بنابراین از عبارات فوق می‌توان نتیجه گرفت که ضرر معنوی ممکن است به‌ صورت‌های مختلف ظهور کند. گاهی به‌صورت لطمه به حقوق مربوط به شخصیت؛ همچون ضرری که بر شرف، اعتبار و آبروی شخص وارد می‌آید، گاهی به‌صورت درد جسمی که زیان‌دیده از حادثه‌ای دچار آن می‌شود و یا به‌صورت اختلال روانی حاصل از حادثه‌ای به علت اینکه چهره‌ی زیان‌دیده کریه گردیده، ظاهر می‌شود.

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.

 

شرایط ضرر قابل مطالبه

برای آنکه ضرر قابل مطالبه باشد باید دارای شرایط زیر باشد:

 

مسلم بودن ضرر

ضرر باید مسلم و قطعی باشد از این ‌رو برای اینکه زیان‌دیده بتواند خسارت خویش را از عامل زیان مطالبه نماید، باید ضرر را اثبات کند چرا که مطابق اصل عدم و بر اساس احتمال نمی‌توان کسی را مسئول شناخت و لذا یکی از شرایط ضرر قابل جبران این است که ضرر مذکور مسلم و قطعی باشد.) شهیدی، ۱۳۸۲، ۷۹) در مورد مسلم بودن ضرر، ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی در مورد همه خسارات مقرر می‌دارد که مدعی خسارت باید ثابت کند که ضرر به او وارد شده است: یعنی ورود ضرر باید مسلم باشد. پس، به‌صرف این‌که احتمال ورود ضرر می‌رود، نمی‌توان کسی را به جبران خسارت محکوم کرد. قانون مسئولیت مدنی صراحتاً به این شرط اشاره ننموده است اما این امر به‌طور ضمنی از مواد این قانون برمی‌آید. ماده‌ی ۲ این قانون[۳] ثبوت ورود زیان و تحقق خسارت را نزد دادگاه لازم دانسته که اشاره به مسلم بودن ضرر دارد. با این ‌حال ضرری که احتمال وارد آمدن آن زیاد است نیز ضرر قابل جبران محسوب می‌شود. پس خسارتی که وقوع آن به‌موجب عرف قابل پیش‌بینی باشد در زمره خسارت‌های ناشی از حادثه کنونی محسوب می‌گردد و نباید آن را جزء خسارت‌های احتمالی دانست؛ بنابراین با توجه به قانون مسئولیت مدنی و قانون آیین دادرسی مدنی ضرر باید مسلم باشد و به‌صرف احتمال ورود ضرر نمی‌توان جبران خسارت نمود.

 

مستقیم بودن ضرر

مقصود از بی‌واسطه بودن ضرر این است که بین فعل زیان‌بار و ضرر حادثۀ دیگری وجود نداشته باشد، چندان‌که بتوان گفت ضرر در نظر عرف از همان فعل ناشی شده است. (کاتوزیان، ۱۳۸۹، ۴۹) همان‌طوری که مشخص است به عرف اهمیت خاصی داده شده است؛ بنابراین احتمال دارد که بین ضرر به وجود آمده و فعل زیان‌بار حوادث دیگری دخیل باشند، به‌عبارت‌دیگر مقصود از مستقیم بودن ضرر این نیست که هیچ علت دیگرى در ورود ضرر دخالت نداشته باشد، بلکه باید طورى باشد که در عرف ضرر وارده مستند به فعل زیان‌بار این شخص باشد و کافى است که رابطه سببیت عرفى احراز گردد و الا امور اجتماعى آن‌چنان به هم مرتبط‌اند که به دشوارى مى‌توان زیان به بار آمده را به یک علت منتسب کرد. لذا در بحث «تسبیب» سخن از سبب و مباشر است. اگر سبب اقوا از مباشر بود علیت مباشر در عرف نادیده گرفته مى‌شود و کلّ ضرر متوجه سبب خواهد بود؛ و به عکس، اگر مباشر اقوا بود کل ضرر وارده را باید مباشر جبران نماید. به‌هرحال، معیار، انتساب عرفى ضرر به شخص است.
با توجه به ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی[۴] می توان چنین استباط نمود که مقصود از مستقیم بودن ضرر این نیست که هیچ علت دیگری در ورود ضرر دخالت نداشته باشد، همین‌که عرف، ضرر به وجود آمده را به عامل آن منتسب کند کافی است.

 

عدم جبران قبلی ضرر

در هر مورد که به ‌وسیله‌ای از زیان‌دیده جبران خسارت می‌شود، ضرر از بین می‌رود و دوباره آن را نمی‌توان مطالبه کرد. در تائید همین اصل است که گفته می‌شود زیان‌دیده نمی‌تواند دو یا چند وسیله جبران ضرر را با هم جمع کند. (کاتوزیان، ۱۳۸۹، ۵۱) هدف مسئولیت مدنی آن است که زیانی را که به زیان‌دیده واردشده است تا حد امکان جبران نماید. با جبران خسارت از او دیگر مسئله مسئولیت مدنی مطرح نخواهد شد زیرا دیگر ضرری وجود نخواهد داشت. ضرر جبران شده و امکان مطالبه‌ی مجدد آن وجود ندارد. (خدادپور، ۱۳۸۸، ۳۷) بنابراین به محض اینکه ضرر و زیانی جبران شد، مسؤولیت مدنی عامل زیان منتفی است و نمی‌توان دوباره از او جبران ضرر نمود؛ چرا که اگر ضرری که جبران شده است دوباره مطالبه شود خود مستلزم ضرر جدیدی است که با قاعدۀ لاضرر تنافی دارد. لذا برای اینکه مخالف قاعدۀ ضرر عمل نکنیم باید همین‌که ضرر جبران شد، مسئولیت ضرر زننده منتفی شود.

