربرد اینترنت داناتر شده‌اند، آن‌ ها سپاسگزارند که اطلاعات زیادی در دسترس دارند که آن‌ ها را در یک موقعیت فوق‌العاده عالی خرید قرار می‌دهند:«امروزه خریداران می‌توانند قیمت‌ها و جذابیت‌های محصول را نسبت به محصولات
دیگر مقایسه نموده و نیز اجناس نامرغوب را شناسایی کنند. آن‌ ها برای فهمیدن قیمت رقبا فقط لازم است یک کلیک کنند و می‌توانند حتی قیمتی را که برای یک اتاق در هتل، بلیط هواپیما یا یک وام می‌خواهند بپردازند، ببینند و مشاهده کنند که آیا عرضه‌کنندگان مایل به پاسخ‌گویی هستند یا خیر. بعلاوه آن‌ ها می‌توانند به یک محل گفتگو(چت) پیرامون یک سطح علاقه مشترک و تبادل اطلاعات و افکار وارد شوند».[۵۱] شرکت‌ها با غفلت یا دست‌کم گرفتن مفاهیم در این محیط بازاریابی متغیر، خصوصاً در حیطه ارتباط با مشتری، تقریباً بطور قطع مشتریان خود را به نفع رقیب از دست داده و نقطه ضعف‌هایی را تجربه می‌کنند. درضمن، احتمالاً شرکت‌هایی که فقط وابسته به شیوه‌های سنتی و بدون انعطاف‌ تبلیغات هستند کلاً مشتریانی را که عمدتاً به استفاده از کانال‌های ارتباطی جدید روی آورده‌‌اند را از دست می‌دهند. دلیلی که این کار را انجام می‌دهند و احتمالاً به نحو احسن هم انجام می‌دهند آن است که«با این تبلیغات(سنتی) یک سطحی از زودباوری را روی بخشی از خواننده یا بیننده بدست می‌آورند که بمدت طولانی وجود ندارد. امروزه مشتری دلزده است و از تحریف‌های آشکار و تلاش‌های یک اندازه برای همه، جهت تحت تأثیر قرار دادن بیزار است».[۵۲]
در نهایت، دلیل ریشه‌ای دیگر دگرگونی محیط بازاریابی، پدیده‌ای است که معمولاً خیلی به بی‌نظمی اشاره دارد. ست گودین در کتابش بنام Permission marketing ادعا می‌کند که امروزه مشتریان بطور متوسط در ۳۰۰۰ پیام در یک روز غرق هستند.[۵۳] تلاش‌های صورت گرفته توسط برخی بازاریان که در ارتباط با این پدیده انجام گرفته حیرت‌آور است:«به این مشکل با بدترین درمان احتمالی انفرادی، پاسخ می‌دهند. در ارتباط با بی‌نظمی و کاهش تأثیر بازاریابی مقطعی[۵۴]، حتی بیشتر ما را بهم می‌ریزند.»[۵۵]
با این‌وجود برخی بازاریان تلاش می‌کنند با کشف تعدادی از تکنیک‌های بازاریابی جدید، با این روند مقابله کنند. در میان آن‌ ها شیوه‌های مبتکرانه‌ای برای ارتباط با مشتری از قبیل بازاریابی چریکی[۵۶] و بازاریابی ویروسی وجود دارد. در بازاریابی ویروسی از زمان موفقیت قابل توجه سرویس پست الکترونیکی رایگان براساس شبکه(Hotmail)، رشد فوق‌العاده‌ای ایجاد شده است. Hotmail 5 تا ۱۲ میلیون مشترک را فقط در ۱۸ ماه بدست آورد، زیرا عمدتاً یک بخش تبلیغاتی برای خدمت را در زیر هر پست الکترونیک می‌گنجاند. استیوژوروتسون شریک مافوق در شرکت سرمایه‌گذاریِ Draper fisher jurvetson که در راه‌اندازی Hotmail سرمایه‌گذاری کرده است، می‌گوید که امروزه تقریباً ۸۰ درصد از طرح‌های تجارتی را که در DFJ می‌بینیم واژه«ویروس» را یدک می‌کشند.[۵۷]
به‌خاطر رشد باور نکردنی Hotmail و نمونه‌های دیگر از قبیل نرم‌افزار پیام فوری، ICQ‌[۵۸] و تهیه کننده کارت الکترونیکی رایگان، «Blue mountain Art»[۵۹]، کسانی هستند که معتقدند بازاریابی ویروسی مثل یک حل‌المسائل جهت مقابله با مشکلات بازاریابان می‌تواند عمل کند و می‌تواند بعنوان یک تجربه برای مشتریان هدف تبلیغات سنتی، عمل نماید. نقل‌قول بعدی این نقطه‌نظر را روشن می‌کند:«راجع به یک ویروس به‌عنوان برنامه بازاریابی نهایی فکر کنید. وقتی ویروس دریافت یک پیام با حداقل زمان، حداقل بودجه و حداکثر تاثیر را آشکار می‌کند، امکان شکستن روی زمین ناچیز است. بازاریاب درنظر دراد که تاثیری شگرف، روی فکر و رفتار در بازار موردنظر بگذارد، درواقع هر ویروس موفقی این کار را انجام می‌دهد.[۶۰] بعلاوه، به‌نظر می‌رسد در حال حاضر بازاریابی ویروسی موجب بحث بیشتری میان حرفه‌ای‌ها و هیجان بیشتر میان دست‌اندرکاران نسبت به بقیه تکینک‌های ارتباطی جدید که ذکر شده‌ بود، گردد.»
با این ذهنیت، اهمیت زیاد ارزیابی فرصت‌ها و خطراتی است که بازاریابان ویروسی به بازاریابان قرن بیست و یکم ارائه می‌دهند. در یک محیط با تکنولوژی‌های ارتباطی جدید، تاکیدهای بازاریابی دگرگون می‌شود و رفتار مشتری با سئوالات مهمی تغییر می‌کند که عبارتند از:

نقاط قوت بی‌نظیر بازاریابی ویروسی چیست؟
 

برای شرکت‌ها به چه میزان فرصت عرضه شود تا آن را برای انجام بهتر امور یا استفاده شیوه‌های مناسب‌تر تبلیغ بکار گیرند؟
 

با کاربرد آن چه تهدیدهایی ایجاد می‌شود؟
 

اصول بازاریابی ویروسی
اصول
«تولد» بازاریابی ویروسی به سال ۱۹۹۷ و معرفی سرویس ایمیل آزاد(Hotmail)، با سرمایه‌گذاری در شرکت DraperFisher Jurvetson برمی‌گردد. Hotmail سال قبل از آن توسط Sabeer Bhatia و Jack Smitj ایجاد شده بود که تبدیل به محصول جدید و بزرگی شد: رایگان. ایمیل بر پایه شبکه Tim Draper با امکان جستجوی به یک روش ساده برای تبلیغ محصول که یک ایده ساده و در عین حال جالب‌توجه را مطرح کرد. خلاصه، قبل از راه‌اندازی Hotmail، Smith و Bhatia در یک جلسه، پیشنهاد کردند که یک پیام تبلیغی باید ضمیمه هر ایمیل خروجی شود و با این بیان که«امور خصوصی‌تان را وارد کنید.»[۶۱] کار را آغاز نمودند.
Draper Jurvetson در یک مقاله با توضیح رشد شگفت‌انگیز Hotmail چند آمار تکان‌دهنده را مطرح کردند:«در یک سال و نیم سال اول، بیش از ۱۲ میلیون مشترک، Hotmail را امضا کردند. در عین حال، از زمان آغاز کار شرکت، ۱۲ میلیون کاربر برای Hotmail حدود ۵۰۰٫۰۰۰ دلار برای بازاریابی، آگهی و تبلیغ هزینه کردند. Hotmail یک پایگاه مشترکین را سریع‌تر از هر شرکت در تاریخ دنیا، سریع‌تر از هر آنلاین جدید، اینترنت، یا حتی نشریه چاپی افزایش داد».[۶۲]
در این موفقیت فوق‌العاده، سه چیز محوری وجود داشت. اولاً هر وقت یک مشترک جدید ایمیلی را می‌فرستاد تبدیل به یک بازاریاب برای آن شرکت می‌شد، زیرا دریافت کننده سطر برجسته را می‌خواند که به هر ایمیل تکی، ضمیمه شده بود. ثانیاً، حقیقت این بود، ایمیلی که به دریافت کننده می‌رسید ثابت می‌کرد که سرویس در حال کار است تا افراد دیگری نیز آن را به‌کار برند و بعلاوه هزینه‌ای ایجاد شده است. سومین و احتمالاً مهم‌ترین توضیح آن است که ایمیل از طرف یک منبع شناخته شده، یک دوست، آشنا، عضو خانواده، یا همکار ارسال شده است. یک منبع مطمئنی که مستقیماً و بطور غیرعمد، به سرویس برای افراد دیگری که به چه کسانی هستند، چه وقت خدمات را بکار می‌برند، آن را به شبکه‌های شخصی‌شان توصیه می‌کنند و از این قبیل اشاره دارد. بدین ترتیب، بازاریابی ویروسی متولد شد.
خصوصیات و تعاریف
 
 

