مؤلّف به حوادثی که به هنگام غیبت او درایران رخ داده ، تنها اشاره ای مختصری می نماید . ولی آن دسته از حوادثی را که به هنگام اقامتش در ایران ، خود شاهد و ناظر آن ها بوده ، با شرح و تفصیل بسیار بیان کرده است . بنا به گفته خود مؤلّف به حوادثی که هنگام اقامتش در خارج از ایران روی می داد ، از طریق نامه از این حوادث داخلی ایران باخبر می شد و به همین دلیل ، مرتکب اشتباه های زیادی در بیان حقایق شده است .یگانه اثر ابوالحسن گلستانه مجمل التّواریخ بعد نادریه نام دارد که بنا به گفته خود او در اواسط ۱۱۹۶ ه . ق . به خواهش برادرش سیّد محمّد خان تألیفش را آغاز کرد . این کتاب شامل بخش های مختلفی است که از مرگ نادر شروع می شود و تا اواخر سال ۱۲۰۰ هـ.ق را شامل می شود. با آن که مؤلّف ، کتاب خود را مجمل التواریخ نامیده ، امّا بیشتر حوادثی را که خود در ایران شاهد و ناظر بوده ، به تفصیل آورده است و حتّی از جزئیّات آن صرفنظر نکرده است. این کتاب که تاریخ سلسلهای را دربر میگیرد، درباره بازماندگان و جانشینان نادر منبعی مهم است که گذشته از شرح دادن تاریخ بازماندگان نادر به شرح قسمتی از وقایع طلوع دولت زندیه ( کریم خان زند ) پرداخته است . این کتاب دروقایع رویدادهای سی و پنج ساله بعد ازنادرشاه مربوط به خاندان افشاریه و زندیه تألیف شده است. (گلستانه، ۱۳۵۶،ص ۱۲)
مؤلّف کتاب ( ابوالحسن گلستانه) قسمت اوّل کتاب خود را به شرح حال خاندان و بازماندگان نادر اختصاص داده ، ولی به شرح حال و تاریخ زندگانی نادر نپرداخته است و از این جهت مجمل التّواریخ ناقص می ماند . مدرّس رضوی برای آن که تاریخ افشاریه در این کتاب کامل باشد ، شرح حال مختصری از دوران زندگانی نادرشاه از کتب مختلف تاریخ فراهم نمود و بر آن افزود .
گلستانه ، بر خلاف بسیاری از مورّخان معاصر خود مجمل التّواریخ را برای پادشاهان و حکمرانان تألیف نکرده است . کتاب وی فاقد الفاظ وعبارات تملّق آمیز و اوصاف بی جاست و همین امر بر ارزش و اهمّیّت این اثر افزوده است . وی حوادثی را که به هنگام اقامت در ایران ، خود شاهد و ناظر بوده ، با شرح و تفصیل بسیار بیان کرده و با آن که خود از مخالفان زندیه بوده ، در کمال بی طرفی حوادث را نقل کرده است. (گلستانه، ۱۳۵۶،ص ۱۰)
نثرکتاب ساده و روان است و قابل مقایسه با روش و اسلوب نویسندگان معاصر مؤلّف نیست . ولی گاهی به تقلید از کتاب جهانگشا به عبارت پردازی پرداخته ، انشای او ناخوش و ناپسند و گاه پیچیده و نامفهوم شده است . از آن جا که مؤلّف مدّتی در هندوستان اقامت داشته و مجمل التّواریخ را در آن کشور تألیف کرده است ، این اثر تا اندازه ای تحت تأثیر لهجه و زبان هندی قرار گرفته است. (بیات، ۱۳۷۷، صص ۲۹۸-۲۹۷)
نسخه خطّی مجمل التّواریخ کم یاب است و ظاهراً جز نسخه ای که به کتابخانه آقای مؤیّد ثابتی تعلّق دارد ، نسخه دیگری در دسترس نیست . زین العابدین کوهمره ای در حدود سال ۱۲۰۰ ه . ق ذیلی بر مجمل التّواریخ نوشته و برخی از وقایع آخر این کتاب و همچنین تاریخ مرگ کریم خان را که به غلط ثبت شده بود اصلاح کرد. (گلستانه، ۱۳۵۶،ص ص ۴-۳)
برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.