 

قابل پیش‌بینی بودن ضرر

معنای قابل پیش‌بینی بودن ضرر این است که، زمانی می‌شود از واردکنندگان ضرر مطالبه خسارت کرد که خوانده، ورود چنین ضرری را پیش‌بینی می‌کرده است. (فهیمی، ۱۳۸۴، ۲۸) بنابراین امکان پیش‌بینی ضرر از شرایط ایجاد مسئولیت مدنی است و از مقدمه‌های ضروری صدور حکم به جبران خسارت می‌باشد.
دکتر ناصر کاتوزیان در مورد این شرط می‌نویسد: «قابلیت پیش‌بینی ضرر در صورتی شرط است که تقصیر مبنای مسئولیت باشد. در مسئولیت‌های محض و مبتنی بر ایجاد خطر، امکان پیش‌بینی ضرر هیچ نقشی در لزوم جبران آن ندارد». (کاتوزیان، ۱۳۸۹، ۲۷۸) به نظر می‌رسد که نظر دکتر کاتوزیان به واقعیت بیشتر نزدیک است و هم‌چنین از مطلوبیت بیشتری نیز برخوردار است؛ زیرا در این مسئولیت‌ها فاعل زیان حتی در فرض عدم تقصیر و به‌ صرف تحقق زیان مسئول جبران می‌باشد و امکان یا عدم امکان پیش‌بینی ضرر اثری در تحقق ضمان نخواهد داشت.
در جستجو از نصّ صریح برای اینکه شرط قابلیت پیش‌بینی ضرر را برای مطالبه خسارت بیان کرده باشد، نمی‌توان چنین نصّی را یافت، ولی بااین‌حال مادۀ ۳۳۱ قانون مدنی[۵] ازجمله موادی است که بر شرط قابل پیش‌بینی بودن ضرر می‌شود به آن استدلال کرد. طبق این ماده اگر عرف تشخیص دهد که خسارتی وارد شده است این خسارت قابل مطالبه است. (فهیمی، ۱۳۸۴، ۳۶) ولی به نظر می‌رسد که این ماده صریحاً یا ضمناً هیچ دلالتی بر تشخیص عرف در قابلیت پیش‌بینی ضرر ندارد؛ چرا که احتمال دارد شخص تلف کننده، ورود چنین ضرری را پیش‌بینی نمی‌کرده است؛ بنابراین ضابطه نوعی را باید کنار گذاشت و هر مورد را به‌طور خاص و جدا بررسی نمود که آیا شخص تلف کننده ضرر را پیش‌بینی کرده است یا نه.

 

وجود فعل زیان‌بار

فاعل فعل زیان‌بار زمانی مسئول جبران خسارت وارده به دیگری است که عمل زیان‌بار منتسب به او باشد؛ و نیز در صورتی فاعل فعل زیان‌بار مسئول عمل خویش است که عمل شخص بدون مجوز قانونی صورت پذیرد. (سپهوند، ۱۳۵۳، ۱۴۷) در ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی نیز به عبارت «بدون مجوز قانونی» اشاره شده است؛ یعنی اگر فعل با مجوز قانونی انجام گیرد شخص مسئول خسارت ناشی از آن نیست. این قید نشان می‌دهد که عمد و بی‌احتیاطی، در فرضی که زیانی به بار می‌آید، موجب ضمان است. مشروط بر اینکه «بدون مجوز قانونی» باشد؛ چنانکه اضرار به حکم قانون و در مقام دفاع مشروع از مواردی است که به دلیل مجوّز قانونی ضمان آور نیست؛ بنابراین باید از مواردی کلام به میان آورد که در آن آنها باوجوداینکه فعل زیانباری به وجود آمده است ولی هیچ‌گونه ضمانی برای فاعل آن وجود ندارد.

 

علل موجهه فعل زیان‌بار

پاره‌ای از افعال، با اینکه موجب زیان دیگران است، مسئولیتی به بار نمی‌آورد. در این‌گونه موارد، به لحاظ طبیعت کاری که انجام شده یا به دلیل حکم قانون، نمی‌توان مرتکب آن را قابل سرزنش دانست و جبران خسارت از او خواسته شود که در ذیل به آنها اشاره می‌شود:

 

دفاع مشروع

واژه دفاع مشروع از دو جزء تشکیل‌شده است: دفاع و مشروع. در لغت‌نامه دهخدا، واژه دفاع این‌چنین معنا شده است: دفاع یعنی موج بزرگ از دریا، هر چیز بزرگ که بدان مثل وی دفع کرده شود، چیز عظیم و بزرگ که بدان، مانند خودش را دفع کند و همچنین دفاع کردن به معنای رفع تعرض است. (دهخدا، ۱۳۷۷، ۹۶۲۳) کلمه مشروع نیز از ماده شرع، مشتق شده است. ازجمله معانی شرع عبارتند از: دین و مذهب، راست و آشکار، آیینی که از سوی خداوند، توسط پیامبران بر بندگان آورده شده و آشکار کردن راه به‌وسیله خداوند بر ما. (ابن منظور، ۱۴۱۴، ۲۲۳۸) بنابراین تعریف دفاع مشروع عبارت است از رفع تعرض به‌وسیلۀ آیینی که از سوی خداوند توسط پیامبران بر بندگان آورده شده است. ولی اگر دفاع مشروع را به رفع تعرض به‌ وسیله دستورات پیامبران محدود کنیم در واقع برخی از مصادیق دفاع مشروع را نادیده گرفته‌ایم؛ چرا که اقتضای زندگی امروزی بسیاری از امور را دفاع مشروع می‌داند درحالی‌که از سوی پیامبران هیچ‌گونه دستوری نیامده است.
در ارتباط با دفاع مشروع از سوی قانون‌گذار تعریفی ارائه نشده و تنها به بیان شرایط، ذکر موضوعات مورد حمایت و احکام آن اکتفا شده است[۶]. برخی از حقوق‌دانان، دفاع مشروع را ارتکاب فعل مجرمانه‌ای دانسته‌اند که طی آن شخص جرمی دیگر را با آن دفع می کند. (عطار، ۱۳۷۵، ۲۹)
برای مثال، دزدی به خانه‌ای می‌رود و مالی را می‌رباید. صاحب‌خانه مانع بردن مال می‌شود و هنگام کشمکش لباس دزد پاره می‌شود. صاحب‌خانه از مسئولیت معاف است، زیرا از مال خود دفاع مشروع کرده است.