یکی دیگر از قوانین مهمی که راجع به امور پزشکی در این دوره تصویب شد، قانون تعزیرات حکومتی امور بهداشتی و درمانی مصوب ۲۳/۱۲/۱۳۶۷ مجمع تشخیص مصلحت نظام بود. قانون مذکور مشتمل بر ۴۴ ماده است و در آن مقرراتی راجع به ایجاد مؤسسات پزشکی غیرمجاز، خودداری بیمارستان ها از پذیرش و ارائه خدمات اولیه لازم به بیماران اورژانس، ایجاد و یا ارائه خدمات مازاد بر احتیاج به منظور سودجویی یا دخل و تصرف در صورت حساب و دریافت اضافه از نرخ های مصوب، نحوه توزیع و فروش دارو و شیرخشک و ملزومات پزشکی و دندانپزشکی و آزمایشگاهی و … وجود دارد. که رسیدگی به کلیه جرایم مذکور در صلاحیت سازمان تعزیرات حکومتی می باشد.[۳۰]
فصل سوم
مبانی فقهی مسئولیت پزشکان
۳-۱- حالات و فروض مسئولیت پزشکان
در فقه امامیه برای مسئولیت پزشک حالات و فروضی را در نظر گرفته اند و بر اساس آن احکام متفاوتی را صادر نموده اند. لازم به ذکر است که طبیب در امرطبابت یا مباشر[۳۱] است یا غیر مباشر[۳۲]؛ در هر یک از دو فرض یا جاهل است یا حاذق؛ در صورتی که حاذق باشد یا مقصر است یا غیر مقصر (خطاکار)؛ در هر یک از فروض قبل یا از سوی مریض یا ولی او مأذون است یا غیر مأذون. به لحاظ دیگر، یا از مریض یا ولی او برائت از ضمان گرفته است یا نگرفته است. از جهت دیگر، خسارتی که از ناحیه پزشک متوجه مریضش می شود یا مالی است یا روانی و یا جانی. در خسارت های بدنی یا دیه مقدر دارد یا ندارد. از جهت دیگر، خسارتی که متوجه بیمار می شود یا در نتیجه عمل معالجه ای طبیب است یا در نتیجه بی دقتی طبیب است و یا در نتیجه نقص دستگاه های لازم برای معالجه و یا در نتیجه بی دقتی پزشک و یا در نتیجه اشتباه او. از جهت دیگر، خسارت بدنی که به بیمار وارد می شود یا به این صورت است که موجب می شود بیماری بیمار بهبود پیدا نکند، یا موجب وخیم تر شدن حال بیمار می شود و یا موجب ایجاد نقص جدیدی در او می شود که ارتباطی با بیماری قبلی اش ندارد. حکم هر یک از این فروض باید مشخص شود.
۳-۱-۱- عقدی یا قهری بودن مسئولیت پزشکان
یکی از مسائل مربوط به مسئولیت پزشکان قهری یا عقدی بودن آن است. فقها و حقوقدانان تفاوت ضمان قهری و عقدی را در وجود و عدم وجود عقدنافذ وصحیح دانسته اند. به عبارت دیگر، اگر میان خسارت دیده و وارد کننده خسارت، عقدی وجود داشته باشد و خسارت در نتیجه عدم اجرای تعهد ، یا نقص در اجرای تعهد یا تءخیر در انجام تعهد وارد آمده باشد، قواعد ضمان قراردادی میان آن دو تعهد یا تأخیر در انجام تعهد وارد وارد آمده باشد، قواعد ضمان قراردادی میان آن دو حاکم است. اما اگر قراردادی وجود نداشته باشد، یا خسارت بر غیر خواهد بود. [۳۳]
۳-۱-۱-۱- تلقی فقها از قهری یا قراردادی بودن مسئولیت پزشکان
فقها این بحث را به صورت روشن مطرح نکرده اند، اما قرائنی در خلال بحث هایشان وجود دارد که نوع تلقی شان را نشان می دهد. مثلاً برخی از فقها این بحث را در «کتاب الاجاره» و به عنوان یکی از فروعات بحث اجاره مطرح نموده اند. [۳۴] و این خود می رساند که تلقی آنها از ماهیت حقوقی ضمان الطبیب، قراردادی و از نوع عقد اجاره بوده است.
این در حالی است که برخی دیگر از فقها این بحث را در «کتاب الدیات» و در بحث موجبات الضمان مطرح کرده اند. [۳۵] و مفاد ضمنی انتخاب این جایگاه برای طرح بحث آن است که تلقی ضمان قهری از مسئولیت مدنی پزشک داشته اند. [۳۶]
از برخی استدلال هایی که فقها برای مسئله آورده اند نیز می توان مذاقشان را تحصیل نمود. به عنوان نمونه، دسته ای از فقها برای اثبات مسئولیت مدنی پزشک، به قاعده اتلاف یا به ادله قتل شبه عمد یا خطا تمسک کرده اند. این دسته، علی القاعده باید تلقی شان ضمان قهری باشد. چون این قواعد جزء قواعد عام شریعت است و اختصاص به باب اجاره ندارد. به علاوه، ضمانی که از آن ها به دست می آید، ربطی به توافق طرفین عقد ندارد، کما اینکه وجود و عدم وجود عقد هم در تطبیق این قواعد تفاوتی ایجاد نمی کند. [۳۷]
این در حالی ایت که برخی دیگر از فقها به احادیث باب اجاره برای اثبات ضمان تمسک کرده‌اند، مانند صحیح حلبی از امام صادق (ع) : «کل اجیر یعطی الاجره علی أن یصلح فیفسد فهو ضامن»[۳۸] به نظر می رسد بدلی عدم اشراف فقها در ماهیت مسئولیت پزشک این پریشان اقوالی بوجود آمده. به همین دلیل، گاهی آن را در بحث دیات مطرح نموده اند و گاهی در کتاب الاجاره. با این همه، نمی توان منکر شد که اعمال قواعد باب دیات و یا قواعد باب اجاره می تواند شمای کمرنگی از چگونگی تلقی فقها از ماهیت حقوقی ضمان الطبیب ارائه دهد، هر چند این تلقی ناخودآگاه باشد. شاید این سخن نیز خالی از وجه نباشد که برای اثبات ضمان به عنوان یک فتوای فقهی، اعمال هر یک از قواعد به تنهایی کافی بوده است. از این رو، فقها این بحث را در هر دو جا مطرح کرده اند و تفکیک بحث برایشان مهم نبوده است. اما این بهانه پذیرفته نیست، چون آن گونه که به اثبات خواهد رسید، این تفکیک بدون ثمر نیست. [۳۹]
۳-۱-۲- نوع عقد میان طبیب، بیمارستان و بیمار
حقوقدانان بر مبنای تعاریفی که برای عقد طبابت نموده اند، عقود مختلفی را بر آن تطبیق کرده اند؛ عده ای آن را عقد مقاطعه یا پیمانکاری نامیده اند. [۴۰] برخی دیگر آن را عقد اجاره اشخاص نامیده اند. [۴۱] دیگر آن را عقد وکالت نامیده اند. [۴۲] و دسته ای دیگر اصولاً ماهیت عقد طبابت را نامعین شمرده و آن را از نوع عقودی دانسته اند که در هیچ یک از عقود شناخته شده جای نمی گیرد. [۴۳] اما در این میان، فقهای امامیه ( مطابق آنچه که قبلاً از تلقی شان بیان کریدم)، ماهیت عقد طبابت را عقد اجاره اشخاص می دانند و به همین دلیل آن را در کتاب الاجاره مطرح کرده اند. [۴۴] اما در میان متاخرین این تلقی با ایرادهایی مواجه گردیده که به صورت کلی در دو گروه جای می گیرد:
عده ای بدون اینکه منکر وجود عقد الاجاره میان طبیب و بیمار باشند بر این باورند که قواعد حاکم بر شمان طبیب به هیچ عنوان قواعد باب اجاره نیست، بلکه قواعد ضمان قهری است و به همین دلیل باید در بحث دیات بررسی شود. [۴۵] دسته دیگر از این جهت بر عقد الاجاره بودن ایراد گرفته اند که الف: در عقد الاجاره اجیر کاملاً تحت فرمان مستاجر است و مشخصات کاری انجام می دهد از سوی کارفرما تعیین می شود، در حالی که در طبابت، خود بیمار هیچ سلطه ای بر طبیب ندارد و پزشک در عمل خود از بیمار دستور نمی گیرد. ب. عقد الاجاره دانستن عقد طبابت یک پیامد منفی دارد و آن اینکه دست طبیب را در اعمال ضوابط پزشکی می بندد. [۴۶]
به نظر می رسد که هر دو ایراد غیر موجه است. اما ایراد اول به این دلیل که لزومی ندارد در عقد الاجاره اجیر کاملاً تحت سلطه مستاجر باشد، چون در آن صورت باید برای بسیاری از عقود اجاره فکر دیگر بکنیم. به عنوان مثال، خیاطی که اجیر می شود تا لباسی مناسب برای مستاجر بدوزد، در اعمال فنون خیاطت از مستاجر تبعیت نمی کند. در این صورت، بنا، کشاورز و تمامی کسانی که حرفه ای دارند که در آن تخصص نقش دارد، باید نتوانند اجیر تلقی شوند. واقعیت این است همان گونه که مثلاً در خیاطت اصلی کلی جامه مناسب حال مستاجر ساختن سفارش مستاجر است، اما اجیر در اعمال فنونش کاملاً صاحب اختیار است. [۴۷] در طبابت نیز اصل بهبود و اصلاح نقص بدنی سفارش بیمار (مستاجر) است و بقیه امور در اختیار طبیب قرار دارد و دست طبیب در اعمال طبابت هم بسته نمی شود. بلی، از این نکته نمی توان چشم پوشید که عرفاً به طبیب این مقدار اجرت دادم تا بیماری ام را مداوا کند. بنابراین، تلقی فقها از ماهیت عقد طبابت به عنوان عقد الاجاره تلقی کاملاً درست و صحیحی است. اما مشکل این است که گاهی پزشک در مقابل کاری که انجام می دهد از مریض اجرتی نمی گیرد و به اصطلاح تبرعاً به مداوای او اقدام می کند. [۴۸] در این فرض، عقد الاجاره ای میان مریض و طبیب وجود ندارد و ضمان هم از نوع ضمان عقدی نخواهد بود. البته جناب شیخ محمد هادی آل رضی بر این عقیده است که اگر قرار باشد قواعد باب اجاره را جاری کنیم (کاه ظاهراً ایشان قبول ندارد)، اصلاً اعطای اجرت خصوصیتی ندارد، چون به لحاظ لسان روایات این باب، مهم این است که شما اصلاح چیزی را به کسی واگذار کنید و او به جای اینکه اصلاح کند فاسدش کند. [۴۹]
ولی این سخن درست نیست، چون آن روایات ناظر به اجاره های متعارف اند که در مقابل اصلاح اجرت پرداخت می شود. به علاوه، در برخی از آن روایات کلمه «اعطیته اجراً» آمده است. [۵۰]
۳-۲- مسئولیت پزشک مباشر
پزشک گاهی خودش مستقیما بیمار را معالجه می کند و گاه بالتسبیب. حداقل در دو صورت طبیب خود مستقیماً به علاج بیمار می پردازد: یکی اینکه اقدام به عمل جراحی کند و بخش هایی از بدن بیمار را مجروح سازد؛ دوم اینکه دارویی را به بیمار بخوراند و یا تزریق کند. همان گونه که درمقدمه بحث اشاره شد، مشکلاتی که ممکن است برای بیمار به وجود آید، به لحاظ حالات پزشکی که اقدام به معالجه می کند، و به لحاظ عیوبی که در بیمار به وجود می آید و هم به لحاظ نوع قراردادی که میان بیمار و پزشک وجود دارد، تقسیماتی دارد که لازم است از هم تفکیک شوند.
به لحاظ حالات مختلف، پزشک تقسیم می شود به الف. طبیب جاهل و طبیب حاذق؛ ب. طبیب مباشر و غیر مباشر؛ ج. در فرض حاذق بودن، طبیب تقسیم می شود به مقصر و غیر مقصر. [۵۱]
به لحاظ عیوبی که در بیمار حاصل می شود، بیمار تقسیم می شود به: الف. بیمار بهبود پیدا نمی کند و بر اثر بیماری می میرد یا دچار نقص عضو می شود (عدم توفیق در معالجه بیمار)؛ ب. بیماری بیمار بدتر می شود و در اثر آن می میرد یا دچار عارضه ای می شود؛ ج. در بیمار نقص جدیدی پیدا می شود (اعم از اینکه بر اثر آن بمیرد یا خیر). [۵۲]
به لحاظ قرارداد تقسیم می شود به: الف. بیمار اذن در معالجه می دهد یا اذن نمی دهد؛ ب. بیمار خسارات پیش آمده را ابراء می کند یا نمی کند. [۵۳]
۳-۲-۱-طبیب جاهل به طبابت
دین مقدس اسلام بالاترین حرمت را برای انسان و حیات او قائل است و به همین دلیل کشتن یک انسان را معادل کشتن همه بشریت می داند:
من اجل ذلک کتبنا علی بنی اسرائیل انه من قتل نفسا بغیر نفس او فساد فی الارض فکانما قتل الناس جمیعا و من احیاها فکانما احیا الناس جمیعا. [۵۴]
بدین سبب بر بنی اسرائیل چنین حکم نمودیم که هر کس را بدون حق قصاص و یا بی آنکه فتنه ای در روی زمین کند بقتل رساند مثل آن باشد که همه مردم را کشته است و هر کس نفسی را حیات بخشد مثل آن است که همه مردم را حیات بخشیده.
اسلام مقرر فرموده است که حتی اگر کسی مومنی را از روی خطا به قتل برساند، علاوه بر دیه او که باید به خانواده اش پرداخت شود، لازم است کفارهگناهی را که مرتکب شده است نیز پرداخت کند: «و من قتل مومنا خطا تحریر رقبه مومنه و دیه مسلمه الی اهله»[۵۵] این حکم تا آنجا مورد عنایت شارع است که حتی قتل از روی ترحم و خودکشی را نیز ممنوع و حرام اعلام داشته است: «ولا تلقوا بایدیکم الی التهلکه» [۵۶] در حدیثی از رسول خدا (ص) وارد شده است:
کان فیمن کان قبلکم رجل به جرح فجرع، فاخذ سکینا فحز بها یده فما رقا الدم حتی مات. فقال الله تعالی: بادرنی عبدی بنفسه حرمت علیه الجنه. [۵۷]
و هر کس مومنی را از روی خطا بکشد باید بنده مومنی را آزاد کند و دیه مسلمانی را به خانواده اش بپردازد
پزشکی که علی رغم ناآگاهی از فنون طبابت اقدام به طبابت می کند، در واقع جان بیمار را به بازی می گیرد و اگر در کارش عمدی وجود داشته باشد و منجر به خسارتی شود بعید نیست که قتل یا جنایت عمد تلقی گردد. در اینکه چنین طبیبی در قبال خساراتی که از سوی او متوجه مریش می شود ضامن است هیچ بحثی نیست، بلکه قاعده اولیه ضمان او است، چون بر جان مومنی بدون حق تعدی کرده است. [۵۸] به لحاظ روایات خاصه نیز در حدیثی از رسول خدا (ص) آمده است که «من تطبب و لم یعلم منه طبّ فهو ضامن» [۵۹] هر کس طبابت کند و از آن چیزی نداند ضامن است. از امیرمومنان (ع) روایت شده که فرمود: « بر امام واجب است علمای فاسق و پزشکان جاهل و … را زندانی کند»[۶۰] بسیاری از فقها ادعای اجماع کرده اند که پزشک جاهل ضامن خساراتی است که وارد می کند. [۶۱] بنابراین، اصل ضمان پزشک جاهل (که به دلیل جهالتش همواره مقصر هم هست) بحثی ندارد، لذا برای روشن شدن جوانب مسئله دو نکته را یادآور می شویم:
الف. اگر پزشک جاهل وانمود کند که آگاه و حاذق است، مصداق قاعده غرور خواهد بود و علاوه بر ادله ضمان نفس و مال (مانند قاعده اتلاف، ادله خاصه و ادله عامه باب ضمان الانفس) می توان برای مسئول دانستنش به قاعده غرور نیز تمسک کرد. اگر این عنوان در قانون مجازات های خاص خود را داشته باشد، علاوه بر مسئولیت مدنی، مسئولیت کیفری هم متوجه او خواهد شد. [۶۲]

ج. در صورتی که بیمار از جهالت چنین طبیبی آگاه باشد و مع ذلک به او اذن طبابت دهد، مسئولیت از دوش او ساقط نخواهد شد، چون اولاً انسان تسلطی بر اتلاف خودش ندارد و بنابراین، حق دادن اذن در اتلاف را ندارد. ثانیاً : این عمل به لحاظ شرعی حرام است و هیچ کس نمی تواند اذن در عملی بدهد که شارع آن را ممنوع اعلام کرده است. [۶۳]
در صورتی که شخص علی رغم علم و اطلاع از جهالت طبیب، ذمه او را نسبت به مسئولیت های مدنی احتمالی ابراء کند، آیا چنین ابرائی نافذ است؟ ما در آینده در بحث ابراء این مسئله را توضیح خواهیم داد و مشخص خواهد شد که ابراء صحیح است و اخذ غرامت حقی از بیمار است که اگر اسقاط کند ساقط می شود.
۳-۲-۲- طبیب حاذق به طبابت
طبیب حاذق در صورت ورود ضرر حالات مختلفی برای ایراد ضررش مورد تصور است.
۳-۲-۲-۱- طبیب حاذق مقصر
شایع ترین حالتی که در آن طبیب دچار خطا می شود و باعث به وجود آمدن خسارت جسمی یا روحی به بیمار می شود، موارد است که به دلیل سهل انگاری و عدم دقت کافی در شرایط بیمار، روند معالجه، ابزارهای پزشکی، حدود تاثیر داروها و … رخ می دهد. در این حال، هیچ یک از فقها قائل به عدم ضمان نیست، بلکه حتی ابن ادریس که قائل به عدم ضمان طبیب است، بنابر نقل صاحب جواهر، در فرض تقصیر قائل به ضمان است. [۶۴] اما عمده بررسی دلایل ضمان طبیب در این فرض است که می توان از سه طریق بر آن استدلال نمود:
۳-۲-۲-۱-۱- اثبات ضمان طبیب مقصر با بهره گرفتن از ادله ضمان اجیر
در بحث ماهیت حقوقی عقد معالجه به تبع فقها این نتیجه حاصل شد که ماهیت عقد اجاره است. بنابراین، یکی از راه های ثبوت ضمان در این بحث، تمسک به ادله ضمان اجیر است. [۶۵] عمده ترین دلیل آن صحیحه حلبی از امام صادق (ع) است که در مورد رنگرز و قصار (کسی که لباسهای مردم را می شوید) وارد شده است:
«عن الحلبی عن ابی عبدالله (ع) قال: سئل عن القصار یفسد، فقال: کل اجیر یعطی الاجره علی أن یصلح فیفسدفهو ضامن» [۶۶]
سوال شد درباره قصار که لباس های مردم را خراب کرده امام فرمودند: اجرت اجیر همه اش به او تعلق می گیرد در صورتی که کار را صحیح انجام دهد در غیر این صورت ضامن است
در حدیث دیگر از حلبی از امام صادق (ع) آمده است: «فی الرجل یعطی الثوب لیصبغه فیفسده، فقال: کل عامل أعطیته اجراً علی أن یصلح فأنسد فهو ضامن» [۶۷] .
درباره مردی که لباس را گرفته تا رنگ کند اما خراب می کند لباس را فرمودند: اجرت عامل بر کاری است که صحیح انجام دهد در غیر اینصورت ضامن خواهد بود.
فقهای زیر به روایات فوق برای ضمان طبیب استدلال کرده اند:
یک. محقق اصفهانی در کتاب الاجاره در مورد مسئولیت صنعتگری که مواد خام را از مردم می گیرد تا روی آنها صنعتی انجام دهد، این گونه استدلال می کند: «اگر صنعتگر موجب فاسد شدن مال گردد، ضامن است، هر چند ماهر باشد، مانند قصاری (شوینده لباس) که لباس را پاره می کند. سخن در این باره گاهی به لحاظ مقتضای قواعد است و گاهی به لحاظ آنچه اخبار باب اقتضا می کند … مورد دوم عبارت است از اخباری که در باب قصا، رنگرز، نجار و آنچه در باب دیات در مورد پزشک و دامپزشک و ختان وارد شده است. این اخبار دلالت می کنند بر ضمان کسانی که در حرفه خودشان مرتکب جنایت می شوند. یکی از آن روایات که ضابطه عام به دست می دهد این فرمایش امام (ع) است: «کل عامل أعطیته أجراً علی أن یصلح فأنسد فهو ضامن» و این روایت مطبق قاعده اتلاف هم هست. [۶۸]
دو. مرحوم آقا ضیاء الدین عراقی در شرح تبصره المتعلمین می گوید:
صنعتگر ضامن جنایتی است که مرتکب می شود هر چند ماهر باشد، مانند قصاری که لباس را پاره می کند. و همین گونه است پزشک و دامپزشک و حجام و حمال. به دلیل عومی که از محتوای روایات استفاده می شود، از آن میان صحیحه حلبی: کل عامل أعطیته أاجراً علی أن یصلح فأفسد فهو ضامن. [۶۹]
کارگر درمقابل دریافت مزدی برای انجام کار، درصورتی که عملش صحیح نباشد ضامن خواهد بود
سه. مرحوم کاشف الغطاء در تحریر المجله سخنان فقها را این گونه جمع بندی می کند:
اکثر فقها بر این عقیده اند که خیاط و قصار اگر موجب وارد آمدن خسارت به جامه شود ضامن است، همین گونه است ختان و حجام و کحال و دامپزشک و هر کسی که خودش را اجیر کند برای کاری بر روی مال مستاجری و آن را فاسد کند؛ چنین شخصی ضامن است، هر چند قصد نداشته باشد. دلیل مطلب، عموم قاعده «من اتلف …» و صحیحه امام صادق (ع) است «کل عامل أعطیته علی ان یصلح فأفسد فهو ضامن» [۷۰]
چهار. از معاصران آیت الله مکارم شیرازی برای ضمان طبیب به این احادیث تمسک کرده است:
از میان ادله خاصه ای که در مسئله وجود دارد چند روایت است. ۱٫ آنچه در باب مطلق اجیر وارد شده، مثل صحیحه حلبی از امام صادق (ع): سئل عن القصار یفسد، فقال: «کل أاجیر یعطی الأجره علی أن یصلح فیفسد، فهو ضامن». ۲٫ روایت ابی الصباح: «سألت أبا عبدالله (ع) عن القصار هل علیه ضمان؟ فقال: نعم، کلّ من یُعطی الأجر لیصلح فیُفسد، فهو ضامن» . از ابا عبدالله سوال شد در مورد کارگری که مزدی گرفته و کارش را به درستی انجام نداده ، آیا ضامن است؟فرمودند: بله هرکسی که مزدی گرفته که کاری را صحیح انجام دهد اما نداده ضامن است .روایات دیگر نیز به این مضمون وجود دارد. تقریب استدلال به این روایت بدین صورت است که: چون این احادیث عام اند، شامل پزشک و دامپزشک و ختان و جمیع ارباب تخصیص می شوند. [۷۱]
قدر متقین از این روایات فرضی است که اجیر تقصیر نموده و در مورد مال اصلاح افراط یا تفریط کرده باشد. البته تعداد فقهایی که ماهیت عقد معالجه را اجاره دانسته اند و با استناد به این ادله قائل به ضمان طبیب شده اند، منحصر به این ها نیستند. [۷۲]و شمارشان زیاد است که نگارنده از آن بی خبر است.
۳-۲-۲-۱-۲- تمسک به قواعد کلی ضمان
قواعد کلی ضمان نیز از جمله مبنای ضمان طبیب می تواند باشد که به قرار زیر است.
۳-۲-۲-۱-۲-۱- اتلاف:
مبنای قاعده اتلاف عبارت «من اتلف مال الغیر فهو له ضامن» [۷۳]
(هر کس مال دیگری را تلف کند ضامن است). است. معنا و مفاد قاعده عبارت است از اینکه: اگر کسی مال یا منافع مترتب بر مالی را که متعلق به غیر است به سببی از اسباب تلف کند، اعم از اینکه عالم باشد یا جاهل، مکلف است که مثل یا قیمت آن را ادا کند. [۷۴] تعبیری که فقها دارند این است که این قاعده از ضروریات عند جمیع المسلمین، بلکه جمیع عقلا در همه عالم به حساب می آید. [۷۵] مع ذلک برا آن از ادله اربعه، کتاب و سنت و اجماع و بنای عقلا استدلال آورده اند. اما در این قاعده عمومیتی وجود دارد که اکثیریت ادله از اثبات آن عاجز است و آن اینکه اتلاف، چه قاعده عمومیتی وجود دارد که اکثریت ادله از اثبات آن عاجز است و آن اینکه اتلاف، چه به عمد باشد یا خطا، عن علم باشد یا عن جهل، در حال خواب باشد یا بیداری، به صرف ثبوت نسبت اتلاف موجب ضمان است. [۷۶] در اینجا مجال بررسی همه آن ادله وجود ندارد، اما دو دلیل هست که اگر ثابت شود، توان اثبات این عمومیت را دارد:
دلیل اول: حدیثی که با مضمون واحد اما به طرق مختلف نقل شده و مشهورترین آن متنی است که در مستدرک الوسائل[۷۷] آمده است:
شبیه این روایت را شیخ مبسوط[۷۸] هم آورده است:
برخی از فقها از تشبیه موجود در این روایات چنین استفاده کرده اند که همان عمومیتی که در بحث دماء وجود دارد که حتی با فرض خطای محض باز هم ضمان آور است، در اینجا هم موجود است. لکن گذشته از سند هر دو حدیث که روشن نیست و نمی تواند مستند حکم فقهی قرار گیرد، به لحاظ دلالت هم جای تردیدوجود دارد،[۷۹] چون همان گونه که آیت الله فاضل لنکرانی نیز اشاره کرده است، این روایت فقط ناظر به حکم تکلیفی است، اما استفاده حکم وضعی از آن مشکل است[۸۰] مخصوصاً با توجه به این نکته که در باب دماء احادیثی چون «لا یطل دم امرء مسلم هدراً» [۸۱] و امثال آن را داریم و چنین چیزی در باب اموال وجود ندارد.
دلیل دوم: بنای عقلا. ادعا می شودکه عقلا در تمام عالم متلف مال را ضامن می دانند و در این ضمان تقصیر، علم و … شرط نیست. به نظر می رسد در عمومیت این بنا نیز جای تردید وجود دارد. به عنوان مثال، آیا اگر شخصی متاعش را کنار انسان خواب قرار دهد و او بدون اطلاع از وجود متاع بر روی آن بیفتد، می توان گفت ضامن است؟! (توجه شود که گذارنده مال سبب اقوی از مباشر نیست.) به هر حال، از خود وازه اتلاف هم به دست می آید که باید استناد عمل به شخص مسلم باشد، و اگر مال در حال خواب یا در حال جهل مطلق صورت گیرد، صدق «اتلاف» هم مورد ترید است. [۸۲] آیت الله فاضل لنکرانی هم به ناتمامی مدرک این قاعده برای اثبات عمومیت توجه داشته و لذا می گوید: «هر چند دلالت اکثر این روایات مخدوش است، اما از ملاحظه مجموع آنها و گذاشتن آنها در کنار ادله ای که قبلاً گذشت (ادله ضمان اجیر و …) و با در نظر داشتن اینکه قاعده اجماعی است، شکی در ثبوت آن و تردیدی در تحقق آن باقی نمی ماند. [۸۳]
برای استفاده ضمان طبیب حاذق مقصر از این قاعده لازم است اموری را مشخص کنیم:

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.
 

مشخص کنیم که عبارت «مال» در این قاعده خصوصیت ندارد و شامل منافع هم می شود. اثبات این امر نیز به سادگی امکان پذیر است، چون اولاً این عبارت همان گونه که گذشت، یک عبارت اصطیادی است و در هیچ آیه و روایتی نیامده است. بنایراین، مهم تعابیر ادله قاعده است و در میان ادله قاعده هیچ کدام اختصاص به اموال ندارد، بلکه اتلاف جان و اعضا به قیاس اولویت هم دانسته می شود. ثانیاً : مهم ترین دلیل، قاعده بنای عقلاست و بنای عقلا در مورد جان قوی تر است.
 

مشخص کنیم که موانع ضمان، از قبیل قاعده احسان، اذن شرعی، اذن بیمار و … وجود ندارد. این امر هم در قضیه مورد بحث ما، یعنی ضمان طبیب مقصر به سادگی امکان پذیر است، چون او با تقصیرش محسن نیست. اذن شرعی مشروط به عدم تقصیر و اذن بیمار هم اذن در طبابت و معالجه است نه اذن در اتلاف. اگر بحثی در این باب باید صورت گیرد در فرض های بعدی است. [۸۴]
 
 
 

در ایران دستجات سارقین مرکب از ۲ یا حداکثر ۴ نفرند که حیطه عمل آنها به خلاف گذشته گسترش دارد و نقاط مختلف کشور را برای سرقت انتخاب می‌کنند.
سارقین به دنبال فرصت مناسب هستند. یعنی فرصت طلبی و استفاده از غفلت صاحبان مال خصیصه کلی آنهاست. سارقین افراد باهوشی هستند، فرصتها را براحتی بدست می‌آورند.
سارقین اطلاعات و موارد مورد نیاز را قبل از هر گونه اقدامی در مورد سوژه مورد نظربدست می‌آورند.
استفاده از اسید، سارقین با سرنگ پلاستیکی مقداری اسید به داخل منفذ قفل وارد نموده پس از چند دقیقه اسید موجب از بین رفتن حساسیت و ابزارهای داخل قفل شده، سپس با فشار دادن شستی قفل در آن باز می‌شود.
حال شاید این سوال مطرح گردد چرا در این تحقیق به انواع شگرد های سارقین در ارتکاب بزه سرقت پرداخته می شود ، پاسخ این است که تا از جزئیات نحوه سرقت مطلع نباشیم نمی توانیم راهکار مناسبی در خصوص پیشگیری از آن ارائه دهیم و شناخت شگردهای سرقت از اهم مطالبی است که لازم است روشن و تشریح گردد.
بطور مثال در سرقت منزل سارقین از شگرهای مختلفی استفاده می کنند که در ادامه به شرح هریک از آنان می پردازیم :
۱-انواع شگردهای سرقت از منزل
الف: سرقت منزل از طرق تالیورزنی : سرقت با این نوع شگرد مرسوم و متداول ترین نوع سرقت منزل در استان قم می باشد، سارقین منزل که اغلب جوان می باشند با بهره گرفتن از تالیورهای خودروهای سنگین که سر این تالیورها توسط سنگ فرز باریک شده است و با تکیه به توان جسمی خود ، تالیور را بین درب و چهارچوب منزل می گذارند و به صورت یک یا دو نفره با فشاری ناگهانی به آن موجب تخریب درب و قفل شده و به راحتی وارد منزل می شود ، با توجه به تحقیقی که از این سارقین به عمل آمده ، تالیورزنی باعث می گردد که سارقین در اسرع وقت وارد منزل شوند و نیازی به شاه کلید و یا تخصص در باز کردن قفلهای مختلف نداشته باشند وحتی با بهره گرفتن از تالیور نسبت به باز کردن درب گاو صندوق های که از نظر مردم عادی نفوذ ناپذیر می باشند اقدام می کنند .
در سال ۱۳۹۳ یک باند بزرگ سرقت که با شگرد تالیورزنی اقدام به سرقت منزل می کردند شناسائی و طی اعطای نیابت قضایی در شهر کرج دستگیر و به قم اعزام گردیدند ،این سارقین که بین ۱۸ تا ۳۰ سال سن داشتند و در دو تیم چهار نفره مرتکب سرقت می شدند به این صورت تقسیم کار کرده بودند که در هر تیم یک نفر راننده و یک نفر نگهبان و یا به اصطلاح سارقین (به پا) و دو نفر دیگر با تالیور زنی وارد منازل می شدند و به قدری در این کار تبحر داشتند که یکی از اعضای باند که ۱۸ سال بیشتر نداشت معترف بود که بیش از پنجاه منزل را از طریق تالیورزنی سرقت نموده است و بعد از تحقیقات فراوان و اطلاع دادن به استانهای همجوار مشخص گردید که علاوه بر بیش از یکصد فقره سرقت منزل توسط این باند در استان قم طی یکسال گذشته ، در استانهای البرز ، تهران و قزوین نیز به همین صورت مرتکب سرقت شده و ثروت کلانی از این راه بدست آورده اند به طوری که احدی از این سارقین مالک یک ساختمان بیست و چهار واحدی در عظیمیه کرج بود . نکته جالب توجه در سرقت این افراد اطلاع و اطمینان کامل آنها از خالی بودن منزل در زمان سرقت بود که حتی یک مورد سرقت منزل با حضور ساکنین انجام نداده بودند . بنده شخصا از سارقین سوال کردم از چه طریقی به خالی بودن منزل از سکنه مطمئن می شدید ؟ که پاسخ دادند ما در اوایل شب در کوچه های محله های مرفه نشین و خلوت که دسترسی آسان به جاده های بیرون شهر برای فرار احتمالی را داشته باشد با خودرو گشت می زدیم ، چنانچه چراغهای منزلی خاموش بود حوالی ساعت ۱۱ تا ۱۲ شب زنگ منزل را می زدیم اگر چراغی روشن نمی شد و یا از آیفون صدای نمی آمد بلا فاصله از خودرو پیاده می شدیم و با تالیور زنی وارد منزل می شدیم و حداکثر ظرف ده دقیقه از منزل خارج می گردیدیم ، لازم به ذکر است مشارالیهم در طی بیش از یکصد فقره سرقت در استان قم حتی از یک آپارتمان سرقت نکرده اند و فقط خانه های ویلایی مد نظر آنها بوده است .
ب: سرقت منزل از طریق شکستن توپی قفل درب حیاط : در این شگرد از یک انبر قفلی استفاده می شود بدین صورت که دربهای منازلی که دور توپی قفل آنها فاقد محافظ و یا جوشکاری می باشد را با انبر قفلی گرفته و به سمت چپ و راست می چرخانند و بدین صورت توپی قفل شکسته می شود ، این نوع شگرد در قم بعد از تالیور زنی بیشترین در سرقت منازل بکار می رود .
ج: سرقت منزل از طریق کارت زنی : بدین توضیح که سارق با توجه به تجربه ای که دارد متوجه می شود که در منزل مورد نظر قفل نیست و با بهره گرفتن از یک کارت تلفن و یا یک کارت تبلیغاتی مقاوم و عبور آن از لای درب نسبت به عقب راندن زبانه قفل درب اقدام نموده و درب باز می شود .
د: سرقت منزل از طریق بالا رفتن از دیوار یا درب منزل که معمولا زمانی رخ می دهد که بالای دیوار و یا درب منزل فاقد نرده و یا مانع صعب العبور باشد.
ه: سرقت منزل از طریق استفاده از شاه کلید که طی تحقیات انجام شده این نوع شگرد در شهر قم مرسوم نمی باشد.
۲-انواع شگردهای سرقت خودرو :
الف : سرقت خودرو از طریق یکسره کردن برق خودرو بدین صورت که سارق با از بین بردن روکش سیمهای ورودی و خروجی سویچ خودرو و اتصال آنان به یکدیگر خودرو را روشن و سرقت می کند، البته این نوع شگرد فقط در خودروهای مدل پایین کاربرد دارد و خودورهای مدل بالا که دارای کامپیوتر می باشند نمی توان بدین شیوه سرقت نمود.
ب : سرقت خودرو از طریق جابجا کردن کامپیوتر خودرو ، بدین توضیح که بعضی از سارقین فقط نوع خاصی از خودرو را سرقت می کنند مثلا سارقی در شهر قم وجود دارد که تخصصش سرقت خودروی زانتیا می باشد وقتی بنده نحوه سرقت را از او سوال کردم گفت : بنده یک خودرو زانتیا دارم کامپیوتر آنرا باز کرده ام و در زمان سرقت درب موتور خودرو را بلا فاصله بالا می زنم و برق خودرو را قطع می کنم تا اگر خودرو مجهز به سیستم اعلام سرقت است ، این سیستم غیر فعال گردد و بعد فیشهای ورودی کامپیوتر خودرو را جدا کرده به کامپیوتر خودروی خود وصل می کنم و با توجه به اینکه سوییچ خودرو ام نیز همراهم می باشد و این سوییچ با کامپیوتر خودرو ام هماهنگ می باشد خودرو بدون هیچ مشکلی روشن می شود و خودرو را به سرقت می برم .
ج: سرقت خودرو از طریق استفاده از غفلت مالک بدین توضیح که بعضی از مردم برای خریدهای فوری صرفا خودرو را خاموش و از ماشین خود پیاده می شوند بدون اینکه سوییچ خودروی خود را بردارند و گاها خودرو رابصورت روشن ترک می کنند و سارقین به هیچ عنوان از این لحظه ها نمی گذرند و اقدام به سرقت خودرو می نمایند که این نوع سرقت بسیار متداول است.
د: سرقت خودرو از طریق مسدود کردن راه با موانع طبیعی و یا موانعی که شک بر انگیز نباشد که بیشتر این نوع شگرد در بیرون شهر و در جاده های خلوت اتفاق می افتد ، سارقین با قرار دادن چند تکه سنگ بزرگ یا تنه درخت راه را مسدود می کنند و خود مخفی می گردند پس از اینکه راننده برای بازکردن جاده از ماشین خود پیاده می شود نسبت به سرقت اتومبیل وی اقدام می کنند. بعضی اوقات نیز سارقین با پوشیدن لباس پلیس و ایجاد ایست بازرسی و متوقف نمودن خودروها به بهانه بازرسی نسبت به سرقت خودرو اقدام می کنند، لازم به ذکر است این نوع سرقتها معمولا توام با آزار و اذیت مالباختگان است.
۳-انواع شگردهای سرقت داخل خودرو
الف : سرقت از طریق شکستن شیشه خودرو با شیوه شمع زنی بدین توضیح که سارق به وسیله یک عدد شمع خودرو یا موتورسیکلت ضربه ای به شیشه درب خودرو وارد می کند این ضربه باعث می گردد که شیشه به شکسته و به صورت پودر بدون هیچ گونه ایجاد صدای بریزد و سارق اشیا داخل خودرو را سرقت کند.
ب: سرقت از خراب کردن قفل مرکزی خودرو بدین توضیح که سارق به وسیله یک پیچ گوشتی قوی ، پیچ گوشتی را داخل توپی فقل درب سمت راننده کرده و با چرخاندن آن ضمن تخریب فقل به راحتی درب خودرو را باز می کند.
ج : سرقت از طریق درب کشی بدین صورت که سارق خودروهایی را که دربهای آنان فاقد استحکام می باشد و یا بصورتی طراحی شده اند که انگشنان سارق می تواند لای درب قرار گیرد انتخاب کرده و با گرفتن گوشه بالای درب خودرو آنرا به سوی خود می کشد و بدین صورت لای درب باز می شود و دست خودرو را داخل خودرو می کند و در راباز و اقدام به سرقت می نماید.
د: سرقت داخل خودرو از طریق استفاده از غفلت مالک ، بدین صورت سارقین مترصد این هستند که افراد خودروی خودرو را بدون قفل کردن درب آن رها نمایند و از این فرصت استفاده کرده و اقدام به سرقت می نمایند.
ه: سرقت داخل خودرو از طریق خودروهای که درخیابان متوقف می باشند مثلا پشت چراغ قرمز ایستاده اند ولی شیشه های عقب یا سمت شاگرد خودرو پایین است و کیفی روی صندلی قرار گرفته است در این زمان سارقین بصورت پیاده یا به وسیله موتور سیکلت کنار خودرو آمده در ناگهان نسبت ربایش کیف یا کالا اقدام و از شلوغی مکان استفاده کرده و متواری می گردند.
۴-انواع شگرهای سرقت از طریق جیب بری یا کیف زنی
الف: جیب بری از طریق ایجاد دعوا و مرافعه های ساختگی بدین صورت که دونفر سارق در یک مکان شلوغ اقدام به دعوای ساختگی بین خود می کنند و جیب مردمی را که برای جدا کردن آن دو می آیند را می زنند.
ب : جیب بری با بهره گرفتن از ازدحام جمعیت مثل مکانهای عمومی مثل حرم مطهر ، مترو ، بازار در ایام خاص که مردم بصورت فشرده در حال حرکت میباشند اقدام به سرقت می کنند.
ج: کیف زنی با بهره گرفتن از موتور سیکلت که بیشتر قربانیان این نوع سرقت خانمها می باشند بدین صورت که سارقین فردی را که کیف همراه دارد و بصورت غیر محتاطانه کیف دستی خود را حمل می کند تحت مراقبت قرار می دهند و در یک زمان مناسب از پشت مالباخته به او نزدیک و میشوند و در یک چشم به هم زدنی کیف وی را می ربایند.
مبحث چهارم : رابطه سرقت با سایر جرائم
گفتار اول : رابطه سرقت با اعتیاد:
اگر بستر جرم زایی را به خیابانی تشبیه کنیم، در رابطه فوق، این خیابان دوطرفه است یعنی یک طرف آن سارق قرار دارد و در طرف دیگر آن معتاد است. فردی که در دام اعتیاد گرفتار شد، پس از مدتی شغل خود را از دست می دهد و در نتیجه برای تأمین هزینه های خود مستأصل می گردد. از آنجا که زمینه انحراف در وی وجود دارد، در صورتی که در شرایط مساعدی قرار گیرد، از دزدیدن حتی اشیاء و لوازم منزل پدری خود نیز ابایی ندارد زیرا اعتیاد به مرور زمان، احساسات، عواطف و حتی قدرت تشخیص خوب و بد را از او سلب می کند لذا برای انجام عمل خود قبحی نمی بیند در تحقیقی که انجام شده، ۸۶ نفر از ۳۰۰ نفر سارقی که مورد پرسش قرار گرفته اند در زمان ارتکاب آخرین سرقت خود معتاد بوده اند و ۲۴ درصد از آنها اولین سرقت خود را در حالت اعتیاد و یا برای فراهم آوردن پول لازم برای خرید مواد مخدر انجام داده اند.
گفتار دوم : رابطه سرقت و طلاق:
رابطه سرقت و طلاق نیز، همانند رابطه سرقت و اعتیاد، دوسویه است. یعنی گاه سرقت موجب از هم پاشیدن کانون گرم خانواده می شود. زمانی نیز بچه های طلاق به علت بی سرپرست بودن به سرقت روی می آورند.
فرد سارق همه تلاش خود را صرف مخفی نگه داشتن عمل خود می نماید و مسلم است مدتی موفق خواهد بود، اما غیبتهای متوالی از منزل، یا حداکثر بعد از اولین دستگیری بعد از ازدواج خانواده متوجه نوع جرم سرپرست خود خواهند شد. با پیش آمدن این وضعیت دو راهکار قابل تصور است:
در صورتی که سارق هنوز دستگیر نشده ولی خانواده متوجه اعمال وی شده باشند، گاه با تهدید و ارعاب، همسر خود را مجبور به سکوت می نماید و در مواردی دیده شده که همسر خود را نیز با خود همگام نموده و دو نفری سرقت می کنند ولی گاهی نیز دیده شده که در اثر پافشاری همسر مبنی بر ترک عمل زشت شوهر خود، که موجب بی آبرویی در اقوام خواهد شد، سارق از خود عکس العمل شدید و خشن نشان داده و در نتیجه موجب وقوع طلاق شده است. در صورتی که اینگونه خانواده ها دارای فرزندانی نیز باشند، زمینه سرقت به صورت بالقوه در آنان فراهم است و در صورت بروز شرایط لازم، عمل سرقت از قوه به فعل تبدیل می شود و اینجاست که بچه های طلاق بعضا به سرقت روی می آورند.
گفتار سوم : رابطه سرقت و جعل
همانطور که در قسمت سرقت اسناد بیان شده در کتابهای مختلف اینگونه سرقتها اغلب با جعل همراه است. سرقت اسناد هویتی نظیر شناسنامه، گذرنامه و کارت شناسایی با توجه به انگیزه های استفاده از آنها، همواره توأم با مخدوش کردن است، زیرا هدف از سرقت آنها استفاده غیر مجاز است. به عنوان مثال، از شناسنامه سرقتی برای ازدواج مجدد فرار از خدمت یا صدور چک بلامحل و … استفاده می کنند، به الزام باید در نوشته ها یا ارقام آنها تغییر و تبدیلی ایجاد نمایند. سارقان، وسایل نقلیه سرقتی را نیز چنانچه بخواهند به فروش برسانند، باید برای آنها اسناد جعلی درست کنند یا با پلاک جعلی و تغییر در شماره موتور و شاسی آن را با قولنامه بفروشند.
گفتار چهارم : رابطه سرقت با ضرب و جرح و قتل:
ضرب المثلی است که می گوید «دزد از سایه خودش هم می ترسد». این در عمل و به تجربه نیز ثابت شده است. زیرا سارقان اولین هدفشان بردن مال مورد نظرشان، بدون هر گونه برخورد و درگیری است و به ندرت از درگیر شدن با افراد پرهیز می کنند. لذا این است که می گویند برای جلوگیری از وقوع خطری بزرگتر، همیشه در اماکن محصور شده، راه فرار برای سارق باز گذاشته شود، نه این که صاحب مال ببیند که مالش را به سرقت می برند و او سکوت کند، خیر بلکه باید از درگیر شدن با سارق پرهیز نماید. مگر در مواردی که مطمئن است سارق، مسلح (به سلاح گرم و سرد) نیست و از پس او نیز بر می آید. لکن این امر برای سارقان مسلح و حرفه ای اینگونه نیست. آنها می آیند تا در هر شرایطی سرقت را انجام دهند. لذا از مجروح کردن یا حتی قتل طرف مقابل خود، ابایی ندارند.
به طور کلی، جرمها و قتلهایی که توسط سارقان انجام می شود، دو گونه است:
دسته ای به صورت اتفاقی مرتکب ضرب و جرح یا قتل می شوند. بدین گونه که به عنوان مثال به قصد سرقت وارد منزل می گردند که صاحب آن در خواب به سر می برد، لکن در اثر سروصدای سارق از خواب بیدار می شود و با داد و بیداد قصد دارد مانع از انجام سرقت گردد. در اینجا سارق برای فرار خود و جلوگیری از شناسایی یا دستگیری اقدام به وارد کردن چند ضربه چاقو، که بطور معمول برای ارعاب یا دفاع به همراه دارند، به طرف مقابل کرده که این امر گاه موجب قتل می شود. حتی به همراه داشتن سلاح نیز در وهله اول برای ایجاد رعب و وحشت در طرف مقابل و ممانعت کردن آنان از انجام هر عملی است، مگر این که ناخواسته و از روی اضطرار از آن استفاده نمایند.
دسته دوم، سارقانی هستند که برای اجرای مقاصد خود از قبل برنامه ریزی کرده، ابزار و وسایل مورد نیاز خود را تهیه، سپس اقدام به سرقت می کنند. چه بسا راننده های بیابانی یا مسافرکش های شهری با دام این گونه سارقان مواجه شده که سارقان برای سرقت وسیله نقلیه یا محموله آن اقدام به قتل رانندگان کرده اند اینگونه سارقان بسیار سنگدل بوده و عموماً دچار ناراحتیهای روحی ـ روانی هستند هفته ای نیست که در صفحه حوادث روزنامه ها از اینگونه سارقان و قتلهای آنها مطالبی نباشد سرقت نیز با جرایم و انحراف های دیگری نظیر رابطه نامشروع، قمار و مشروب خواری نیز ارتباط دارد.
فصل دوم : علل و عوامل سرقت :

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.
 

مبحث اول :علل وقوع سرقت بر اساس نوع آن:
علل وقوع سرقت بسته به نوع سرقت (سرقت منزل، سرقت خودرو ، سرقت داخل خودرو ، سرقت اماکن عمومی ، جیب بری وکیف زنی و…) متفاوت می باشد که به تفکیک با توجه به تحقیقات میدانی صورت گرفته می توان به شرح ذیل بیان داشت:
گفتار اول : علل وقوع سرقت منزل:

خالی گذاشتن منزل به مدت طولانی، مخصوصاً در تعطیلات و مناسبات ملی و مذهبی؛
 

عدم استفاده از وسایل بازدارنده از قبیل پشت پنجره فلزی و محافظ مطمئن ؛
 

عدم تعویض قفل‌های ساختمان در زمان جابجایی ونقل مکان ؛
 

قرار دادن کلید منزل در دسترس افراد غیرمطمئن؛
 

عدم استفاده از روشنایی کافی در سر درب منازل؛
 

باز گذاشتن درب و پنجره مخصوصاً در فصل گرم سال؛
 

راه دادن به متکدیان و خریداران وسایا مستعمل و نان خشک به منزل؛
 

پهن کردن فرش‌ها و پتون‌های شسته شده روی دیوارها و پشت بام؛
 

قرار دادن کلید منزل در محل‌هایی مانند زیر جاکفشی و سایر محل‌های قابل دسترسی؛
 

قرار دادن چهار پایه و نردبان و نظایر آن در کنار دیوارها؛
 

نگهداری اشیاء قیمتی در منزل؛
 

مطرح کردن میزان دارایی و اموال موجود در منزل نزد افراد بیگانه.
 

گفتار دوم : علل وقوع سرقت خودرو:

روشن گذاردن خودرو هنگام ترک خودرو
 

عدم توجه به قفل بودن خودرو هنگام ترک خودرو
 

پارک خودرو در مکانهای دور از منظر عموم
 

پایین بودن شیشه های خودرو در هنگام ترک خودرو
 

عدم تحویل تمامی سوئیچهای خودرو از فروشنده در زمان خرید خودرو
 

عدم استفاده از وسایل بازدارنده سرقت در خودرو از قبیل : دزد گیر، قفل فرمان و پدال
 

سپردن سوئیچ به افراد نامطمئن مانند کارگران کارواش یا پارکینگها
 

عدم استفاده از پارکینگ منزل مخصوصا در شب
 

گفتار سوم :علل وقوع سرقت داخل خودرو:

پایین بودن شیشه های خودرو در هنگام ترک خودرو
 

پارک خودرو در مکانهای دور از منظر عموم
 

عدم استفاده از دزدگیر در خودرو
 
 