فصل هفتم
سفرنامهنویسی در عهد افشاریه
اروپاییانی که تحت نام های گوناگونی به ایران آمدند با توجّه به سنّت های اروپایی تاریخ نگاری و چشمهای تیزبین آنان ، به همه اجتماع آن روز ایران توجّه کرده اند . امّا در استفاده از آن ها نباید اغراق کرد ، زیرا اروپاییان از ویژگی های مذهبی وسنّتی جامعه ایران عمیقاً آگاه نبودند و مثلاً از تشیّع و تسنّن تنها به مذهب ایران وعثمانی توجّه داشتند و نه اختلافات اساسی آن ها . همچنان که در بسیاری از سنّت های اجتماعی جامعه ایران فقط ظواهر کلمات و یا سنّت ها را می دیدند و از درک عمیق مسائل نا آگاه بودند و همین مسئله هم باعث نتیجه گیری غلطی از سوی آنان گردید . امّا درعین حال نمی توان انکارکرد که همین نوشته های سیّاحان اروپایی مهم ترین منابع شناخت تاریخ اجتماعی ایران عصر صفوی و افشاریه می باشند .
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
با ایجاد وحدت سیاسی ایران در عهد صفوی ومطرح شدن این کشوربه عنوان یک قدرت سیاسی ورقیبی برای امپراتوری عثمانی ، علاقه سیاسی وعلمی اروپاییان نیزمتوجّه ایران شد و کشورهای اروپایی که درهند ، عربستان و خلیج فارس مستقرشده بودند ، خود را ناگزیر دیدند که با پادشاهان صفوی روابطی برقرار کنند . این روند در دوره افشاریه و بسیاری ازآنان شرح سفرخود را نوشتند که امروزه منبعی غنی برای تاریخ ایران دوره فوق الذّکر می باشد . … آن چه به طور خاص یک سفرنامه را پدید می آورد، مشاهدات یک مسافراست. صرف نظر از میزان توانایی علم ودقّت نظر مشاهده گر، گزارش های او در قالب سفرنامه ، شباهت تام وتمام به کار محقّق علوم اجتماعی دارد . در واقع پژوهشگر علوم اجتماعی با پدیده های زنده سر وکار دارد و سفرنامه نویس نیز این گونه است . آن چه که درهرسفری برای مسافر اهمّیّت دارد برای نوشتن ، عجیب و غریب بودن آن مسائل و پدیده ها است. همین وجه شکل دهنده محتوی سفرنامه ها است.
امّا درعصر افشاریه گروه های متفاوتی از سیّاحان اروپایی عازم ایران شدند که در میان آنان تعداد گروه های ذیل بیش تر بود .
از جمله: هیأت های رسمی سیاسی ودربارها ، تجّار و بازرگانان ، نجبا ودانشمندان سیّاح و ماجراجو، هیأت های مذهبی و …
در عین حال سفرنامه ها به زبان های روسی ، هلندی ، انگلیسی و کمپانی هند شرقی ، فرانسوی و … بوده اند . جالب است که سفرنامه نویس به جزئیّات زندگی مردم یک ناحیه توجّه داشت که از دید مورّخ همان منطقه در خمان دوره ، چیز تازهای نبود . با ازعان به این نکته محتوی بیش تر سفرنامه های دوره افشاریه شامل موضوعاتی مثل تجارت ،گمرک ، اقتصاد ، شهرسازی ، آداب و رسوم ، صنایع دستی ، معماری ، جغرافیا، علوم طبیعی ، پوشاک ، هنر، آثار و ابنیه ، قبایل وزبان ها ، فرهنگ ، مذهب و حکومت است. (ثواقب، ۱۳۸۰، ص ۱۹)
عکس مرتبط با اقتصاد
۷-۱- علّت مسافرت اروپاییان به ایران در عصر افشاریه
علّت مسافرت اروپاییان به ایران در عصر صفویه وافشاریه ، در مسائلی چند نهفته است که مهم ترین آن ها عبارتند از:
۱- تجارت سودمند شرق وآغازفعّالیّت کمپانی های هند شرقی ، انگلیس وبعدها فرانسه . با گشایش راههای جدید دریایی ، اوضاع اقتصادی و اجتماعی اروپا دگرگون شد. به دنبال گشوده شدن شرق ، اوّلین گروهی که در سواحل دریاهای شرق مستقر شدند ، بازرگانی بودند که نتیجه تجارت جهانی بعد ازگشایش اقیانوس به شمار آمدند، و اندکی بعد سرمایه داری یا کاپیتالیزم در میان این گروه متولّد شد . در مرحله دوم ، تهاجم سرمایه وسرمایه داری ، در دوران به کارگیری تفکّر انباشت ثروت و سرمایه های انبوه درقرن هفدهم و هجدهم میلادی در قالب کمپانی هند شرقی است که در واقع دوره اوج کاپیتالیزم تجاری در اروپاست . مرحله سوم ، دوران جایگزینی دولت ها به جای کمپانی های هند شرقی است . یادداشت های سوداگران ، بخش مهمّی از ادبیات سفرنامه ای آین دوران را تشکیل می دهد. ( پالمر،۱۳۴۰، ص ۱۳۵)
۲- علاقه مندی اروپاییان وتمایل آنان به انجام مسافرت و جهان گردی در شرق.