 

حکم قانون یا مقام صالح

درصورتی‌که شخص به حکم قانون و یا به حکم دادگاه سبب ورود زیان به دیگری شود، مسئولیتی ندارد؛ (کاتوزیان، ۱۳۸۹، ۶۰) بنابراین، اگر شخصی در اجرای دستور آمر قانونی، اقدام به عمل نماید که سبب خسارت به شخص دیگری شود، مسئول جبران خسارت نیست، اما آنچه را که باید به آن توجه نمود، این است که در این‌گونه موارد هم دستور باید قانونی باشد و هم آمر یا دستور دهنده به لحاظ قانونی دارای صلاحیت باشد. برای مثال اگر پزشکی به‌منظور جلوگیری از سرایت بیماری واگیردار شخصی را در قرنطینه نگه دارد و آن شخص در طول مدتی که در قرنطینه است ضرری ببیند، پزشک مسئول جبران خسارت آن شخص زیان دیده نیست؛ چرا که پزشک به حکم قانون جایز است که آن شخص را در قرنطینه نگه دارد.

 

اجبار یا اکراه

اکراه در برابر اختیار قرار دارد. اختیار در لغت به معنای برگزیدن، ترجیح و تقدیم چیزی بر دیگری است، اختیار در اصطلاح، به معنای اراده و رضایت است. (دهخدا، ۱۳۷۷، ۱۲۷۶) دکتر ناصر کاتوزیان در تعریف «اجبار» می‌نویسد: «اجبار در صورتی محقق می‌شود که کسی از طرف دیگری وادار به انجام دادن فعل زیان‌بار شود». (کاتوزیان، ۱۳۸۹، ۶۱) قاعده کلی در اکراه آن است که نسبت به هر کاری، فاعل آن استقلال در تصرف ندارد به‌گونه‌ای که اگر آزاد باشد آن کار را انجام نمی‌دهد؛ بلکه در اثر تهدید و ارعاب آن کار را انجام می‌دهد. (شیخ انصاری، ۱۴۱۸، ۳۱۲) آنچه را که در ارتباط با اجبار یا اکراه باید گفت این است کلام شیخ انصاری با کلام دکتر کاتوزیان به یک معنا می‌باشد و معنای اجبار یا اکراه این است که شخص استقلال در کارهایش نداشته باشد بلکه از طرف شخص دیگری مجبور به انجام دادن آن کارها شود.

 

رضایت زیان‌دیده

کسی که به چیزی رضایت می‌دهد، نمی‌تواند خسارت ناشی از آن را دریافت کند، ولی در فرهنگ‌های فارسی، معادل‌های گوناگونی برای آن گذاشته شده است: «اقدام به ضرر خود، قبول مخاطره، اگر کسی دانسته قبول خطر کند، مستحق دریافت خسارت بابت زیان وارده نیست». (اسماعیل‌آبادی و رضوی، ۱۳۸۶، ۶۳)
رضایت مؤثر در مسئولیت مدنی، بر دو گونه است:
الف. گاه شخص، عالمانه خود را در معرض خطرات بدنی و یا اقتصادی قرار می‌دهد؛
عکس مرتبط با اقتصاد
ب. گاهی هم زیان‌دیده، خطر حقوقی جبران خسارت را پذیرفته است و به آن تن می‌دهد. بدین ترتیب، طرف مقابل به‌طور کامل از مسئولیت معاف می‌شود. (کاتوزیان و همکاران، ۱۳۸۰، ۱۱۵)
در مورد خسارتی که ممکن است بر اموال شخص وارد شود، توافق دو طرف و ارادۀ مالک را باید محترم شمرد، زیرا تصرفات مالک، جز در موارد استثنایی، در ملک خود آزاد است. ولی در مورد صدمه‌های بدنی و زیان‌های مربوط به شخصیت و آزادی، رضایت زیان‌دیده اثر ندارد. بدن انسان و شخصیت او موضوع هیچ قراردادی واقع نمی‌شود و دربارۀ آن داد و ستد ممنوع است. پس اگر شخصی بخواهد دیگری او را بکشد یا مجروح سازد، از مسئولیت معاف نمی‌شود. به نظر می‌رسد اینکه بدن انسان موضوع هیچ قراردادی واقع نمی‌شود و دربارۀ آن دادوستد ممنوع است به خاطر این است که موجب به هم زدن نظم جامعه می‌شود و آنچه را که برخلاف نظم جامعه باشد توافق بر آن ممنوع است.
در مورد بند ب برخلاف فرض پیشین، مرسوم و موافق قاعده است و خود را به‌صورت شروط عدم و یا تحدیدکننده مسئولیت نشان می‌دهد؛ (اسماعیل‌آبادی و رضوی، ۱۳۸۶، ۷۴) بنابراین به نظر می‌رسد که پس از ورود خسارت، خسارت‌دیده می‌تواند به‌طور کامل از آن صرف‌نظر کند و در این صورت آن شخص هیچ‌گونه مسئولیتی ندارد، چرا که همیشه رضایت زیان‌دیده پس از ورود خسارت شخص را از مسئولیت تبرئه می‌کند.