اشتباهات در اسناد و پیشنهاد مناقصه
 

وقوع اشتباهات در تهیه و تنظیم اسناد و همچنین پیشنهاد مناقصه یک موضوع نسبتا عادی است . اشتباه و خطا می تواند به شکلهای مختلف روی دهد . اشتباهات معمول ، شامل مواردی مانند خطای محاسباتی یا نوشتاری ، محذوف شدن بعضی ردیف ها ، فرضیات اشتباه ، درک متفاوت یا نادرست از مفاهیم و مطالب یا تفسیر دوگانه است.
سایر انواع خطاها مربوط به دیدگاه پیمانکار در تنظیم و ارائه پیشنهاد مناقصه است .این اشتباهات شامل برآورد همراه با خطا درباره مدت اتمام پروژه یا نیروی انسانی یا مواد و مصالح و تجهیزات می شود .
اشتباهات به دلیل صرفاً نادیده گرفتن حقایق یا موارد قانونی یا نیازهای اصلی قرارداد ، در حالت عادی راه گریزی برای خلاصی از عواقب قانونی نخواهد بود . در مواردی که حیله ، اغفال ، غبن فاحش اتفاق افتاده باشد ، احراز عدم مسئولیت از عواقب چنین اشتباهاتی بسیار دشوار است.
در اغلب موارد، در امان بودن از عواقب اشتباه در ارائه پیشنهاد مناقصه ، تقریباً غیر ممکن است. در بعضی موارد ممکن است پیمانکاری که اشتباه فاحش کرده است درخواست تجدید مناقصه کند که از دیدگاه قانونی پذیرفته نخواهد شد. ولی در صورتی که کارفرما یا صاحب کار به این امر رضایت دهد ، شاید برای پیمانکار راهی برای جبران خطا باز شود.
به محض اینکه اشتباه در مناقصه مشخص شد، از دیدگاه پیمانکاری بایستی فوری این اشتباه به کارفرما به هر وسیله ممکن اطلاع داده و درخواست شود که مناقصه تجدید و ضمانتنامه شرکت در مناقصه باطل شود.
در محاکم داوری یا دادگستری ، بی‌اطلاعی طرفین از مفاد اسناد مناقصه (‌آگاهی نداشتن از بعضی حقایق ) موجب خلاصی از تعهدات قراردادی نخواهد بود . بی اطلاعی طرفین از حقایق ، معادل اشتباه طرفین درباره اسناد مناقصه در نظر گرفته نمی شود .
کارفرما برای اطمینان از انجام معامله یا قبول تعهد از جانب پیمانکاران بعد از تعیین برنده مناقصه ، معمولا ودیعه‌گذاری تضمین شرکت در مناقصه را پیش بینی می‌کنند . این تضمین می تواند سفته با امضای صاحبان امضای مجاز همراه با مهر شرکت ، وجه نقد ، ضمانتنامه بانکی ، چک تضمینی و چک شرکت پیشنهاد دهنده باشد.
مبلغ تضمین شرکت در مناقصه بر حسب درصدی از برآورد هزینه اجرای کار یا مبلغ معامله تعیین می شود، ولی بهتر است در اسناد مناقصه مبلغ تضمین به صورت یک مبلغ ثابت قید شود .
در ارائه تضمین شرکت در مناقصه نیز گاهی اشتباهاتی بروز می نماید که ممکن است در پاره ای موارد به ضرر پیشنهاد دهنده تمام شود . اشکالات تضمین شرکت در مناقصه می‌تواند یکی یا چند مورد از موارد زیر باشد :
۱ _ مبلغ تضمین مطابق درخواست کارفرما نباشد.
۲ _ مدت اعتبار تضمین با اسناد مناقصه تطبیق نداشته باشد .
۳ _ نام کارفرما / مناقصه گذار در برگه تضمین به صورت صحیح درج نشده باشد‌.
۴ _ تضمین مطابق فرم اسناد مناقصه تهیه نشده باشد .
۵ _ عنوان یا شماره مناقصه به صورت دقیق درج نشود .
۶ _ تضمین برای مدتی که در اسناد پیش‌بینی شده ، قابل تمدید نباشد .
۷ _ تضمین مشروط باشد .
۸ _ صادر کننده تضمین مورد تائید نباشد‌.
۹ _ نام یک طرف اشتباهی قید شود. ( مثلا نام مشاور یا مدیر طرح توزیع کننده اسناد، به جای کارفرما/خریدار اصلی )
با توجه به اینکه پاکت حاوی تضمین شرکت در مناقصه ، اولین پاکتی است که در گشایش پاکت‌های مناقصه باز می شود، بنابراین اشکالات تضمین در همان جلسه اول مناقصه مشخص خواهد شد و اگر نماینده پیشنهاد دهنده در جلسه حضور داشته باشد، معمولا اشکال به وی تذکر داده می شود تا در مهلت مشخصی اشکال را برطرف کند. بعضی کارفرما ها نقص در تضمین را نمی پذیرند و کل پیشنهاد را رد می کنند . برای پیشگیری از این اتفاق لازم است اسناد مناقصه به دقت مطالعه و بررسی و تضمین مناقصه با دقت لازم تهیه شود .
چون تضمین شرکت در مناقصه این امکان و اختیار را به کارفرما می‌دهد که در صورت نپذیرفتن پیشنهاد دهنده برای انجام معامله یا عقد قرارداد ویا ودیعه نگذاشتن برای ضمانتنامه انجام تعهدات قرارداد ، تضمین شرکت در مناقصه را به نفع خود ضبط کند ، بنابراین درباره صحت و کامل بودن متن و اعتبار تضمین شرکت در مناقصه ، دقت و توجه کافی باید صورت پذیرید.
مشاهده می گردد ، بعضاً برخی پیمانکاران پس از انعقاد قرارداد ، با پایان پذیرفتن موضوع پیمان ویا قطع رابطه قراردادی بوسیله فسخ (ماده ۴۶ ش.ع.پ) یا خاتمه پیمان (ماده ۴۸ ش.ع.پ) بجهت عدم نیل به اهداف پیش بینی شده که می توانسته از سود حاصله از اجرای پروژه بدست آید ، و یا بعلت بروز اختلاف و وجود کدورت فی مابین و . . . ، در صدد فرصت و راهی برای جبران بخشی از ضرر و زیان وارده و اخذ مبالغ بیشتری از کارفرما تحت عناوین مختلف بر می آید ، با کنکاش و بررسی مجدد اسناد و مدارک پیمان از بدو امر تا پایان رابطه قراردادی در پی یافتن ایراد و نقصی می باشند ، لذا در برخی موارد پیمانکاران با استناد به ماده ۲ آئین نامه برنده مناقصه مصوب ۵۲[۵۵] مدعی می گردند بعلت عدم اعلام برآورد قیمت از طرف کارفرما ، در ارائه پیشنهاد قیمت دچار اشتباه شده و از این رهگذر مغبون گردیده و متضرر شده اند و خواستار جبران ضرر و زیان وارده می شوند. در بدو امر چندین سوال به ذهن متبادر می گردد ، اولاً آیا ادعای پیمانکار صحت دارد ؟ ثانیاً باتوجه به اتمام پروژه و یا قطع رابطه قراردادی آیا این ادعا وارد می باشد ؟ ثالثاً با توجه به گذشت چندین سال از برگزاری مناقصه آیا مهلت اعتراض نسبت به این امر وجود دارد یا خیر؟ و سوالات متعدد دیگر .
بعنوان نمونه عینی ، یکی از سازمان های دولتی در سال ۱۳۸۰ به منظور احداث یک ساختمان اداری مورد نیاز ، با برگزاری مناقصه محدود نسبت به ارسال دعوتنامه برای پیمانکاران واجد شرایط و مورد وثوق خود اقدام می نماید .
پنج شرکت از دعوت شدگان با اعلام آمادگی و اخذ و تکمیل فرم های مربوط ، ضمن ارائه تضمین شرکت در مناقصه به مبلغ ۶٫۱۰۰٫۰۰۰ ریال ، قیمت های پیشنهادی خود را ارائه می نمایند.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.
 

شرکت ” ا – ح ” بعنوان برنده مناقصه و نفر اول مبلغ پیشنهادی خود را به میزان ۸۵۲٫۴۲۰٫۰۰۰ ریال اعلام می نماید .
 

نفر دوم مبلغ پیشنهادی خود را به میزان ۹۰۷٫۸۲۰٫۰۰۰ ریال اعلام می نماید ، بنابراین قیمت ابرازی به مبلغ ۵۵٫۴۰۰٫۰۰۰ ریال بیشتر از نفر اول می باشد.
 

نفر سوم مبلغ پیشنهادی خود را به میزان ۹۷۸٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال اعلام می نماید ، قیمت ابرازی ایشان نیز به مبلغ ۱۲۵٫۵۸۰٫۰۰۰ریال بیشتر از نفر اول می باشد.
 

و . . .
 

در نتیجه پروژه پس از جری تشریفات به کمترین قیمت پیشنهادی که متعلق به شرکت “ا – ح” بوده واگذار و پیمان منعقد می گردد. از طرفی با توجه به اینکه قیمت های پیشنهادی سایر شرکت کنندگان نسبت به برنده مناقصه از پنج درصد تضمین فراتر رفته ، مناقصه فاقد برنده دوم بوده است.
صرف نظر از فراز و نشیب های بوجود آمده و افزایش ۲۵ درصدی قرارداد (کارفرما مجاز به افزایش و یا کاهش مبلغ قرارداد به میزان ۲۵درصد مبلغ اولیه می باشد) وانعقاد قرارداد متمم و اختلافات حقوقی حادث شده ، پروژه در تاریخ ۱۳/۰۵/۸۳ تحویل قطعی می گردد و رابطه قراردادی طرفین پایان می پذیرد .
در اواخر سال ۱۳۸۹ شرکت “ا – ح” با اقامه دعوی در مرجع قضایی بطرفیت دستگاه دولتی که کارفرمای پروژه تحت پیمان شرکت بوده ، با استناد به ماده ۲ آئین نامه تعیین برنده مناقصه مصوب۵۲ مدعی می گردد ، عدم ارائه برآورد قیمت ، در زمان شرکت درمناقصه (سال ۱۳۸۰) منجر به ایجاد ضرر وزیان به ایشان شده و قادر به برآورد صحیح هزینه مورد نیاز نشده و بدین علت پیشنهادی را ارائه نموده که منجر به اضرار ایشان شده است.به همین علت درخواست خسارت وارده را می نماید.
به منظور تشحیذ اذهان ، در ادامه اشاره ای به نحوه پیشنهاد قیمت و چگونگی قبول شرایط شرکت در مناقصه می گردد :
۱- دستگاه مناقصه گزار با ارسال دعوتنامه برای کلیه شرکت کنندگان مشخصات دقیق و لازم پروژه را تشریح و ذکر نموده است و اعلام داشته مبلغ تضمین شرکت در مناقصه مبلغ ۶٫۱۰۰٫۰۰۰ ریال بصورت ضمانتنامه بانکی تهیه و ارائه گردد. ازجمله :
– « متراژکل کار ۶۶۶ متر مربع در یک قطعه زمین با زیر زمین ، اسکلت فلزی ، سیستم گرمایش شوفاژ طبق نقشه ، سیستم سرمایش کولر ، (درجه ۴ گرم وخشک ) ، دیوار ۲۸۰ متر و محوطه سازی ۳۵۰۰ مترمربع طبق نقشه ، اتاقک حضور و غیاب ورودی ۱۵ مترمربع ، و پارکینگ مسقف ۱۰۵ متر مربع طبق نقشه ،»
– ساختمان بصورت مترمربعی و دیوار متر طول (قیمت کلی) قیمت ارائه شود- محوطه متر مربعی – اتاقک حضور و غیاب و پارکینگ وسقف در قالب محوطه سازی قیمت ارائه شود.
مضاف بر آن ، پس از قبول دعوتنامه و درخواست اوراق مناقصه توسط شرکت های متقاضی ، همزمان مشخصات آنالیز شده ، نقشه ها ،مصالح مورد نیاز به اطلاع کلیه شرکت ها رسیده ،که عبارتند از :
– مشخصات دقیق مصالح جهت استفاده در پروژه بعنوان نمونه : گونی،گچ،شن وماسه، آهن آلات موردنیاز ، سنگ ، عمق چاه ،شیشه ، رنگ، نوع چوب برای درب ها و قالب بندی و . . . .
– مشخصات دقیق مصالح برقی مورد نیاز و مدنظر در پروژه
– مشخصات دقیق مصالح مکانیکی مورد نیاز و مدنظر در پروژه
– همچنین نقشه های پروژه ، که تک تک نقشه ها و مشخصات و اسناد قبل از شرکت در مناقصه به رؤیت و تائید کلیه شرکت کنندگان می رسد.
۲- شرکت مدعی “برنده مناقصه” پس از دریافت و تائید اسناد ومدارک مناقصه برگ پیشنهاد قیمت را که صدر آن مشروح اقرار ایشان مبنی بر آگاهی کامل ازکم وکیف و جزئیات پروژه بوده ، قیمت پیشنهادی خود را بدین نحو اعلام می نماید ، هر متر مربع پروژه که ۶۶۶ متر مربع اعلام گردیده را مترمربعی ۸۷۰٫۰۰۰ ریال و دیوار بطول ۲۸۰ متر را متری ۳۵۰٫۰۰۰ ریال و محوطه سازی که بمتراژ ۳۵۰۰ متر مربع بوده را برابر متری ۵۰٫۰۰۰ ریال که جمعاً ۸۵۲٫۴۲۰٫۰۰۰ ریال می باشد پیشنهاد می دهد.
هر چند تصور می شود مناقصه گزار در اعلام صریح مبلغ بر آورد مسامحه نموده باشد ، ولی با تدقیق در روند اجرایی و تشریفات مناقصه رعایت مرّ قانون محرز خواهد شد چرا که :
اولاً – مناقصه فرایندی است رقابتی برای تامین کیفیت مورد نظر (طبق اسناد مناقصه)، که درآن تعهدات موضوع معامله به مناقصه گری که کمترین قیمت متناسب را پیشنهاد کرده باشد ، واگذار می شود[۵۶].
ثانیاً – میزان سپرده شرکت در مناقصه نباید از ۵ درصد مبلغ برآوردی معامله کمتر باشد[۵۷]. بنابراین با ملاک قراردادن ۵ درصد تضمین ، برآورد اولیه دقیقاً مشخص و واضح است.
ثالثاً – دستگاه مناقصه گزار با ارسال دعوتنامه برای تمامی شرکت کنندگان ، مشخصات دقیق و لازم پروژه را تشریح و ذکر نموده است و اعلام داشته مبلغ تضمین شرکت در مناقصه مبلغ ۶٫۱۰۰٫۰۰۰ ریال بصورت ضمانتنامه بانکی تهیه و ارائه گردد. و این یعنی پنج درصد برآورد اولیه[۵۸] که با مبنا قراردادن میزان تضمین ، برآورد پروژه برابر است با ۱٫۲۲۰٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال. (۱٫۲۲۰٫۰۰۰٫۰۰۰= ۵/.% ÷ ۶٫۱۰۰٫۰۰۰)
رابعاً – پیشنهاد دهندگان پس از مطالعه اسناد و مدارک مناقصه باید بر اساس قیمت های واحد مورد نظر خود قیمت کل کار را محاسبه و فقط قیمت کل را باحروف در پیشنهاد خود بنویسند[۵۹] . با این وصف پیمانکار بدون در نظر گرفتن برآورد مناقصه گزار باید پیشنهاد خود را بر اساس قیمت های واحد مورد نظرخود محاسبه و ارائه نماید.
خامساً – شرکت مدعی اقرار به اطلاع و آگاهی از کم و کیف موضوع نموده و با علم و آگاهی کامل نسبت به برآورد و اعلام مبلغ پیشنهادی اقدام نموده است[۶۰].
سادساً – با توجه به اصول حاکم بر قراردادهای پیمانکاری ،ازجمله اصل آگاهی پیمانکار از مفاد اسناد که در فصول گذشته توضیح داده شد ، اصل بر این است که پیمانکار با مطالعه کامل اسناد مناقصه و سوابق و ملاحظه محل اجرای قرارداد و آگاهی کامل از شرایط فیزیکی و جغرافیایی آن مبادرت به شرکت در مناقصه نماید. بنابراین ، طبق این اصل ، جهل پیمانکار به مفاد اسناد مسموع نبوده و پیمانکار در زمان انعقاد قرارداد آگاهی کامل در خصوص هزینه ها، تامین نیروی انسانی ، مصالح ، تجهیزات ، آب و برق و غیره را داشته است.
نتیجتاً اینکه ،کارشناس اولیه و هیأت سه نفره کارشناسی در نظریه ابرازی خود تصریح نموده اند : . . . هر چند خوانده دعوی (مناقصه گزار) در زمان برگزاری مناقصه برابر ماده ۲ آئین نامه تعیین برنده مناقصه مصوب۵۲ صراحتاً برآورد را اعلام ننموده ولی با ملاک قراردادن مبلغ تضمین شرکت در مناقصه «۶٫۱۰۰٫۰۰۰ ریال » برآورد پروژه بمیزان ۱٫۲۲۰٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال می باشد. بنابراین مابه التفاوت مبلغ برآورد و مبلغ پیشنهادی به میزان ۳۶۷٫۵۸۰٫۰۰۰ ریال می باشد.
( ۳۶۷٫۵۸۰٫۰۰۰ = ۸۵۲٫۴۲۰٫۰۰۰ – ۱٫۲۲۰٫۰۰۰٫۰۰۰ )
و در نهایت ، با وصف دفاعیات متقن و مستدل و اذعان کارشناسان منتخب دادگاه ، شعبه ۸۵ دادگاه عمومی (حقوقی) تهران خوانده دعوی را محکوم به پرداخت مابه التفاوت مبلغ مذکور و سایر هزینه های دادرسی می نماید. [۶۱]