۳- پیدایش استعمار و ضرورت آگاهی از شرق . تشکیل امپراتوری مستعمراتی در جهان وبه اسارت کشیدن مردم آسیا، افریقا، امریکا از نتایج مهمّ سیاسی اکتشافات جغرافیایی بود . بنابراین با پیدایش استعمارو مستعمرات ، ضرورت آگاهی ازشرق شکل گرفت . درواقع سفرنامه ها و سیّاحان مأخذ اطّلاعات اروپا از ایران شد . حتّی به گونه ای که برخی از این سیاحت نامه ها ، نه تنها تصویر جامعه ایران در این دوران است بلکه به تحقیق در تاریخ و تمدّن ایران از دوران های اساطیری و افسانه ای به بعد پرداخته اند و می کوشند نظریّه ای فراگیر در مورد خصوصیّات ایران وایرانیان ارائه دهند. ( میر جعفری، عاشوری نزاد، ۱۳۸۶، ص ۱۳۵)
۴- پیدایش رقابت میان دول اروپایی . با شکل گیری مرز های سیاسی جدیذ بعد از کنگره وستفالی ، دولت های اروپایی برای به دست آوردن منافع وامتیازات درگیر رقابت های سیاسی واجتماعی با هم شدند. این رقابت ها در ایران ، ابتدا در خلیج فارس مابین پرتغالی ها وانگلیسی ها بود . امّا بعد از مدّتی کمپانیهای هند شرقی هلند و فرانسه نیز رقابت های سختی را در خلیج فارس و ایران با رقبای اروپایی داشتند . آن ها یادداشت ها و گزارش هایی از ایران بر جای گاشتندکه امروزه بخشی از سفرنامه های دوره افشاریه را تشکیل می دهد.
۵- اهمّیّت سوق الجیشی ایران . قرارگرفتن ایران در مسیر راه ها و کانون های مهمّ جهان موجب توجّه به ایران گردید. راه ادویه که شاهراه اقتصادی جهان به شمارمی آمد، از جغرافیای سیاسی ایران می گذشت وایرانی ها در تنگه هرمز، ترانزیت کالا بین شرق دور و اروپارا بر عهده داشتند . خلیج فارس و هرمز نه تنها از جهت اقتصادی ، یعنی واقع شدن در مسیر راه ادویه اهمّیّت داشت ، بلکه به جهت نزدیکی ودسترسی به دریای مدیترانه ، اقیانوس هند ، دریای سرخ ، تنگه های عدن ، مورد توجّه قرار گرفت. (میرجعفری، عاشوری نزاد، ۱۳۸۶، ص ۱۳۵) لذا اهمّیّت سوق الجیشی ایران موجب شد که سیّاحان به کشر ایران توجّه نمایند . به طوری که سیّاحانی که به انگیزه سیاحت در سرزمین های دیگر به مسافرت پرداخته بودند از ایراننیز دیدن کردند .
۶- انگیزه شهرت طلبی. برخی از سیّاحان نیز به انگیزه شهرت طلبی به نوشتن سفرنامه پرداختند. در کشورهای غربی مدم علاقه مند بودند کهدرمورد آسیا ومردم آن بیشتر بدانند . دلایل توجّه اروپاییان به آسیا از دلایل سیاسی وتجاری نشأت می گرفت . دست یافتن به سرزمین افسانه ای هندوستان و ثروت های شرق دور و گسترش بازرگانی و کالاهای شرق از عوامل سیاسی و اقتصادی توجّه به شرق وآسیا بود .
۷- انگیزه مذهبی . گروهی دیگر از سیّاهان نیز به دنبال تحوّلات جدید اروپا به انگیزه مذهبی به ایران آمدند . که بیشر آن ها از فرق گوناگون مسیحی بودند . … این مبلّغان دردوره صفویه با فرمانی از شاه صفی ، اجازه تبلیغ و فعّالیّت های مذهبی را در ایران یافتند و سپس در عصر افشاریه وزندیه کماکان به فعّالیّت های خود در این کشور ادامه دادند . علاوه بر فعّالیّت های مذهبی ، گروه هایی از آنان با اهداف سیاسی دولتهای اروپایی به ایران آمدند و به توسعه نفوذ دولت های خود کمک کردند .
۸- علاقه ایرانیان به اخذ دانش غرب . توجّه جدّی ایرانیان به دانش غرب از زمان صفویه بعد از شکست چالداران و آشکار شدن ضعف نظامی ایران ، آغاز شد . در زمان سلسله افشاریه این رویه دنبال شد و نادر علاقهمند بود که از دانش وصنعت غرب استفاده نماید . او برای ساختن کشتی دست نیاز به سوی غرب دراز کرد و می خواست ازطریق دانش و علم غرب کارخانه کشتی سازی در ایران ایجاد کند . جان التن پس مراجعت و تحصیل اجازه از روسیه در شهر غازان دو کشتی ساخت و با همان ها به ساحل گیلان آمد. نادر از وجود التن استفاده کرده والتن اسلام آورد وسمت دریابیکی یافت ومأمور شد که در ۱۱۵۶ ه.ق. در مشهد سر ولنگرود برای ایران کشتی بسازد. (آشتیانی، ۱۳۶۵، ص ص ۶۳۲-۶۳۱) ساختن کشتی نمونه بارزی از توجّه نادر به صنعت وعلم ودانش غرب است.