 

وجود رابطه سببیت

رابطه سببیت یک رابطه بیرونی و مادی است و باید در عالم خارج تحقق یابد. قبل از بیان این رابطه باید گفت، سبب در فلسفه امری است که از عدم آن عدم و از وجود آن وجود لازم آید. به‌عبارت‌دیگر از دیدگاه فلسفی، سبب، علت تامه به وجود آمدن معلول یا مسبب است. (قربان پور، ۱۳۸۵، ۱۴) ولی به نظر می‌رسد که این تعریف با تعریف فقهی و حقوقی رابطه سبیت تفاوت داشته باشد؛ چراکه در اصطلاح فقهی و حقوقی رابطه سببیت یعنی اینکه بین ضرر به وجود آمده و فعل زیان‌بار رابطه سببیت وجود داشته باشد یعنی فعل زیان‌بار سبب ضرر به وجود آمده باشد، هرچند که علت تامۀ آن نباشد، همان‌طوری که شرح آن گذشت؛ بنابراین، اثبات ورود ضرر به زیان‌دیده و همچنین ارتکاب تقصیر یا وقوع فعلی از طرف خوانده یا کسانی که مسئولیت اعمال آنان با اوست، به‌تنهایی دعوای خسارت را توجیه نمی‌کند. باید احراز شود که بین دو عامل ضرر و فعل زیان‌بار رابطه سببیت وجود دارد: یعنی ضرر از آن فعل ناشی شده است.
در مواردی که تقصیر شرط ایجاد مسئولیت نیست، رابطه سببیت اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و اثبات وجود آن نیز دشوارتر می‌شود؛ زیرا جایی که تقصیر از ارکان مسئولیت است، تنها به حوادثی توجه می‌شود که در اثر بی‌احتیاطی و غفلت شخص رخ داده و زیان به بار آورده است. ولی هنگامی‌که این عنصر نیز در محدود ساختن حوادث مؤثر در ایجاد ضرر به کار نیاید، دادرس ناچار باید از میان همه شرایط و اسبابی که باعث ایجاد ضرر شده است، علت اصلی را پیدا کند. این جستجو کاری است بسیار دشوار، چندان‌که پاره‌ای از نویسندگان تلاش در این راه را بیهوده دانسته‌اند. (کاتوزیان، ۱۳۸۹، ۸۰)شاید سوال شود که آیا رابطه سببیت یک رابطه درونی است یا بیرونی؟ جوابی که به این پرسش می توان داد این است که اگر رابطه سببیت را از دید فلسفی نگاه کنیم باید بگوییم که این رابطه یک رابطه بیرونی است به همان دلیلی که بیان آن گذشت، ولی اگر به رابطه سببیت از منظر فقهی و حقوقی توجه شود باید گفته شود که یک رابطه درونی است که معیار آن تقصیر و بی احتیاطی و بی مبالاتی است.

 

نحوه تقسیم مسئولیت

گاه در به وجود آمدن خسارت، دو یا چند نفر دخالت دارند که به مسأله «تعدد اسباب» معروف است. در این حالت تلاش می‌شود از میان اسباب متعددی که موجب وارد شدن خسارت می‌شوند، آن سببی که سزاوار تحمل چنین مسئولیتی است، شناسایی گردد؛ (هاشمی، ۱۳۹۲، ۱) در این حالت باید چه کسی را مسئول خسارت بدانیم؟ بسیاری از فقها درجایی که چند نفر سبب واحدی را ایجاد کنند، به‌صراحت به ‌تساوی مسئولیت حکم نموده‌اند، هرچند میزان قوت اسباب متفاوت باشد. در این خصوص «امام خمینی»(ره) می‌فرمایند: «هرگاه دو نفر یا بیشتر مثلاً در قرار دادن سنگی اشتراک پیدا کنند ضمان بر تمام آنها است و ظاهر این است که ضمان بین آنها به تساوی است، اگرچه قوای آنها مختلف باشد»[۷](الموسوی الخمینی، ۱۳۷۹، ۲۴۸). با توجه به مادۀ ۱۴ قانون مسئولیت مدنی[۸] که اشتراک مسئولیت را پذیرفته است، نتیجه می گیریم که مسئولیت بر اساس مداخله‌ هریک از عاملین تقسیم می شود.
دکتر ناصر کاتوزیان در مورد تعدد اسباب می‌نویسد: «لازم نیست که فعل مسئول علت منحصر ورود زیان باشد و هیچ عامل دیگری در این راه دخالت نکند. سبب باید در نظر عرف یا به حکم منطق در وقوع حادثه مؤثر باشد، به‌گونه‌ای که بتوان گفت عامل ایجاد سبب ضرر را وارد کرده است». (کاتوزیان، ۱۳۸۹، ۸۵) آنچه را که می‌توان دراین‌باره گفت این است که در زمانی که تعدد اسباب وجود داشته باشد باید اصل را بر تساوی مسئولیت دانست، همان‌طوری که فقها ازجمله امام خمینی (ره) معتقعد به تساوی اسباب است و شرح آن گذشت، مگر درصورتی‌که میزان خسارت هرکدام به تفکیک تعیین شود که در این صورت باید اصل تساوی را کنار گذاشت و به میزان مداخله هرکدام توجه نمود و این همان چیزی است که عرف و منطق به آن حکم می‌کند.