بیش از یک قرن است که آهن به عنوان یک ماده مغذی ضروری شناخته شده است. با وجود دسترسی وسیع به مواد غذایی غنی از آهن در قرن بیست ویکم هنوز کمبود تغذیه‌ای آهن وکم خونی فقر آهن بسیار شایع است. در واقع، کم‌خونی فقرآهن شایع‌ترین بیماری کمبود تغذیه‌ای در دنیا است. اطلاعات در مورد متابولیسم آهن و کمبود آهن پیشرفت‌های زیادی کرده است، اما پرسش‌هایی در زمینه مکانیسم‌های تنظیم کننده‌ی جذب روده‌ای و تعادل آهن باقی مانده است. بدن انسان بالغ دارای دو مخزن عمده‌ی آهن است:
۱٫آهن عملکردی در هموگلوبین، میوگلوبین و آنزیم‌ها؛
۲٫آهن ذخیره در هموسیدرین، فریتین و ترانسفرین، مردان بالغ سالم حدود ۶/۳ گرم و زنان ۴/۲ گرم آهن در بدن دارند. زنان بالغ نسبت به مردان، ذخیره‌ی آهن بسیار کمتری دارند. آهن به خوبی توسط بدن نگهداری می‌شود؛ تقریباً هر روزه ۹۰ درصد آهن بازیافت شده و مجدداً مورد استفاده قرار می‌گیرد. بقیه‌ی آهن به صورت عمده در صفرا دفع می‌شود. برای حفظ تعادل آهن و تأمین ۱۰ درصد اتلاف آهن، آهن باید در دسترس باشد، در غیر تغذیه‌‌ای آهن دو وضعیت مطرح است: الف: بروز کم خونی با منشا آهن و ب: دریافت مقدار زیاد آهن که در بیماری‌های عروق کرونر قلبی و سرطان ممکن است نقش داشته باشد. به علت غنی‌سازی مواد غذایی غنی از آهن و استفاده از مکمل آهن، ممکن است موجب دریافت زیاد آهن در مردان و زنان پس از سن یائسگی شود و آنها را در خطر این گونه بیماری‌های مزمن قرار دهد.
۲-۱-۱-اهمیت آهن
به منظور تولید گلبول های قرمز، آهن مورد نیاز، از کل آهن موجود در ترکیب دیگر سلول‌های بدن بیشتر است؛ به این صورت که سلول‌های اریتروئیدی ۹۵-۷۰ درصد مقدار آهن موجود در گردش خون را مصرف می کند و ۶۵-۵۵ درصد آهن بدن در هموگلوبین سلول‌های اریتروئیدی وجود دارد (۴/۳ میلی گرم آهن در یک گرم هموگلوبین) (جین و همکاران، ۲۰۰۰).[۱]
به طوری که کل محتوای آهن بدن انسان در حدود ۵/۳-۳ گرم است، که از این مقدار حدود ۵/۲ گرم از آن در هموگلوبین قرار دارد (سیمونز و همکاران، ۱۹۹۳)[۲].
مس دارای نقش مهمی در انتقال آهن از عرض غشا‌ها می­باشد. بیشترین مس پلاسما به گلیکو پروتئینی به نام سرولوپلاسین متصل شده که خود فعالیت فرواکسیدازی داشته و سبب تبدیل  به  و بالعکس شده و ممکن است در تحویل آهن به گردش خون نقش داشته باشد. در خوک‌های مبتلا به کمبود مس، هیپوسرولوپلاسمینمیا[۳] و نشانه‌های کمبود آهن دیده شده است (جین و همکاران، ۲۰۰۰).
بیش از نیمی از کل آهن بدن در هموگلبین وجود دارد. حدود  کل آهن بدن به صورت فریتین و هموسیدرین (عمدتاً در ماکروفاژها)، ۷-۳ درصد کل آهن بدن نیز در میوگلوبین که در سگ و اسب بیش از این میزان می باشد ۱ درصد کل آهن بدن هم در آنزیم های هموپروتئین و فلاوو پروتئین و ۱/۰ درصد از کل آهن بدن نیز در اتصال با ترانسفرین پلاسما می­باشد
(جین و همکاران، ۲۰۰۰).
۲-۱-۲-متابولیسم
اعمال آهن به قابلیت شرکت کردن آن در واکنش‌های اکسیداسیون، احیا مربوط می‌شود. آهن از نظر شیمیایی یک عنصر بسیار فعال می‌باشد که می‌تواند با اکسیژن واکنش کرده و واسطه‌هایی را بسازد که قدرت تخریب غشاهای سلولی یا تغییر DNA[4] را دارند. برای جلوگیری از آثار بسیار مخرب، اکسیداتیو، آهن باید با پروتئین‌ها پیوند قوی تشکیل دهد. متابولیسم آهن نیز پیچیده است، زیرا این عنصر در بسیاری از جوانب حیات شامل عملکرد گلبول‌های قرمز خون، فعالیت میوگلوبین آنزیم‌های متعدد هِم و غیرهِم دخالت دارد. آهن به دلیل خاصیت اکسیداسیون، احیا در انتقال خونی اکسیژن و دی­اکسیدکربن نقش دارد و جزء فعال سیتوکروم‌های (آنزیم‌ها) دخیل در فرایندهای تنفس سلولی و تولید انرژی (ATP)[5] است. همچنین به نظر می‌رسد که آهن در عملکردهای ایمنی و شناختی دخالت دارد و این مسئله، اهمیت پیشگیری از کم‌خونی فقرآهن در جمعیت دنیا را مورد تأکید قرار می‌دهد.
هموگلوبین که در گلبول‌های قرمز خون وجود دارد، در سلول‌های نابالغ درون مغز استخوان ساخته می‌شود، هموگلوبین به دو طریق عمل می کند: ۱) هِم حاوی آهن در ریه­ها با اکسیژن ترکیب می‌شود: ۲) هِم در بافت‌ها اکسیژن را آزاد می‌کند و دی‌اکسید‌کربن را برداشته و سپس در ریه رها می‌سازد. میوگلوبین نیز یک پروتئین حاوی هِم است و به عنوان داشتگاه اکسیژن در ماهیچه عمل می‌کند. تولید اکسیدایتو ATP در میتوکندری مستلزم فعالیت بسیاری از آنزیم‌های حاوی آهن هِم و غیرهِم می‌باشد. سیتوکروم‌ها که تقریباً در تمامی سلول‌ها وجود دارند، در زنجیره‌ی تنفسی میتوکندریایی در انتقال الکترون‌ها و ذخیره‌سازی انرژی از طریق اکسیداسیون، احیای آهن (Fe3+Fe2+) عمل می‌کنند. تعداد زیادی از داروهای غیر محلول در آب و مولکول‌های آلی درون­زا در کبد توسط سیستم سیتوکروم p-450 حاوی آهن به مولکول‌های محلول در آب تبدیل می‌شوند که در صفرا ترشح و دفع می‌گردند. ریبونوکلوتید‌ردوکتاز که آنزیم دخیل در سنتز DNA است نیز یک آنزیم آهن‌دار می‌باشد. هر چند که این آنزیم‌های حیاتی فقط نسبت کوچکی از کل آهن بدن را تشکیل می‌دهند، اما کاهش شدید غلظت آنها می‌تواند عواقب طولانی مدتی داشته باشد. آنزیم‌های دیگر که شامل چندین آنزیم در مغز می‌باشد نیز به آهن نیاز دارند، دریافت کافی آهن به منظور عملکرد طبیعی سیستم ایمنی ضروری است. افزایش بار آهن و کمبود آن منجر به تغییراتی در پاسخ ایمنی می‌شوند. باکتری‌ها به آهن نیاز دارند، بنابراین افزایش بار آهن (به ویژه داخل وریدی) ممکن است سبب افزایش خطر عفونت شود. کمبود آهن بر ایمنی سلول و همورال اثر می­گذارد. در اشخاص مبتلا به کمبود آهن، غلظت لنفوسیت‌های T در گردش خون کاهش می‌یابد. و پاسخ میتوژنی مختل می‌شود. همچنین فعالیت سلول‌های کشنده‌ی طبیعی کاهش پیدا می‌کند. کاهش تولید اینترلوکین ۱ در حیوانات و اینترلوکین۲ در انسان و حیوانات مبتلا به کمبود آهن گزارش شده است. به نظر می‌رسد که دو پروتئین متصل به آهن یعنی ترانسفرین (در خون) و لاکتوفرین (در شیر مادر) با حفظ آهن دسترسی میکروارگانیسم‌هایی که به آهن از دسترسی میکروارگانیسم­هایی که به آهن برای تکثیر خود نیاز دارند، بدن را در مقابل عفونت محافظت می‌کنند. سلول‌های مغزی در تمام سنین برای عملکرد طبیعی از آهن استفاده می‌کنند. آهن در عملکرد و سنتز انتقال دهنده‌های عصبی و احتمالاً میلین شرکت دارد. آثار زیانبار کم­خونی فقر آهن در کودکی، سال‌ها باقی می‌ماند. به طور مثال، بین کودکان مبتلا به کم­خونی و کودکان سالم از نظر عملکرد تحصیلی، مهارت‌های حسی حرکتی، توجه، یادگیری و حافظه تفاوت وجود دارد. امتیاز آزمون پیشرفت تحصیلی نشان داده است که تجویز مکمل آهن به کودکان مبتلا به کم­خونی فقر آهن، منجر به بهبود یادگیری آنها شده است. در مبتلایان به برخی بیماری‌ها از جمله آلزایمر، تغییراتی نیز در متابولیسم آهن به وجود می‌آید. آهن هِم از آهن غیرهِم از نظر زیست فراهمی، قابلیت دستیابی بیشتری دارد. البته مقدار آهن دریافتی در جذب دخیل است. در شرایط طبیعی جذب مؤثر آهن به نیازهای آهن و منابع موجود آن بستگی دارد. جذب آهن در آنمی فقر آهن، در مراحل انتهایی دوران بارداری که رشد جنین سریعتر است و در هموکروماتوز و تحریک اریتوپوئز افزایش می‌یابد. اما جذب آهن در بیماری‌های مزمن عفونی مثل آرتریت روماتوئید و هر بیماری که منجر به کاهش اریتروپوئز می­گردد، کاهش پیدا می‌کند.
۲-۱-۳-جذب ، انتقال، ذخیره و دفع
آهن غذا به دو شکل وجود دارد:
۱: آهن هِم که در هموگلوبین، میوگلوبین و بعضی آنزیم‌ها وجود دارد.؛ و ۲: آهن غیرهِم که اساساً در مواد غذایی گیاهی موجود است، اما مقداری نیز به صورت آنزیم‌های غیر هِم و فریتین در مواد غذایی حیوانی از میان حاشیه‌ی مسواکی (مخاط) انتروسیت‌ها جذب می‌شود. پس از ورود هم به سیتوزول، آهن فرو از طریق آنزیم‌ها از کمپلکس فروپورفیرین جدا می‌شود. یون‌های آزاد آهن به روش آهن آزاد غیرهِم، فوراً با آپوفریتین متصل شده و فریتین را تشکیل می‌دهند.
فریتین یک ذخیره‌ی داخل سلولی و حاملی است که آهن اتصال یافته را از حاشیه‌ی مسواکی به غشای قاعده‌ای جانبی سلول‌های جذبی منتقل می‌کند. مرحله‌ی نهایی جذب که در آن یون‌های آهن به داخل خون حرکت داده می‌شوند، در غشای قاعده‌ای جانبی و یا مکانیسم انتقال فعال صورت می‌گیرد. در این حالت، انتقال برای آهن هِم و غیرهِم مشابه است. جذب آهن هم تنها کمی تحت تأثیر ترکیب غذا و ترشحات دستگاه گوارشی قرار می‌گیرد. آهن هِم فقط ۵ تا ۱۰ درصد آهن غذای افرادی که رژیم غذایی مخلوط دارند را تشکیل می‌دهد، اما در مقایسه با آهن غیرهِم که ۵ درصد جذب می‌گردد; می تواند تا ۲۵درصد نیز جذب شود. گیاه‌خواران مطلق که مواد غذایی گیاهی می‌خورند، برای تأمین نیاز بدن باید مقادیر کافی آهن غیرهِم بخورند و جذب نمایند، در غیر این صورت، به مکمل نیاز دارند. قبل از ورود آهن غیرهِم به جریان خون، سه مرحله جذب وجود دارد. در مرحله اول جذب، آهن غیرهم باید از منابع گیاهی آزاد شود وبه شکل محلول و یونیزه به دئودنوم و ابتدای ژوژنوم وارد گردد تا بتوانید از حاشیه‌ی مسواکی انتقال داده شود. اسید معده حلالیت و تغییر آهن به حالت یونی فریک (Fe3+) یا فرو (Fe2+) را درون محتویات روده افزایش می‌دهد. در مرحله‌ی ورود و جذب، آهن احیا شده یا آهن فرو ترجیح داده می‌شود. ناقل فلز دو ظرفیتی۱(DMT[6])، انتقال دهنده آهن در حاشیه‌ی مسواکی، آهن فرو را منتقل می‌کند. آهن فریک برای جذب به وسیله­ فریک‌ردوکتاز (آنزیم حاشیه‌ی مسواکی) احیاء می‌شود. به علاوه با حرکت کمیوس به دئودنوم، اضافه شدن ترشحات پانکراس و روده سبب افزایش pH محتویات تا ۷ می‌شود که در این pH بیشتر آهن فریک اگر کیلات نباشد، رسوب می‌کند. آهن فرو در pH برابر با ۷ به طور قابل ملاحظه‌ای محلول‌تر است، به طوری که این یون‌ها برای جذب در بقیه‌ی روده‌ی باریک در دسترس باقی می‌ماند. به نظر می‌رسد