درتقسیم بندی منابع تاریخی سفرنامه ها جزء منابع جغرافیایی شناخته شده اند : سفرنامه ها نیز به نوبه خود به دو گروه خارجی وداخلی تقسیم می شوند : سفرنامه های داخلی همانند سفرنامه حزین و … ، سفرنامههای خارجی همانند سفرنامه فریزر، سفرنامه ژان اوتر.
۷-۲- ویژگی کلّی سفرنامههای اروپایی عصر افشاریه
در مجموع می توان ویژگی هایی را برای سفرنامه های اروپایی عصر افشاریه بر شمرد که دارای وجوه افتراق واشتراک بسیاری با سفرنامه های ماقبل و ما بعد خود به لحاظ تاریخی می باشد . از جمله این خصایص می توان به : تصویر کردن جامعه ایران بدون قضاوت کردن ، پرداختن به فرهنگ و ویژگیهای فرهنگی، توجّه به جزئیّات قضایا ، حوادث وابنیه و آثار، توجّه به مسائل و پدیده های اجتماعی مردم ایران ، برشمردن نقاط ضعف و قوّت جامعه ایران از منظر معرفتی اروپاییان آن عصر، توجّه به جزئیّات دربار به خصوص درسفرنامه هیأت های سیاسی و تجاری ، بیان نمودن مسائل آموزشی و تعلیم و تربیت و مذاهب موجود در جامعه ایران آن روز، اساطیرملّی ایران در برخی از آن ها . (ثواقب، ۱۳۸۰، ص ۲۷۱)
۷-۳- در یک تقسیم بندی، سفرنامههای اروپایی عصر افشاریه بر اساس کشور مبدأ نویسنده ، به صورت ذیل تقسیم بندی می شود .
۷-۳-۱- سفرنامههای فرانسویان
بیشتر سفرنامه های این دوران به زبان فرانسوی نوشته شده اند. فرانسویان علاقه بسیاری به نادر داشته اند که این موضوع در کشورهای اروپایی بی نظیر است. هر چند دوران پادشاهی نادر بسیار کم بود، با این حال تا زمان مرگ ، بیش از پانزده کتاب درباره وی در فرانسه تحریر شده است که در این بخش فهرست وار از این منابع نام برده می شود.
– بازن : کشیش وطبیب فرانسوی است که در اواخر حیات نادرشاه در خدمت او بود . این کتاب دربردارنده دو نامه از اوست که به مقامات کلیسای خود در فرانسه می نویسد . بازن درنگارش نامه های خود توجّی به عظمت وفتوحات نادر نداشته است ، بلکه بیشتر از ظلم نادر، رکود تجارت و ناتوانی کشاورزان در پرداخت مالیّات سخن گفته است . با این اوصاف نمی توان منکر قضاوت های بی طرفانه او در ذکر حقایق شد.(پادری، ۱۳۶۵، ص ۴۰)
– تاریخ طهماسبقلیخان : این کتاب توسط آبه دو کلوستر و توسّط کلود باریاسون در پاریس منتشر گردید که درآن نادر به صورت جنگاوری ناموردر ردیف نامورترن فاتحان تاریخ بشری ذکر شده است و همچنین در زمان حیات نادر کتاب دیگری به نام یادداشتهای سرّی در باب تاریخ ایران منتشرشد. (نوایی،۱۳۷۷،ص ۵۸۶)
– لوئی آندره دولامی دوکلراک : وی از صاحب منصبان فرانسوی بود وچند سالی را در استانبول به گشت وگذار پرداخت . تا این که آشفتگی های ایران پس از حمله افغان به گوش او رسید و انگیزه ای در او ایجاد نمود که درمورد اوضاع و احوال ایران تحقیق نماید . … وی تاریخ ایرانی نوشت و در آن با بهره گیری از منابع موثّق ، اسناد مختلف ، آن را در نه بخش سامان داد و بخش نهم آن را دفع غلزائیان تا هجومنادر به هند اختصاص داد. (پیگولوسکایا، ۱۳۴۹،ص ۵۷۰)
– در زمان قتل نادر در فرانسه کتابی به نام مقایسه بین اسکندر و طهماسبقلی خان وبراساس سرگذشت وی تراژدی منظومی نمایشنامه های تئاتر و حتّی هجونامه ها قرار گرفت و کتبی مانند میرزا نادر درسال ۱۷۴۹ م . و تراژدی خسرو در سال ۱۷۵۲ م . و دهاتی نامور در سال ۱۷۵۴ م . توسّط مانژر انتشار یافت و نامه های ایرانی منتسکیو چندین بار تجدید چاپ شد و حتّی ۲۳ سال پس از کشته شدن نادرکتابی درباره او انتشاریافت تحت عنوان تاریخ نادر ترجمه شد به فارسی و ده سال بعد از این کتاب ، یعنی ۳۳ سال پس ازنادر، نمایشنامه غم انگیزتحت عنوان نادرطهماسبقلی درباره نادر ساختند . (نوایی، ۱۳۷۷،ص ۵۸۶)