 

موجبات ضمان

قواعد مربوط به مسئولیت مدنی ترکیبی از قواعد فقهی و اسلامی است، لذا بررسى قواعد فقهى که در رابطه با ضمان وجود دارد از اهمیت ویژه‌اى برخوردار خواهد بود. اینک به بررسى قواعد فقهى که از موجبات ضمان محسوب می‌شوند خواهیم پرداخت. البته باید توجه داشت که بررسى تفصیلى این قواعد از حوصلۀ چنین نوشتارى خارج است، لذا به‌طور اختصار و اجمال، ولى مفید، به آنها اشاره خواهد شد:

 

اتلاف

بر طبق این قاعده هرکس مال دیگری را تلف کند، مسئول جبران خسارت وارده است[۹]،(محقق داماد، ۱۳۹۲، ۱۱۰) از این قاعده هم در اتلاف اموال و هم ابدان استفاده شده است. (مدنی، ۱۳۸۳، ۶۹) اتلاف در موردی است که شخص به‌طور مستقیم مال دیگری را تلف کند: یعنی در این کار مباشر تلف باشد نه مسبب آن. همین‌که رابطۀ علیت عرفی بین کار شخص و تلف موجود باشد، برای فاعل ایجاد مسئولیت می‌کند و لزومی ندارد که تقصیر او نیز احراز شود. حتی ممکن است اتلاف به غیر عمد صورت گیرد و مسئولیت به بار آورد؛ (کاتوزیان، ۱۳۸۹، ۲۹) بنابراین در موردی که تمیز بین مباشر و مسبب دشوار است، اگر رابطه علیت عرفی احراز گردد، آن شخص مسئول است و باید جبران خسارت نماید؛ به‌عنوان ‌مثال اگر زوج هنگام استفاده از جهیزیه زوجه موجب اتلاف آن گردد، هر چند قصد اتلاف نداشته است، اما به سبب آنکه سبب تلف مال دیگری شده است و در مقابل زوجه مسئول است.

 

تسبیب

بحث تسبیب، طبق رویه معمول نزد فقها، بلافاصله در ذیل عنوان اتلاف مطرح می‌شود؛ زیرا در حقیقت تسبیب نوعی از اتلاف است؛ به این تعبیر که در اتلاف، شخص مستقیماً و بالمباشره باعث اتلاف مالی می‌گردد، ولی در تسبیب عمل مسبب مع الواسطه سبب می‌شود که مال غیر از بین برود. (محقق داماد، ۱۳۹۲، ۱۱۷) تسبیب در صورتی ضمان آور است و مسبب مسئول خسارت است که در نظر عرف تجاوز و عدوان باشد و هم‌چنین در تسبیب برخلاف اتلاف وجود تقصیر شرط ایجاد مسئولیت است. (مدنی، ۱۳۸۳، ۷۱) بنابراین باید چنین گفت، که در تسبیب، اثبات و احراز تقصیر ضروری می‌باشد و همچنین باید در نظر عرف این تقصیر محرز شود. اگر فردی وسیله‌ای از جهیزیه همسرش را در وضعیتی قرار دهد که به‌طورمعمول خسارتی به آن وارد می‌شود و در اثر باز شدن ناگهانی پنجره و وزش باد شدید خسارتی به آن وارد آید، می‌توان شوهر را مسئول جبران خسارت وارده تلقی کرد، زیرا وی با قرار دادن شی در آن محل مرتکب تقصیر شده است و آن شخص مسئول جبران خسارت است.

 

ضمان ید

قاعده ضمان ید از قواعد مشهور و معتبری است که در اکثر مسائل فقهی و حقوقی به ‌طور وسیع مورد استناد قرار می‌گیرد. بر طبق این ماده هرکس بر مال دیگری مستولی شود ضامن تلف و نقص آن است و مسئولیت دارد. دلیل این قاعده حدیث نبوی است که به این عبارت «علی الیدماأخدت حتی تؤدی» شهرت یافته است. معنای روایت جعل ضمان بر ذمۀ آخذ است؛ (مدنی، ۱۳۸۳، ۷۲) یعنی اینکه شخصی که بر مال دیگری مستولی می‌شود تا زمانی که آن مال را برنگردانده است، مسئول هرگونه تلف و نقص می‌باشد. (محقق داماد،۱۳۹۲، ۶۷) با اطلاق و عمومی که در روایت مربوط به ضمان دیده می‌شود، به نظر می‌رسد تصرف مال اعم از اینکه عالماً باشد یا از روی جهل، موجب ضمان است. بنابرآنچه که گفته شد به این نتیجه می‌رسیم که ضمان ید اختصاص به غصب (استیلا بر مال غیر به نحو عدوان) ندارد؛ زیرا زمانی که عالمانه و بدون اینکه از روی عدوان مرتکب چنین کاری شود، ضمان ید بر آن اطلاق می‌کند. در این رابطه نیز مثالی در رابطه با جهیزیه زوجه می‌توان مطرح کرد اگر زوج پس از وقوع طلاق بین او و همسرش از استرداد جهیزیه زوجه امتناع ورزد و این عدم استرداد موجب نقص یا تلف جهیزیه گردد در این صورت زوج ضامن تلف و نقص می‌باشد حتی اگر علت نقصان و تلف قوه قاهره باشد.