کفایت جذب آهن غیرهِم به وسیله‌ی مخاط روده کنترل می‌شود مخاط روده اجازه می‌دهد تا مقدار خاصی از آهن برحسب نیاز بدن، از مخزن فریتین سیتوزول به خون وارد شود. یک هورمون پیتیدی کوچک به نام هپسیدین هورمون اصلی تنظیم آهن است. مقدار هپسیدین تولیدی به وسیله‌ی کبد به مقدار ذخیره‌ی آهن در کبد، التهاب، هیپوکسی و کم­خونی وابسته است. عمل اصلی آن، اثر بر سلول‌های مخاطی و مهار جذب آهن می‌باشد. بنابراین التهاب مزمن می‌تواند به دلیل تولید هپسیدین، به کاهش جذب آهن منجر شود. اشباع ترانسفرین یا درصد آهن باند شده با ترانسفرین، پیام دیگر بدن به سلول‌های جذبی است. به طور طبیعی، در افراد سالم مصرف کننده آهن، اشباع ترانسفرین ۳۰ تا ۳۵ درصد است. درصد اشباع ترانسفرین تا حد زیادی به دریافت و زیست فراهمی آهن بستگی دارد. درصد پایین کل ظرفیت اتصال به آهن (TIBC)[7] ترانسفرین (برای مثال۱۵ درصد) سبب تحریک شدن سلول‌های جذبی برای انتقال آهن به مرحله­ خروج از غشای قاعده­ای، جانبی به خون می‌شود. بر عکس، اگر غلظت آهن در بدن زیاد باشد، سلول‌های جذبی تنظیم کاهشی پیدا می‌کنند و آهن کمتری جذب می‌شود. در افزایشی بار آهن برای حفظ بدن در مقابل مسمومیت این مکانیسم به جریان می­افتد. دوره‌ی حیات سلول­های جذبی روده در حدود ۳ تا ۶ روز است. در طی این زمان، سلول پس از تقسیم سلولی از حفره‌ی غده‌ای خارج شده و به نوک پرز می‌رود و در نهایت به شکل سلول مرده می‌ریزد. در اوایل زندگی هر سلول، پیام‌های ناشی از درصد اشباع ترانسفرین در گردش خون به سلول می‌رسد تا تعداد گیرنده‌های ترانسفرین آنها تطبیق داده شود (به عنوان مثال، هنگام کمبود آهن برای افزایش جذب آهن تعداد گیرنده‌ها افزایش می­یابند). سلول‌های دیگر که قبل یا بعد از آن تشکیل شده‌اند، بر حسب فراهمی تغذیه‌ای آهن، تعداد گیرنده‌های متفاوتی دارند. در افرادی که به طور مداوم مقادیر کافی آهن دریافت نمی­ کنند، به ویژه زنان در سنین باروری، تعداد گیرنده‌ها دایماً بالا تنظیم می‌شود تا کفایت جذب آهن به حداکثر برسد. کفایت جذب آهن در بالغینی که سطوح هموگلوبین طبیعی دارند، به طور متوسط ۵ تا ۱۵درصد آهن (هِم و غیرهِم) غذا و مکمل‌ها می‌باشد. اگرچه در افرادی که مبتلا به کم­خونی فقر آهن هستند، جذب ممکن است تا ۵۰ درصد افزایش یابد، اما این سطح جذب معمول نیست. در بیشتر زنانی که کمبود آهن دارند، ولی به کم­خونی مبتلا نشده ­اند، کفایت جذب حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد است. آهن غیرهِم در گیاهان از ۲ تا ۱۰ درصد و آهن (هِم و غیرهِم) منابع حیوانی ۱۰ تا ۳۰ درصد جذب می‌شود. چندین عامل برجذب روده‌ای آهن تأثیرمی‌گذارند. بازده جذب آهن تا حدودی به وسیله‌ی غذایی که حاوی آهن است یا آنچه با غذا خورده می‌شود، تعیین می‌گردد. اسیدآسکوربیک که قوی‌ترین افزایش دهنده‌ی جذب آهن است، آهن فریک را به فرو احیاء می‌کند و با آهن، کیلات تشکیل می‌دهدکه در pH قلیایی بخش‌های پایینی روده‌ی باریک محلول باقی می‌ماند. سایر مولکول‌های غذایی مانند قندها واسیدهای آمینه دارای گوگرد نیز با تشکیل کیلات با آهن یونی، ورود آن را افزایش می‌دهند. پروتیئن‌های حیوانی گوشت گاو، خوک، گوساله، گوسفند، جگر، ماهی و مرغ، جذب را افزایش می‌دهند. ماده مؤثر بر افزایش جذب که به نام (عامل گوشت، ماهی، مرغ) (MFP)[8] نامیده می‌شود، شناخته نشده است، اما اسیدهای آمینه خاص یا محصولات هضم دی‌پیتیدها ممکن است جذب آهن را افزایش دهند. اگرچه محتوای آهن شیر انسان بسیار کم است، اما در اثر وجود لاکتوفرین که جذب آهن را افزایش می‌دهد، زیست فراهمی بالایی دارد، به دلیل وجود لاکتوفرین در شیر مادر، نسبت به شیر گاو یا شیر خشک، آهن بیشتری از شیر مادر دربدن شیرخوار نگاه داشته می‌شود. پروتئین وی (لاکتآلبومین) که درصد بیشتری از پروتئین شیر مادر را در مقایسه با شیر گاو تشکیل می‌دهد. نیز ممکن است جذب آهن را افزایش دهد. درجه اسیدیته معده حلالیت و بنابراین زیست فراهمی آهن غذاها را افزایش می‌دهد. بنابراین فقدان ترشح اسید معده[۹]، ترشح ناکافی اسیدمعده[۱۰] و یا تجویز ترکیبات قلیایی مثل آنتی‌اسیدها با ممانعت از حل شدن آهن در مایعات معدی یا دئودنوم، می‌توانند در جذب آهن غیرهِم مداخله کنند. همچنین به نظر می‌رسد ترشحات معده، میزان جذب آهن هِم را نیز افزایش دهد. حالات فیزیولوژیکی خاص مانند بارداری و رشد که مستلزم افزایش تشکیل شدن خون هستند، جذب آهن را تحریک می کنند. به علاوه، در دوران کمبود آهن به دلیل مکانیسم‌های تطابقی که جذب آهن غیرهِم را افزایش می‌دهد، آهن بیشتری جذب می­ شود. زیست فراهمی آهن در مواد غذایی که مقدار زیادی فیتات دارند کم است. اما این موضوع که آیا فیتات دلیل زیست فراهمی پایین است یا خیر، روشن نشده است. اگزالات می‌تواند مانع از جذب آهن شود. تانن‌ها نیزکه پلی‌فنل‌های موجود در چای هستند، جذب آهن غیرهِم را کاهش می‌دهند. از طرف دیگر، وجود مقدار کافی کلیسم به حذف فسفات، اگزالات و فیتات که با آهن ترکیب شده و جذب آن را مهار می‌کنند، کمک می‌کند. دسترسی آهن ترکیبات گوناگون که برای غنی‌سازی مواد غذایی با مکمل‌ها استفاده می‌شود، تا حد زیادی برحسب ترکیب شیمیایی آنها متفاوت است. اگر چه آهن فرو بهتر جذب می‌شود، اما تمام ترکیبات فرو دسترسی یکسان ندارند. آهن معمولاً به شکل (عنصر) به غذای کودکان اضافه می‌شود که قابلیت جذب آن به اندازه ذرات آهن بستگی دارد. افزایش حرکت روده با کاهش زمان تماس و عبور سریع کیموس از ناحیه‌ای از روده که بیشترین اسیدیته را دارد، جذب آهن را کاهش می‌دهد. هضم بد(کم) چربی که منجر به استئاتوره می‌شود نیز سبب کاهش جذب آهن و سایر کاتیون‌ها می‌گردد.
انتقال: آهن غیرهِم به صورت باند شده با تراسفرین، از سلول‌های جذبی روده به بافت‌های مختلف منتقل می‌شود تا نیازهای آن را تأمین کند. آهن غیرهِم به ندرت به حالت (یون آزاد ) در سرم وجود دارد.
ذخیره: بین ۲۰۰ تا ۱۵۰۰ میلی گرم از آهن به شکل فریتین وهموسیدرین در بدن ذخیره می­ شود؛ ۳۰درصد ذخیره‌ی آهن بدن در کبد، ۳۰ درصد مغز استخوان و باقی مانده در طحال و عضلات قرار دارد. روزانه تا ۵۰ میلی‌گرم از آهن ذخیره شده می‌تواند به حرکت درآید که ۲۰ میلی گرم در سنتز هموگلوبین مورد استفاده قرار می‌گیرد. مقادیر فریتین در گردش خون با کل ذخایر آهن بدن همبستگی بالایی دارد، بدین جهت اندازه‌گیری فریتین وسیله‌ی با ارزشی به منظور ارزیابی وضعیت آهن می‌باشد.
دفع روده ای: آهن فقط از راه خونریزی و در مقادیر بسیار کم از طریق مدفوع، عرق، ریزش طبیعی مو و پوست از بدن دفع می‌شود. بیشتر آهنی که در مدفوع دفع می‌شود، آهن جذب نشده از غذا است و بقیه‌ی آن از صفرا و سلول‌های جدا شده از اپی تلیوم دستگاه گوارش می‌باشد. تقریباً هیچ آهنی در ادرار دفع نمی‌شود. اتلاف روزانه آهن در مردان تقریباً ۱ میلی گرم و در زنان بدون سیکل ماهانه کمی کمتر است. به طور متوسط حدود ۵/۰ میلی‌گرم آهن در روز همراه با سیکل ماهانه دفع می‌شود. هرچند، بین افراد تفاوت‌های زیادی وجود دارد و اتلاف بیشتر از ۴/۱ میلی گرم آهن در روز تقریباً در ۵ درصد زنان طبیعی گزارش شده است.
۲-۱-۴-زیست فراهمی آهن دریافتی
زیست فراهمی آهن دریافتی به شرایط دستگاه گوارش فرد دریافت کننده آهن و ۳ فاکتورهای پایه‌ای غذا وابسته است. در دستگاه گوارش، فاکتور مهم تعیین کننده زیست فراهمی ، میزان اسیدیته محیط می‌باشد، زیرا محیط اسیدی معده باعث حل شدن آب و تبدیل شدن آهن به مولکولهای کیلات کوچکتر می‌گردد که در این صورت آهن می تواند به اسکوربیک اسید و اسیدهای ارگانیک دیگر متصل گشته و جذب گردد. اما اگر محیط اسیدی نباشد. آهن به ترکیبات نامحلول تبدیل می­گردد. یون آهن در دو موقعیت مختلف بوجود می­آید: آهن فرو (Fe2+) یا آهن اکسیده شده فریک (Fe3+). قابلیت حل شدن آهن فرو از آهن فریک بیشتر می‌باشد. خصوصاً در محیط خنثی بخش دیستال روده کوچک که این نکته توجیه کننده زیست فراهمی بیشتر آهن فرو موجود در مکمل‌ها می‌باشد. فرم طبیعی آهن کیلات موجود در غذا، آهن هِم می­باشد که به مقدار زیادی در گوشت‌های قرمز و تیره یافت می‌گردد. آهن هِم دارای خواص تغذیه­ای مهمی می‌باشد زیرا زیست فراهمی بالایی دارد و تحت تأثیر مهارکننده‌های جذب موجود در رژیم غذای مانند پلی‌فنل‌ها وفیتات ها قرار نمی­گیرد. اما در گزارشات مختلف تأثیر منفی کلسیم بر آهن هِم بیان گشته است. زیست فراهمی آهن موجود در شیر مادر از زیست فراهمی آهن موجود در شیر خشک بیشتر می­باشد که این امر می‌تواند به علت وجود لاکتوفرین در شیر مادر باشد.
۲-۱-۵-اندازه گیری زیست فراهمی آهن غذاها
تحقیقات مختلف انجام شده در زمینه آهن و هِم آهن غیرهِم نشان داده­اند؛ آهن هِم به صورت کامل جذب می­ شود و قادر به ایجاد کمپلکس فیتات نمی باشد. اما آهن غیر هِم به دو شکل فرو و فریک وجود دارد و اگر چه تفاوت این دو نوع آهن، تنها یک الکترون است اما سبب اختلاف شیمیایی و فیزیولوژی قابل ملاحظه­ای شامل واکنش با فیتات می­گردد. تحقیقات انجام شده در انسان­ها بیانگر مختلف بودن میزان دسترسی آهن هِم در غذاهای مختلف می­باشد.
۲-۱-۶-بیوشیمی آهن
آهن یک فلز فراوان در زمین و یک عنصر اساسی بیولوژیک جهت متابولیسم ارگان‌های بدن محسوب می شد. علی‌رغم منبع ژنولوژیک آن، از نظر بیولوژیکی در محیط زیست محدود است. زیرا آهن موجود به شکل غیر محلول و ترکیبی اکسید آهن یا آهن متالیک وجود دارد که از نظر بیولوژیکی به راحتی قابل دسترس نیست. این حالت ژئوشیمیایی منجر به تکامل تدریجی مکانیسم‌های مختلف سلولی جهت به دام انداختن آهن از محیط زیست و تبدیل آن به شکل بیولوژیکی قابل دسترس گشته است. به عنوان مثال یکی از مکانیسم‌های شایع بازیافت آهن در سیدروفروز است که در واقع مولکول‌های کیلات آهن هستند و در محیط زیست میکروبیال وجود دارند.