– ژان اوتر: استاد زبان عربی در پاریس وفرستاده ویژه دربار لوئی پانزدهم به کشورهای ایران و ترکیه بود.او نزدیک به نه سال را درکشورهای فوق الذّکر گذراند.سفرنامه ای از اوباقی مانده به نام سفرنامه ژان اوتر که در ارتبتط با سلطنت نادرشاه و اوضاع اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی ایران آن زمان نوشته است . (اوتر،۱۳۶۳، ص ۱۰)
هرچند نمایندگی های هند فرانسه در بصره ، بغداد و استانبول به طورمستقیم به حوادث ایران نپرداخته اند ، با این حال می توان از اطّلاعاتی که از مسافران اروپایی جمع می شده و در وزات امور خارجه فرانسه موجود است ، استفاده نمود و از اوضاع واحوال ایران در دوران افشاریه باخبر شد .
۷-۳-۲- سفرنامههای روسی
هم جواری روسیه با کشور ایران و قدرت تازه تأسیس روسیه که می توانست به علّت ناامنی راه های دریایی ، وسیله وپل ارتباطی اروپا با دولت افشاریه باشد ، باعث همکاری ها و ردّ و بدل شدن هیأت های سیاسی و تجاری گردید . برخی از منابع روسی این دوره عبارتنداز:
آلوب شماختسی : وی مؤلّف کتاب لشکرکشی های طهماسب قلی خان و انتخاب او به سلطنت می باشد . … آلوب شماختسی تا قبل از سال ۱۱۷۳ ه .ق . در مدرسه اچمیادزین به تدریس اشتغال داشت ، این اثر در مجموعه نسخه های خطّی مورّخ ۱۷۴۳ م . اتّحاد جماهیر شوروی ( سابق ) محفوظ است ورویدادهای سال ۱۷۲۱ – ۱۷۳۶ م . را دربردارد . مطالب این کتاب از این نظر جالب می باشد که مؤلّف ضمن شرح حوادث این دوران ، بیش از نویسندگان دیگر، رعایت بی طرفی را کرده است. (بیات، ۱۳۷۷، ص ۳۳۳)
مینورسکی : دانشمند روسی است که قبل از جنگ جهانی اوّل از طرف روسیه در ایران سمت سیاسی داشته و در کمیسیون تعیین سرحدّات دولت های ایران و عثمانی عضویّت داشته است . … این شخص درباره تاریخ و جغرافیای ایران اطّلاعات زیادی داشت و کتاب ها ورسالات متعدّدی در ارتباط با موضوع های یاد شده نوشته است. از جمله آن ها تصحیح و ترجمه تذکره الملوک در سال ۱۹۴۳ م. به انگلیسی. و تاریخچه نادرشاه که به وسیله استاد فقید مرحوم رشید یاسمی به فارسی نیز ترجمه شده است (مینورسکی و همکاران،۱۳۵۶، ص ۱۳۱۳)
از دیگر منابع روسی که به وقایع سلطنت نادرشاه پرداخته اند ، یوهان یاکوب لرخ از اهالی پتسدام است که به مدّت پنجاه سال در روسیه به سر برد و در فاصله سالهای ۱۱۴۸ – ۱۱۴۶ هـ . ق و ۱۱۶۰ – ۱۱۵۸ هـ . ق به عنوان پزشک سفارت روس ، دو بار به ایران سفر کرد . در یادداشت های روزانه یوهان یاکوب لرخ ، مطالب متنوّع و بسیار سودمندی درباره نباتات محلّی ، ثروت های طبیعی ، نژادشناسی ، آثار باستانی و سیاست های مالی نادرشاه وجود دارد. (بیات، ۱۳۷۷، ص۳۳۳)
پرنس سرگی دیمیتر گولیتزین : وی سرپرست یک گروه سیاسی از طرف دولت روسیه بود ومأموریّت داشت گزارش صحیحی از وضع دربار ایران در حوالی سال ۱۱۴۵ هـ.ق به روسیه ارسال کند. او گزارشات رسمی خود را به کشور متبوعش نوشت و حتّی چندین بار در جنگهای نادر علیه عثمانی همراه او بوده است که از این نظر گزارشات او بسیار با اهمّیّت است . سفیر بعدی روسیه و جانشین گلتیزین ، شخصی بوده است به نام کالوشکین ، این سفیر ، شرح مذاکرات خود را با نادر در تفلیس به کنت استرمان صدر اعظم روسیه گزارش داده است که در نتیجه ، گزارشات ایشان اهمّیّت دارد. (نوایی، ۱۳۷۷، ص ص ۵۷۸-۵۷۷)
از دیگر منابع روسی که به دوران افشاریه اشاره ای دارد می توان به آثار ژنرال کشمیش اف ، اشاره کرد .