 

غرور

هرگاه از شخصی عملی صادر گردد که باعث فریب خوردن شخص دیگر بشود و از این رهگذر، ضرر و زیانی متوجه او گردد، شخص نخست به‌موجب این قاعده ضامن است و باید از عهده‌ی خسارت وارد برآید. (محقق داماد، ۱۳۹۲، ۱۶۳) دقت در تعریف فوق نشان می‌دهد که در تعریف گفته نشده «هرکس دیگری را گول بزند»، بلکه گفته‌شده «اگر از شخصى عملى صادر گردد که آن عمل موجب فریب خوردن دیگرى بشود». به‌موجب این تعریف لازم نیست که شخص اول قصد نیرنگ و خدعه داشته باشد و حتى ممکن است خودش هم از دیگرى فریب خورده باشد، بلکه همین مقدار که از او فعلى صادر شود که دیگرى با توجه به آن فریب بخورد، براى صدق غرور کافى است. (همان) بنابراین، غرور باعث از بین رفتن «تقصیر» که یکی از شرایط مسئولیت مدنی است، می‌شود و شخص «مغرور» مسئول جبران خسارت نمی‌باشد، بلکه شخص « غار» باید جبران خسارت نماید. فرض وجود غرور در روابط زوجین نیز قابل مطرح می‌باشد: اگر مردی به زنش وعده‌ی تهیه مسکنی مستقل را بدهد، اما پس از ازدواج او را مجبور به سکونت در منزلی مشترک با پدر و مادر خود بنماید و بدین‌جهت ضرری متوجه زوجه گردد، آن مرد ملزم به جبران خسارت خواهد بود. زیرا مرد با وعده‌ی تهیه مسکنی مستقل زوجه را مغرور کرده است و موجب ورود خسارت به او گردیده است هرچند شوهر به ترتب ضرر بر عمل خودآگاه نباشد.

 

نفی حکم ضرری

یکی از مشهورترین قواعد فقهی که در بیشتر ابواب فقه به آن استناد می‌شود، قاعدۀ لاضرر است که مستند بسیاری از مسائل فقهی محسوب می‌شود. ضرورت جبران ضرر، قدیمی‌ترین مفهوم ضمان است و همه قواعد دیگر از این منبع سرچشمه می‌گیرند. در هر مورد که ضمان قهری عنوان می‌شود، به این قاعده متوسل می‌شوند. متن این قاعده از حدیث نبوی «لاضرر و لاضرار فی الاسلام» گرفته شده است. (مدنی، ۱۳۸۳، ۶۹) در مفهوم این روایت بین فقها اتفاق نظر وجود ندارد. برخی از آنان تنها قائل به این هستند که فقط حکم ضرری برداشته‌شده است. ازجملۀ آن فقها، مرحوم شیخ انصاری است که نظر مرحوم شیخ به‌طور خلاصه این است که چون ضرر واقعاً در خارج وجود دارد، بنابراین لازم می‌آید که «لا» در جملۀ لاضرر ولاضرار «لای» نفی جنس حقیقی نباشد و به ‌موجب آن نمی‌توان اثبات ضمان نمود. (شیخ انصاری، ۱۴۱۸، ۳۷۴)
اما عده‌ای دیگر از فقها در مقابل قائل هستند به اینکه قاعده لاضرر می‌تواند اثبات ضمان کند. مرحوم نراقی می‌گوید: شارع مقدس با این حکم، افراد را ملزم به جبران ضرر کرده است؛ یعنی هرکس که موجب ضرر و زیانی نسبت به غیر شود، باید آن را جبران و تدارک کند و در نظر شارع موردی نیست که کسی به دیگری ضرر برساند و ملزم به جبران آن نباشد. (نراقی، ۱۴۰۸، ۱۸) با توجه به آنچه گذشت به نظر می‌رسد که نظر کسانی مانند مرحوم نراقی منطقی‌تر و قابل ‌قبول‌تر باشد؛ چرا که اگر در اینصورت جعل و عدم جعل آن فرقی نمی‌کرد و حدیث مذکور معنای واقعی خود را پیدا نمی‌کرد؛ بنابراین به نتیجه می‌رسیم که قاعده لاضرر می‌تواند اثبات ضمان کند، چرا که فقط در این صورت است که معنای واقعی خود را پیدا می‌کند. زنی که به دستور همسرش اجازه‌ی خروج از منزل ندارد، از داشتن حداقل رابطه‌ی اجتماعی با دیگران و ازجمله پدر و مادر خویش محروم گردیده است، ممکن است از لحاظ مادی ضرر قابل‌ توجهی متوجه او نباشد، اما لطمه‌ای که به آزادی و شخصیت او وارد می‌آید غیرقابل‌انکار است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

 

سوءاستفاده از حق

ضمان ناشی از «سوءاستفاده از حق»، بخش مهمی از مباحث مربوط به ضمانت‌ها را به خود اختصاص داده است. در حقوق اسلام نیز قواعدی وجود دارد که مفاد آن با موضوع سوءاستفاده از حق تقریباً به یک معنا می‌باشد، هرچند قاعدۀ «لاضرر» قلمروی وسیع‌تری از مسئلۀ «سوءاستفاده از حق» دارد. (ره پیک، ۱۳۸۳، ۶۴) محل جریان این قاعده درجایی است که در هدف اجرای حقوق اخلال ایجاد می‌شود؛ یعنی هدف اصلی صاحب حق، استفاده از آن به هدف اضرار دیگران می‌باشد. (سنهوری، بی تا، ۸۳۸) در مورد ضمان ناشی از سوءاستفاده از حق می‌توان به اصل ۴۰ قانون اساسی اشاره کرد که در این ‌باره مقرر می‌دارد: «هیچ‌کس نمی‌تواند اعمال حق خویش را وسیلۀ اضرار غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد». ریاست خانواده به‌موجب ماده‌ی ۱۱۰۵ از خصایص شوهر می‌باشد و از جمله حقوق او در خانواده محسوب می‌گردد. البته ریاست خانواده تنها در قالب حق نمی‌باشد بلکه نوعی تکلیف نیز می‌باشد؛ اما چنانچه شوهر از این حق قانونی خود تجاوز نماید و آن را مبنای اعمال قدرت و زورگویی در خانواده قرار دهد و موجبات اضرار خانواده را فراهم نماید، از مبنا و هدف قانون‌گذار در این زمینه تجاوز نماید اقدام به تجاوز از حق نموده و چه‌بسا ممکن است شکل سوءاستفاده از حق نیز به خود بگیرد.