۲-۱-۷-آهن،ژنراتور رادیکال‌های آزاد
در محیط زیست آبی، آهن به دو شکل فروس (Fe2+) و فریک (Fe3+) یافت می‌شود. تغییر و تبدیل بین دو حالت آهن در غلظت مناسب اکسیژن انجام می‌شود. در شرایط طبیعی آهن به شکل فریک یافت می‌شود. اما در پروسه‌های مهمی مانند انتقال ترانس ممبراند، رسوب آهن در فریتین و سنتز هِم، به آهن در موقعیت فرو نیاز می‌باشد. توانایی اکسایش و احیاء آهن با سمیت بالقوه ناشی از Heber-wiess-Fenton منجر به تولید رادیکال هیدرروکسیل (OH.) می‌گردد که متعاقب شکل‌گیری سوپراکسید (O2–) با کاهش یک الکترون از O2 توسط آهن فرو انجام می‌شود به همین دلیل مکانیسم‌های بسیار دقیقی در بدن شکل گرفته‌اند تا آهن را جهت اعمال مهم فیرولوژیک دردسترس بدن قرار دهند و در عین حال از سمیت آن اجتناب کنند. رادیکال هیدروکسیل به پروتئین­ها، اسیدهای نوکلنیک و کربوهیدرات­ها متصل شده و تکثیر زنجیره‌ای پراکسیداسیون لیپیدها را شروع می‌کنند.
واکنش Heber-wiess-Fenton
Fe3+O20 Fe2+ + O2
H ۲o2+o2 ۲o+ 2H
oH+OH+Fe3+ Fe2+ H2o2
۲-۱-۸-ذخیره آهن _ ترانسفرین: حمل آهن
آهن جذب شده از روده یا آزاد شده از ماکروفاژ‌‌ها در طی شکسته شدن سلول‌های قرمز، توسط ترانسفرین پلاسما به شکل آهن فریک Fe3+ حمل می‌گردد. ترانسفرین یک گلیکوپروتئین ka80 است که شامل یک زنجیره‌ی پیتید و دو زنجیره‌یN-Linked کمپلکس گلیکانی است. گلیکو‌پروتئین­ها دارای۲ جایگاه اتصال آهن هستند. تمام آهن موجود در پلاسما توسط ترانسفرین حمل می‌گردد. هریک میلی‌گرم ترانسفرین دی‌فریک حاوی μg4/1 آهن است. در حالت نرمال تنها ظرفیت آهن به تراسفرین متصل می‌گردد. نیمه عمر ترانسفرین در پلاسما ۱۰-۵/۸ روز است. اما گردش (نیمه زمان پاکسازی) آهن متصل شده به ترانسفرین بسیار سریع‌تر است (۶۰-۹۰min). قسمت اعظم آهن حمل شده (۹۰-۷۰% بوسیله ترانسفرین) (mg/day 24) به مغز استخوان اریتروئید جهت سنتز هموگلوبین تحول داده می‌شود. آهن باقیمانده در سایر بافت‌ها جهت سنتز ترکیبات حاوی آهن مانند میوگلوبین، سیتوکروم و آنزیم‌های حاوی آهن مورد مصرف قرار می‌گیرد.
۲-۱-۹-سیستم رتیکولواندوتلیال: باز یافت آهن
اکثر آهن به کار رفته در سنتز هموگلوبین، از آهن متصل شده به ترانسفرین یا ماکروفاژهای سیستم رتیکولواندوتلیال (RES)[11] تامین می‌گردد. ظرف ۱۲ ساعت بعد از تجزیه RBCها، ۶۰% آهن آنها بازیافت شده به هموگلوبین جدید منتقل شده مابقی در فریتین ذخیره می‌گردند. در صورت افزایش اریتوپوئز یا ناکارآمدی، آهن از شکل فریتین خارج گشته و به مکان لازم جهت سنتز هموگلوبین جدید می‌رود. در عفونت‌ها، التهاب‌ها، بیماری‌های نئوپلاستیک و آنمی ناشی از بیماری‌های مزمن[۱۲] از ذخایر آهنی رتیکولواندوپلاسمیک استفاده می‌گردد. اگر درحالت طبیعی، در بزرگسالان جهت بقای سنتز هموگلوبین به حدود ۲۵-۲۰ میلی‌گرم آهن در روز نیاز است. در صورت نیاز، مغز استخوان قادر است تولید Rbc ها را تا ۶ برابر افزایش دهد. در این شرایط به علت تولید حداکثر هموگلوبین تولید شده میزان آهن مورد نیاز حدود ۱۲۵-۱۰۰ میلی‌گرم روزانه می‌باشد. به شکل خلاصه می‌توان گفت میزان فراوانی، آهن جهت سنتز هموگلوبین نیاز است به عنوان مثال (یک فرد دارای) حجم خون معادل ۵ لیتر و‌ غلظت هموگلوبین برابر g/L150حدود ۷۵۰ گرم هموگلوبین در گردش خون او وجود دارد. هموگلوبین حاوی ۳۴% آهن است این میزان نشان دهنده ۵۵/۲ گرم آهن (۰۰۳۴/ ۲۷۰ ) مورد نیاز ۴ ماه است. (یا حدود ۲۱ گرم آهن در هر روز جهت جایگزینی اریتروسیتهای تخریب شده) حدود ۱% اریتروسیت‌های موجود در گردش خون در عروق تجزیه می‌گردند و هموگلوبین آنها در پلاسما آزاد می‌شود. این هموگلوبین‌های آزاد به پروتئین مخصوصی به نام هاپتوگلوبین متصل شده و به کبد و RES می‌رود. هِم‌های آزاد شده در جریان خون، ناشی از تجزیه اریتروسیت‌ها در عروق خونی به هموپکسین باند شده و از این طریق به کبد RES می‌رسند.
۲-۱-۱۰-کبد انبار ذخیره آهن و مسئول کنترل تنظیم آهن
کبد، ابتدایی‌ترین منطقه تنظیم آهن و ذخیره آهن در بدن است. در سلول‌ها آهن در سیتوزل، در کنار ماکرومولکول‌های فریتین یافت می‌شود. اما در صورت لزوم آهن می‌تواند آزاد گردد. رابطه بین نقص در جذب آهن و هپسیدین کاملاً معکوس است به این معنی که مقادیر بالای هپسیدین با جذب کم آهن همراه است. به عنوان مثال در هموکروماتوزارثی، غلظت هپسیدین بسیار پایین است به همین دلیل، غلظت پایین هپسیدین را یک فاکتور تنظیم کننده و دخیل در افزایش جذب آهن در اختلالات ژنتیکی بیان کرده ­اند. همچنین در افراد دارای موتاسیون در C282YHEE افزایش بار آهن وجود دارد که همراه با موتاسیون در هپسیدین می‌شود، می‌باشد.
۲-۱-۱۱-تنظیم آهن وکنترل هموستاز داخل سلولی وابسته به پروتئین آهن
اگر چه آهن برای عملکرد سلولی حیاتی است اما افزایش بیش از حد آهن داخل سلولی به دلیل افزایش اکسیداسیون DNA، پروتئین‌ها وسلول‌های غشایی ناشی از تولید رادیکال‌های آزاد توسط آهن مشتق شده از واکنش Fenton بسیار خطرناک است. مصرف مقادیر بالای مکمل­های آهن باعث بروز عوارض جانبی در دستگاه گوارش مانند یبوست، اسهال، تهوع و استفراغ می‌گردد. این عوارض با مصرف day/ mg 50 مکمل آهن بروز می کند.
۲-۱-۱۲-عوامل مؤثر بر وضعیت آهن بدن
سن: به نظر می رسد طی ماه های اولیه زندگی، ذخیرۀ آهن بدن پائین است. این حالت به وسیله کاهش غلظت فریتین سرم، افزایش ظرفیت تام آهن سرم و کاهش حجم اریتروسیت مشخص می گردد (رادوستیس و گی[۱۳]، ۱۹۹۴).
مطالعات نشان می دهد که میزان آهن سرم کره اسب ها نسبت به اسب های بالغ کمتر است (کوهن[۱۴]، ۱۹۹۰). اما در تحقیقی که روی اسب­های سنین مختلف صورت پذیرفت، این نتیجه به دست آمد که سن بر میزان آهن هیچ تأثیری ندارند (پرسن[۱۵]، ۱۹۷۷). اسکور طی تحقیقی گزارش کرد که سن هیچ تأثیری بر میزان آهن سرم بره­ها ندارد (اسکور[۱۶]، ۱۹۸۸).
میزان آهن سرم تنها در چند ساعت اول زندگی گوساله ها بسیار سریع کاهش یافته و سپس در شروع هفته دوم میزان آهن سرم تنها در چند ساعت اول زندگی گوساله­ها بسیار سریع کاهش یافته و سپس در شروع هفته دوم زندگی مجدداً افزایش می­یابد (بستدت[۱۷] و همکاران، ۱۹۹۰). کاتان گوکا و همکاران اظهار داشتند که در میزان سرم با تغییر سن در گوساله­ها تفاوت چندانی حاصل نمی­ شود (کاتان گوکا[۱۸] و همکاران، ۱۹۸۵).
گزارش شده در کره اسب­ها میزان آهن سرم در سه روز اول بعد از تولد کاهشمی­یابد (هاروی[۱۹] و همکاران، ۱۹۸۷). در سگ­های نژاد بیگل با افزایش سن از ۱۴-۳ سالگی، میزان آهن سرم کاهش می­یابد (نظیفی و همکاران، ۲۰۰۰).
نوع جیره غذایی: به نظر می­رسد که کمبود موقتی آهن در حیوانات جوان در اکثر گونه­ های حیوانات اهلی همراه با رشد سریع و تغذیه صرف با شیر رخ می­دهد (بستدت، ۱۹۹۰). دریافت روزانه آهن از شیر در گوساله­ها ۴-۲ میلی گرم بدن در حالیکه نیاز روزانه گوساله­ها در طی ۴ ماه اول زندگی، روزانه ۵۰ میلی گرم می­باشد (رادوستیس و گی، ۱۹۹۴).
به علت وجود آهن کافی در مرتع، کمبود اولیه آهن در حیوانات اهلی غیر معمول است (وولیامز[۲۰] و همکاران، ۱۹۸۶)، به جز گوساله­هایی که معمولاً به منظور سفید ماندن رنگ گوشت آنها، با جیره­ی فقیر از آهن تغذیه می­شوند (آندروز[۲۱] و همکاران، ۱۹۹۲).
از آنجائیکه استفاده از آهن جیره برای سنتز هموگلوبین فراتر از نیاز واقعی است، لذا تعیین کفایت آهن نمی ­تواند شاخص مناسبی برای تشخیص کم­خونی باشد.
میزان آهن خاک: در تحقیقی دلیل متفاوت بودن میزان اندازه ­گیری شده­ی آهن سرم، تأثیر خاک منطقه عنوان شده است (خلیلی[۲۲] و همکاران، ۱۹۹۴).
آبستنی: نیاز به آهن در ۳ ماه آخر آبستنی افزایش می­یابد، این نیاز در گاو، اسب و خوک بیشتر از سگ، گربه، گوسفند و بز است (پاتک[۲۳] و جاناکیرامن[۲۴]، ۱۹۸۹ و سوادوگو[۲۵]، ۱۹۸۸).
در تحقیقی دیگر، مشخص شد که میزان آهن سرم از ۱۵ روز پیش از زایمان تا هنگام زایش کاهش یافته اما پس از زایمان مجدداً افزایش می­یابد (وایکز[۲۶] و همکاران، ۲۰۰۰؛ ۱۹۹۲). همچنین در گاوهای کوهان­دار نیز آهن سرم در انتهای دوران آبستنی افزایش می­یابد ( سوادوگو، ۱۹۸۸). در روز زایمان کاهش میزان آهن خون در گاو گزارش شده است (نیکی[۲۷]، ۱۹۸۷).
بر خلاف این نظریه ها، در گاو میش گزارش شده است که در خلال مراحل آبستنی، تغییر خاصی در میزان آهن پلاسما رخ نمی­دهد ( سوادوگو، ۱۹۸۸).
فصل: تأثیر فصل بر میزان آهن سرم و بیشتر بودن آن در فصل زمستان که ناشی از افزایش روز تولید گلبول­های قرمز در زمستان، گزارش شده است (اولینیک[۲۸]، ۱۹۸۶ و نظیفی، ۲۰۰۳).
سلامت دستگاه گوارش: سوء جذب ممکن است در اثر سوء هضم و یا نتیجه آسیب­های روده­ای رخ دهد که اسهال و کاهش وزن از مشخصات این سندرم هستند (دانکن و همکاران، ۱۹۹۴). به علت جذب ناقص آهن از روده نیز کم­خونی فقر آهن رخ می­دهد. همچنین در زخم­های دستگاه گوارش، تومورها (لیومیوسارکوما)، آلودگی به انگل­ها (آنکیلوستومیاز، استرانژیلوز، همونکیاز و کوکسیدیوز) فقر آهن ناشی از خونریزی مزمن بروز می­یابد (پالس، ۱۹۸۸).
اتلاف خون: کمبود ثانویه آهن در اثر همولیز داخل عروقی و عفونت مزمن ایجاد می­ شود (گرانر[۲۹] و همکاران، ۱۹۹۳). کم­خونی ناشی از اتلاف خون ممکن است علائم تحت درمانگاهی داشته باشد که این فرم مزمن جبران ناپذیر همراه با سطوح پائین­تر از حد طبیعی آهن سرم است و در این حالت درمان با آهن توصیه می­ شود (بستدت و همکاران، ۱۹۹۰). در گاو به دنبال آلودگی شدید یا شپش­های خونخوار نظیر هماتوپنیوس و لینگوگناتوس اورلیسترنوس این کم­خونی ایجاد می­ شود. گاهی در گوساله­ها و بزغاله­های نوزاد، سطوح سرمی آهن در کم­خونی بدون نشانه، فاقد اختلاف معنی­دار با گوساله­های طبیعی می­باشد (بستدت و همکاران، ۱۹۹۰).
میزان عناصر ممانعت کننده از جذب آهن موجود در غذا: سطوح بالای فسفر در جیره غذایی، سبب غیر قابل دسترس شدن آهن برای جذب و همچنین مقادیر اندک فسفر ممکن است سبب افزایش جذب آهن گردد (اسمارت[۳۰] و همکاران، ۱۹۹۲).
جنس: در بررسی فاکتورهای خونی گوسفندان نر و ماده این نتیجه حاصل شد که تفاوت چندانی میان فاکتورهای خونی در جنس نر و ماده وجود ندارد )نظیفی و همکاران، ۲۰۰۳). همچنین بیان شده است که جنس حیوان بر پارامترها تأثیری ندارد )شوآن[۳۱] و همکاران، ۱۹۸۷). مامائف عنوان کرد، میزان آهن سرم خون گوسفندان نر، بیشتر از ماده­ها می باشد (مامائف و دژامالودیناوا، ۱۹۷۴). همچنین در مطالعه­ ای که بر روی اسب­های ترکمن انجام شد، نتیجه­ای مشابه به دست آمد (نیلسون و میلن، ۱۹۹۳). در شترهای یک کوهانه مشخص شد جنس تأثیر چندانی در میزان آهن سرم ندارد (اوبرلی[۳۲] و بوتنر[۳۳]، ۱۹۷۹)
۲-۱-۱۳-جذب آهن از غذا
افراد سالم در حدود ۱۰-۵ درصد از آهن غذا را جذب می­ کنند و افراد مبتلا به کمبود آهن در حدود ۲۰-۱۰درصد از آهن را جذب می­ کنند. بیشترین مقدار آهن جذب شده توسط غذا بطور میانگین mg2-1 در بالغین سالم و mg 6-3 درافراد مبتلا به کمبود آهن است. روش­های مختلفی برای اندازه ­گیری مقدار آهن جذب شده وجود دارد. یکی از این روش­ها اندازه ­گیری میزان آهن دریافتی و آهن دفع شده است. بیشتر از ۱۰ درصد از آهن موجود درگوشت جذب می­ شود. اما مقدار آهن جذب شده در لوبیای سویا بیشتر از سبزیجات دیگر است. غذاهای خاصی وجود دارند که بر روی میزان جذب آهن تأثیر می­گذارند. به عنوان مثال اسید اسکوربیک باعث افزایش و تخم مرغ باعث کاهش جذب آهن دریافتی می­شوند. در یک مطالعه انجام شده به این نتیجه رسیدند که در وعده­های غذایی که شامل ماکارونی، اسپاگتی، گوشت، نان، پرتقال و شراب هستند که بالاترین میزان جذب برای آهن بوجود می­آید. سس سویا میزان جذب آهن را بالا می­برد.
۲-۱-۱۴- منابع غذایی آهن و اهمیت نان غنی شده با آهن
بهترین منبع غذایی برای آهن، کبد و پس از آن غذاهای دریایی (صدف و ماهی)، قلوه، دل، گوشت بدون چربی و ماکیان است. حبوبات (لوبیای خشک) و سبزی­ها بهترین منابع گیاهی آهن هستند. منابع غذایی دیگری که تامین کننده­ آهن هستند، عبارتند از: زرده­ی تخم­مرغ، انواع میوه­ های خشک شده (خشکبار)، ملاس تیره، نان­های غنی شده و کامل، شراب و غلات. دیگ­های آهنی که به منظور پخت غذا استفاده می­شوند، به کل آهن دریافتی می­افزایند.از آنجا که یکی از اجزای سازنده هموگلوبین گروه هم است، می­توان گفت مواد غذایی­ای که حاوی آهن هستند را می­توان به عنوان منابع غذایی هموگلوبین ذکر کرد.
در صحبت از منابع رژیمی آهن، قابلیت دسترسی آن در مواد غذایی از اهمیت بالایی برخوردار است. به عنوان مثال، فقط ۵۰ درصد و یا کمتر از این مقدار آهن موجود در غلات کامل و برخی از سبزی­های سبز در دسترس است. شیر و محصولات لبنی فاقد آهن هستند. ذرت منبع فقیر آهن است، بنابراین در فرهنگ­های غذایی که ذرت غذای عمده آنها را تشکیل می­دهد کم­خونی شایع است. زنان گیاه­خوار می­توانند آهن کافی از رژیم غذایی گیاهی خود بدست آورند، اما باید مقدار کافی از مواد غذایی تقریبا غنی از آهن، مثل انواع حبوبات و خشک­بار مصرف کنند. محصولات سویا، منابع خوب آهن و روی هستند.
غنی کردن غلات، آرد و نان به طور قابل ملاحظه­ای بر دریافت کل جمعیت آمریکا افزوده است. غلات غنی شده منبع اصلی آهن برای شیر­خواران و کودکان، نوجوانان و بالغین است. توجه به بار اضافی آهن مواد غذایی غنی­شده­ی صبحانه افزایش یافته است، زیرا مقادیر حاصل از آزمایش محتوای آهن آنها بیشتر از مقدار ثبت شده روی بر چسب بوده است. مواد غذایی تامین کننده­ بیشترین مقدار آهن در رژیم غذایی آمریکایی شامل غلات آماده­ی مصرف غنی شده با آهن؛ نان، کیک، شیرینی، دونات و ماکارانی لوبیا و عدس می­باشد.
میانه­ی دریافت آهن در بیشتر زنان کمتر ار مقدار توصیه شده­ی دریافت روزانه است، در حالی که میانه­ی دریافت مردان به طور کلی بیشتر از میزان توصیه شده­ی دریافت روزانه می­باشد. یک رژیم غذایی مکفی که حاوی گوشت و سایر منابع حیوانی است، محتوای آهن خوبی دارد. بنابراین زنان در معرض خطر جدی کم­خونی فقر آهن قرار دارند.
۲-۱-۱۵-کمبود
کمبود آهن پیش­ساز کم­خونی فقرآهن است و شایع‌ترین بیماری کمبود تغذیه‌ای می‌باشد. کم­خونی فقر آهن در تمام نقاط دنیا بین کودکان و زنان در سنین باوروی شایع است، شیرخواران زیر دو سال، دختران نوجوان، زنان باردار و سالمندان گروه‌هایی هستند که بیشترین خطر ابتلا به کم­خونی فقرآهن را دارند. مراحل نهایی کمبود آهن، کم خونی هیپوکرومیک، ماکروستیک [۳۴]است. کم خونی، با مصرف مکمل حاوی مقادیر زیاد آهن به شکل فرو سولفات یا فرو گلوکونات بهبود می‌یابد و شاخص‌های خونی به مقدار طبیعی برمی­گردند. جراحت خونریزی، یا بیماری‌ها مانند از دست دادن خون به دلیل آلودگی با کرم‌های قلاب‌دار، بیماری‌های گوارشی که در جذب آهن مداخله می‌نمایند، می‌تواند سبب کمبود آهن شوند. رژیم‌های غذایی نامتعادل نیز که حاوی مقادیر ناکافی آهن، پروتئین ، فولات و ویتامین C هستند، کمبود آهن را تشدید می‌کند. معمولاً کم خونی به دلیل مقدار ناکافی آهن در غذا یا جذب ناکافی آهن به وجود می‌آید.
برای اولین بار توسط مصری‌ها بصورت اکسید آهن در درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار گرفت در همان زمان آهن به شکل ترکیب شده با شراب جهت افزایش قدرت باروری مردان در یونان باستان استفاده می‌شد. در قرن هفدهم آهن جهت درمان بیماری سبز، کلروزیس مورد مصرف واقع شد. (بیماری سبز در نتیجه کمبود آهن اتفاق می­افتد). اولین تحقیقات منتشر شده در مورد آهن در سال ۱۸۹۵ صورت گرفت که بیماران مبتلا به کلروزیس و دارای رژیم محتوی را تا ۳ میلی گرم آهن روزانه را با افراد سالم دارای رژیم محتوی ۱۱-۸ میلی گرم روزانه مقایسه کرده بود.
۲-۱-۱۶- مسمومیت آهن
علایم بالینی افزایش بارآهن (هموکروماتوزیس)[۳۵]

جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.
 

تجمع غیرطبیعی آهن درکبد
 

سطوح بالای فریتین بافتی