۷-۳-۳- سفرنامه های انگلیسی وکمپانی هند شرقی
بر اثر شکل گیری تحوّلاتی در محاسبات جهانی و روابط منطقه ای و حتّی داخلی ایران ، در رابط ایران و انگلیس دوراندیشی شکل گرفت . از این رو سیّاحان متعدّدی از کشور انگلیس با اهداف متفاوت به ایران سفر کردند و هر کدام گزارش ها ، یادداشت ها و سفرنامه هایی از خود به جا گذاشتند ، که در این پزوهش به برخی از آن ها اشاره مختصری شده است .
لاکهارت : لارنس لاکهارت در اسکاتلند به دنیا آمد . او در جنگ جهانی اوّل مدتی کارمند وزارتخارجه اسپانیا بود و بعد از آن در شرکت نفت و گاز ایران وانگلیس به کار گماشته شد و چند سالی را در ایران به سر برد . در جنگ جهانیدوم در نیروی دریایی بریتانیا خدمت کرد و بیش از سه سال در نواحی مختلف خاورمیانه اقامت داشت و بار دیگر در شکت نفت ایران و انگلیس به کار گماشته شد . او آثاری چند درباره ایران از خود به جا گذاشته است . از جمله آن ها کتاب انقراض سلسله صفویه و اشغال ایران به وسیله افغانه و شرح حال نادرشاه وهمچنین دو کتاب درباره شهرهای ایران وچند مقاله درمجله ایرانشهر می باشد . دراین کتاب به روابط شاه طهماسب و نادر پرداخته شده است . و بیان می کند که چگونه طهماسب دست نیاز به سوی نادر دراز کرد و اورا وارد صحنه سیاسی کرد . نادر در آن هنگام عنفوان جوانی بود و تقریباً سی و هفت سال داشت و و اگر چه از خانواده فقیری بود ، ولی آوازه دلاوری او درهمه جا پیچیده بود و با آنکه مدتی به راهزنی اشتغال داشت ولی می توان گفت فعالیت های او بیشتر مشهود بود. ( لکهارت، ۱۳۷۷، ص ۳۵۷ )
هر چند مورخان قاجار کوشیدند که ثابت کنند که فتحعلی خان دراثر اتهامات نادر به قتل رسیده است ، اما لکهارت درکتاب نادرشاه علت قتل فتحعلی خان را چنین بیان می کند . علت کشته شدن فتحعلی خان کشف نامه او به ملک محمود بوده و نادر در برانداختن رقیب خود مسئولیتی نداشته است.
مولف بیان می کند دوستی نادر و طهماسب را وزراء برهم زدند و این گونه پرده از این کاربر می دارد . وزراء طهماسب چون فقط در فکر منافع و حفظ پست خود بودند ، نه فقط نادر را نجات دهنده احتمالی کشور نمی دانستند ، بلکه او را بدتر از فتحعلی خان قاجار مانع انجام مقاصد خود می پنداشتند و چون می دیدند وی در دستگاه طهماسب منزلتی یافته است بی درنگ تصمیم گرفتند میانه ان دو نفر را به هم زدند .طهماسب هم به علت جوانی خود و اعتمادی که به انها داشت اظهارات بی اساس آنان را باور کرد. (لکهارت، ۱۳۷۷، ص ۳۶۳ )
از نظر لکهارت طهماسب فقط شایستگی فرمانروایی بر کشور کوچکی آن هم در زمان صلح را دشات و نمی توانست از عهده ی امور مهمی که به او واگذار شده بود برآید .( لکهارت، ۱۳۷۷، ص ۳۹۵ )
مولف بیان می کند دوستی نادر و طهماسب را وزراء برهم زدند و این گونه پرده از این کاربر میدارد . وزراء طهماسب چون فقط در فکر منافع و حفظ پست خود بودند ، نه فقط نادر را نجات دهنده احتمالی کشور نمی دانستند ، بلکه او را بدتر از فتحعلی خان قاجار مانع انجام مقاصد خود می پنداشتند و چون می دیدند وی در دستگاه طهماسب منزلتی یافته است بی درنگ تصمیم گرفتند میانه ان دو نفر را به هم زدند .طهماسب هم به علت جوانی خود و اعتمادی که به انها داشت اظهارات بی اساس آنان را باور کرد. (لکهارت، ۱۳۷۷، ص ۳۶۳ )
بطور کلی می توان گفت این کتاب در زمره ی یکی از بهترین کتاب های سال های پایانی جکومت صفویه – شورش افاغنه و سال های آغازین شکل گیری حکومت افشاریه می باشد. .