 

استیفاء

استیفاء در لغت به معنی تمام فرا گرفتن، تمام گرفتن حق یا مال خود از کسی گرفتن می باشد. (دهخدا، ۱۳۷۷، ۱۸۶۸) و در اصطلاح، بهره مند شدن و انتفاع از مال یا عمل دیگری است؛ جایی که شخص به هزینه یا کار دیگری بر دارایی خود می افزاید خواه به صورت تملک باشد یا استفاده از منابع. استیفاء به دو صورت است: مشروع و نامشروع. استیفاء در صورتی مشروع است که از راه تراضی و با اذن صاحب حق یا فاعل کار صورت گیرد و استیفای نامشروع یا «بدون جهت» در صورتی است که شخص به زیان دیگری و بدون رضای او بر دارایی خویش بیفزاید. (کاتوزیان، ۱۳۸۹، ۲۳۹) استیفاء در قانون مدنی در باب الزاماتی که بدون قرارداد حاصل می شوند، جزو موجبات و منابع ضمان قهری، در ردیف غصب، اتلاف و تسبیب قید گردیده است و ماده ‎۳۳۶ قانون مدنی به استیفای از عمل غیر اختصاص داده شده است و منظور از عمل به کار رفته در این مادۀ قانونی عمل مشروع می‌باشد»؛ چراکه هیچ کس نمی‌تواند انجام کار نامشروعی از دیگری تقاضا کند[۱۰]. آنچه در بحث ضمان مدنظر ما می‌باشد استیفای نامشروع است که به موجب آن انتفاع از کار یا مال دیگری بدون اذن او صورت گرفته است. در صورتی که زوجه به تقاضای زوج کارهایی را انجام بدهد که بر او واجب نبوده و قصد تبرّع هم نداشته باشد، می‌تواند اجرت المثل آن کارها را از زوج مطالبه کند. شاید چنین به نظر برسد که مثال ذکرشده، یک مثال برای استیفای مشروع است، در صورتی که آنچه موجب ضمان می‌شود استیفای نامشروع است. پاسخ این است که اگر زوج اجرت المثل آن کارها را ندهد و درنتیجه از کارهای زوجه به نفع خود استفاده کرده باشد، در واقع استیفای نامشروع کرده است و استیفای نامشروع یکی از موجبات ضمان می‌باشد.

فصل سوم: ضمان زوجین ناشی بر هم زدن نامزدی

ضمان زوجین ناشی از بر هم زدن نامزدی
نامزدی یکی از مباحث حقوق خانواده می‌باشد. خواستگاری و نامزدی مقدمه نکاح است و با توجه به اهمیّت ذی‏المقدمه، مقدمه هم مهم تلقّی می‏شود. در حقوق موضوعه برگرفته از قانون مدنی، قانون‌گذار ما به اجمال نامی از این نهاد برده و به گونه ای بر وجود واقعی آن صحّه گذاشته است. نظر به اینکه قوانین مربوط به خواستگارى و نامزدى که در قانون مدنى آمده است، قوانین مستقیم اسلامى نیست؛ یعنى نص و دستور صریحى از خود اسلام در اغلب اینها نرسیده است و قانون مدنى آنچه در این زمینه گفته طبق استنباطى است که از قواعد کلى اسلامى کرده است. (مطهری، ۱۳۷۸، ۵۱) و از آنجایی که نامزدها در دورۀ نامزدی به عنوان زوجین بالقوه محسوب می‌شوند، لذا این فصل به ضمان دورۀ نامزدی اختصاص می‌یابد.

 

مفهوم نامزدی

در صورتى که از طرف مردى نسبت به زنى خواستگارى شود که بعداً با او ازدواج نماید و زن موافقت کند، آن را در اصطلاح عرف «نامزدى» گویند و هر یک از آن دو نامزد دیگرى خوانده می شود. پیشنهاد زناشوئى از طرف مرد و موافقت زن با این امر، ایجاد تعهد به انعقاد زوجیت نمی کند، همچنانى که موجب پیدایش علقۀ زوجیت نمی گردد، بلکه نامزدى وعدۀ ازدواج است که تعهد اخلاقى ایجاد می نماید. (امامی، ۱۳۸۶، ۲۷۰) البته منظور این نیست که فقط تعهد اخلاقی ایجاد می‌کند بلکه علاوه بر تعهد اخلاقی در بعضی موارد تعهد حقوقی نیز ایجاد می‌کند مثلاً جایی که هرکدام از زوجین بدون عذر موجه نامزدی را بر هم زنند.
معنای عرفی نامزدی این است که پسر و دختر، هم آمادگی خود را برای ایجاد خانواده اعلام می دارند و هم ملتزم می شوند که همسر همدیگر باشند. (کاتوزیان، ۱۳۸۸، ۳۹) تراضی پسر و دختر یا زن و مرد برای ازدواج در آینده نامزدی یا وعدۀ ازدواج نامیده می‌شود. (صفایی و همکاران، ۱۳۸۴، ۱۷)
بنابرآنچه که گفته شد می‌توان نتیجه گرفت که نامزدی عبارت است از فاصلۀ زمانی میان تراضی زوجین و اجرای مراسم عقد دائم شرعی واین همان تعریفی است که عرف از نامزدی کرده است و به گونه ای نیست که ایجاد علقۀ زوجیت کند؛ چراکه هرکدام از نامزدها هر زمان که بخواهند می‌توانند آن را به هم بزنند. بنابراین باید گفت ازآنجایی که در فاصله زمانی خواستگاری و تراضی هیچ گونه توافقی در کار نیست لذا هیچ گونه ضمانتی و به عبارت دقیق تر هیچ گونه سوء استفاده ای در کار نیست تا بحث ضمانت این دوره نیز بررسی شود.البته ممکن است ایراد شود که نامزدها هنوز ازدواج نکرده اند و بر آنها زوجین اطلاق نمی شود و از محل بحث یعنی ضمان زوجین خارجند اما با توجه به اینکه در عرف ما معمولا نامزدها از طریق عقد موقت به یکدیگر محرم هستند می توان آنها را نیز زوجین قلمداد نمود و ضمانشان را بررسی کرد؛ چراکه معنا و مفهوم زوجین عبارت است از اینکه بین آنان رابطه زناشویی وجود داشته باشد و همانطوری که ذکر شد با توجه به عقد موقت با یکدیگر محرم هستند و بنابراین بر آنان می توان زوجین اطلاق نمود.