جونس هانوی : بازرگانی انگلیسی است که در دوران سلطنت نادرشاه افشار در ایران بود . هرچند ترکمنها اموالش را به غارت بردند ولی نادرشاه خسارات اموالش را پرداخت . جونس هانوی طی مسافرت خویش اطّلاعات سودمندی درباره ایران کسب کرد و سرانجام در سال ۱۷۵۳ م . / ۱۱۶۷ هـ.ق چاپ اوّل آثار او ، درچهار مجلّد ، در لندن منتشر شد . مؤلّف ، غیر از توصیفی که از چگونگی تجارت انگلستان در دریای خزر کرده است ، به ذکر مطالب سودمندی از حمله افغانه تا قبل از کشته شدن نادرشاه در ایران و وبرخی از کشورهای هم جوار رخ داده پرداخته است . هرچند هانوی مطالب بسیاری از کروسینسکی اقتباس نموده ، امّا از آن جا که در وقایع بین سال های ۱۱۶۴– ۱۱۴۰ هـ.ق خود شاهد و ناظر بوده ، کتاب او از منابع مفید ومعتبر است. (هانوی،۱۳۶۷) جان هانری هرچند بیشتر مطالب کتاب خود را از کروسینسکی گرفته است ولی با توجه به اینکه خود شاهد و ناظر شورش افاغنه بوده است به تفصیل به شرح غارتگری ها و بی رحمیهای انان درایران پرداخته است. وی همچنینی از چگونگی به قدرت رسیدن نادر درصحنه سیاسی ایران تا قبل از کشته شدنش مطالب خوبی دارد. هرچند مطالب او شباهت زیادی با مطالب کتاب های جهان گشایی نادری و عالم آرای نادری دارد.
فریزر: (۱۲۷۳-۱۱۹۸ هـ.ق) سیّاح ومؤلّف اسکاتلندی معاصر نادرشاه است. وی سفرنامههای بسیاری درمورد مشرق زمین ، به ویژه کشور ایران نوشته است که یکی از آن ها تاریخ نادرشاه می باشد . کتاب مذکور قسمتی از رویدادهای تاریخ ایران در قرن دوازدهم هجری و خلاصه ای از تاریخ سلاطین مغولی هندوستان را دربر دارد . این کتاب به فرمان ناصرالدّین شاه و توسّط ابوالقاسم ناصر المک والی کردستان ، به فارسی ترجمه شد و در سال ۱۳۲۱ هـ.ق علی محمّد مجبرالدّوله با مختصر متصرّفاتی در عبارات مترجم ، کتاب را در تهران به چاپ رسانید و درهمان زمان در روزنامه ایران نیز منتشر گردید. (فریزر، __ ، ص ۱۳۲۱)
۷-۳-۴- سفرنامههای هلندی
اگر از اسناد رسمی موجود در بایگانیهای کشور فرانسه و انگلیس بگذریمکه آکنده از اطّلاعات و مواد ارزشمند راجع به وقایع این دوران است ، نباید از اسناد مربوط به هند شرقی هلند نیز غافل بمانیم . نویسندگان هلندی بیشتر به جنبه های انتقاد آمیز وزشت حکومت نادر، پرداخته اند و از وضعیّت بد اقتصادی مردم در این سال ها سخن رانده اند . همچنین از نیاز شدید نادر به نیروی دریایی سخن می گویند . … اخیراً با همّت ویلیم فلور( Willem Floor ) ایران شناس هلندی ، شماری از آن ها تنظیم وبا عناوینی منتشرشد وبه زبان فارسی هم درآمد. ( فلور، ۱۳۸۶، ص ۵۷)
در یک جمع بندی کلّی می توان گفت : اسناد کمپانی هلندی هند شرقی در مقایسه با اسناد کمپانی بریتانیایی رقیبش از اهمیّت کم تری برخوردارند . هلندی ها به دنبال قتل نادر از پایگاه خود در اصفهان و کرمان گریخته و به نواحی شهرهای بصره و بندر عبّاس و جزیره خارک رفته اند و گزارشات خوبی از کشمکش های خلیج فارس بین نیروهای ایرانی و خارجی ارائه می دهند. ( پری ، ۱۳۸۶،ص ص ۴۳۳-۴۳۲)
در پایان این بخش لازم به ذکر است که مورّخین عثمانی نیز از اهمّیّت ویزه ای برخوردارند که اکثرتألیفات آن ها هنوز به فارسی ترجمه نشده اند و نیز تک نگاری هایی از مورّخین آلمانی ، یونانی ، گرجی و اروپای شرقی نیز وجود دارد که آن ها نیز اغلب ترجمه نشده است.
۷-۳-۵- فرستادگان سیاسی ومذهبی اروپایی
سال ها قبل ازتشکیل دولت افشاریه،تعدادی از مبلغان مذهبی بنا به اهدافی که داشتند درگوشه و کنار کشور ایران مستقر شده بودند . کامل ترین یادداشت هایی که از این مبلغان باقی مانده نمایندگان کارملیتها بودند..(فلور، ۱۳۸۶، ص ص ۴۳۷-۴۳۶) برخی از نامهها وگزارشهای آنان در اروپا چاپ شده است. آنان ابتدا در اصفهان سکونت داشتند و درپی ناآرامیهایی که در اصفهان به وجود آمد ، به بصره مهاجرت کردند .
آبرا آم کرتاقسی ، اسقف بزرگ و جاثلیق ارمنی است که مورد توجّه و احترام نادر قرار گرفت . او در سال ۱۱۴۸ ه . ق . در شورای دشت مغان که به منظور انتخاب نادر به سلطنت تشکیل شده بود ، شرکت داشت .او شرح شورای دشت مغان را در خاطات روزانه خود نقل کرده است . متن ارمنی این کتاب که تاریخ من و تاینر(نادر) شاه نام دارد ، دو بارچاپ و به زبان فرانسوی نیز ترجمه شده است . مطالب سودمندی از اوضاع اقتصادی ارمنستان و آذربایجان در قرن دوازدهم هجری ، چگونگی سپاه نادر، شرح شورای دشت مغان و اسامی حکّامی که از ایالات مختلف ایران به شورا دعوت شده بودند ، از جمله گزارشات این کتاب می باشد. (بیات، ۱۳۷۷، ص ص ۳۳۵-۳۳۴)
یود افادی کروسینسکی ، مبلغ کاتولیک از فرقه ژزوئیت ( سیوعیون ) لهستان در اصفهان بوده و در یادداشت های خویش که به زبان لاتینی نوشته شرح انحطاط اقتصادی و سیاسی دولت صفویه و جنگ های خانگی و شورش های مردم را در ایران (۱۷۱۱ تا ۱۷۲۸ م) به تفصیل آورده است . همچنین کتاب آندره دو کلوستر به نام تاریخ طهماسب قلی خان شاه ایران در سال ۱۷۴۳ م . در پاریس به اهتمام کلود بریاسیون منتشر گردید و او کشیشی بوده از فرقه زژوئیت از مردم ایرانی. (نوایی، ۱۳۷۷، ص ۵۹۰)
۷-۳-۶- معرفی برخی از مهمترین سفرنامه های این دوران
۷-۳-۶-۱- سفرنامه ژان اوتر . ژان اوتر
این کتاب یک سفرنامه است که در قرن هیجدهم و در دوران سلطنت نادر نوشته شده است . وی نماینده ویژه دربار لویی پانزدهم ، پادشاه فرانسه است . اوتر مقارن عزیمت نادرشاه به هند از جانب حکومت فرانسه به اصفهان آمده است تا اوضاع ایران را تحقیق کند و در باب استقرار روابط بارزگانی نیز اقدام نماید. (زرینکوب ، ۱۳۸۱، ص ۱۰۸)
ژان اوتر به مدّت نه سال به خود زحمت رنج سفر داد و گزارش ها و اطّلاعات خود را به فرانسه فرستاد، از مطالعه کتاب او چنین معلوم می شود : که اروپاییان از همان قرون ۱۷ و ۱۸ خود را مقدّم و متمایز بر مشرق زمینی ها می شمرده اند. (اوتر،۱۳۶۴،ص ۱۴)
ژان اوتر توانسته در نحوه فکر وزندگی جامعه ایران رسوخ کند و نکات جالب از رسوم و اخلاق و آداب و رفتار مردم ایران را به قلم آورد . از نوشته های او چنین استنباط می شود که عوامل مادی و معنوی و روانی اجتماعی که از زمان صفویه در ایران پی ریزی شده و اساس عقب ماندگی و انحطاط جامعه ایران شده بودند، همچنان در جامعهدوران افشاریه پا برجاست . بی سوادی ، نادانی ، بی احترامی به قانون و حق و عدالت ، جاه طلبی ، رشوه خواری ، کینه و حسادت ، اعتقاد به خرافات ، طمع ورزی و ازهمه حق نشناسی و فراموش کاری و تسلیم در مقابل زور، سرچشمه زبونی ملّت شده است. (اوتر، ۱۳۶۴، ص ۲۴)