 

ماهیت حقوقی نامزدی

نامزدی یا وعده نکاح مقدمه ازدواج است و خود ازدواج نیست. قانون‌گذار در ماده ۱۰۳۵ قانون مدنی[۱۱] نیز به این نکته تصریح کرده است. مرد یا زن باید تا آخرین لحظه در تصمیم‏ گیری آزاد باشد و بتواند در کمال آزادی تصمیم بگیرد. به همین دلیل در ادامه ماده مذکور می‏خوانیم: «بنابراین، هر یک از زن و مرد مادام که عقد نکاح جاری نشده می‏تواند از وصلت امتناع کند و طرف دیگر نمی‏تواند به هیچ وجه او را مجبور به ازدواج کرده و یا از جهت صرف امتناع از وصلت مطالبه خسارتی نماید.». (قاسم زاده، ۱۳۷۹، ۹۱)البته باید توجه داشت که این ماده رافع ضمان نامزدی نیست، زیرا تا زمانی که خساراتی از طرف یکی از طرفین به دیگری وارد نشود نمی توان مطالبه خسارت نمود، لذا از آنجایی که نکاح قراردادی مهم است و آثاری خطیر به بار می آورد، قانون‌گذار به مرد و زن امکان داده است که تا آخرین لحظۀ قبل از وقوع عقد، از تصمیم خود باز گردند و وعدۀ ازدواج را بر هم بزنند. (صفایی وامامی، ۱۳۹۲، ۴۰) هر چند قانون گذار برهم زدن چنین وعده ای را امکان پذیر دانسته است، اما چنین امکانی به معنای جواز سوء استفاده از این حق نمی باشد و چنانچه هرکدام از نامزدها از این حق سوء استفاده کند و باعث خسارتی گردد، به موجب قواعد مسئولیت مدنی مسئول جبران خسارت است.سوالی که در اینجا ممکن است پیش آید این است که آیا کسی که خواستگاری را به هم می زند در مقابل دیگر خواستگاران ضمانتی برعهده او است یا نه؟ با توجه به اطلاق ماده ۱۰۳۵ قانون مدنی باید گفت که همانطوری که صرف امتناع از وصلت جهتی برای مطالبه خسارت نمی باشد، پس به طرق اولی باید گفت که هیچ گونه ضمانی در برابر سایر خواستگاران ندارد و هم چنین از آنجایی که قانونگذار در مقام بیان است وبه چنین ضمانتی اشاره نکرده است پس این نیز به نوبه خود دلیل براین است که در مقابل سایر خواستگاران ضامن نیست.
بنابراین نتیجه می گیریم نامزدی که با دادن وعده ی همسری دیگری را بفریبد یا بدون علت موجه پیمان خود را به هم زند، از حقی که قانون به او داده است سوء استفاده کرده است و باید زیان های ناشی از آن را جبران کند. نامزد می تواند از نکاح منصرف شود اما نمی تواند این حق را وسیله ی استفاده ی نامشروع یا راضی کردن هوس یا جبران بی احتیاطی و تردید خود سازد. به بیان دیگر ضمان نامزد به دلیل تقصیر اوضاع و احوالی است که با رجوع از وعده همراه شده و الزامی قهری دارد.

 

ضمان ناشی از بر هم زدن نامزدی

در مورد خسارات وارده در اثر به هم خوردن نامزدی، قانون مدنی قبل از اصلاحات سال ۱۳۷۰ در مادۀ ۱۰۳۶ مقرّر می داشت: «اگر یکی از نامزدها وصلت منظور را بدون عذر موجهی بر هم زند در حالی که طرف مقابل یا ابوین یا اشخاص دیگر به اعتماد وقوع ازدواج مغرور شده و مخارجی کرده باشند، طرفی که وصلت را بر هم زده است باید از عهدۀ خسارت وارده برآید ولی خسارات مزبور فقط مربوط به مخارج متعارفه خواهد بود». این ماده در تاریخ ۸/۱۰/۶۱ حذف گردید، اما به نظر می‌رسد علت موجه فقهی و شرعی برای حذف این ماده وجود ندارد؛ چرا که این گونه خسارات طبق شرع وقانون قابل مطالبه است. (دیانی، ۱۳۷۸، ۳۸) با وجود اینکه این ماده حذف گردیده است ولی اینگونه خسارات طبق قانون مسئولیت مدنی (مادۀ ۱ قانون مسئولیت مدنی) و قاعده غرور قابل مطالبه است؛ زیرا بر طبق مادۀ ۱ قانون مسئولیت مدنی کلیه خسارات اعم از مادی و معنوی قابل مطالبه است؛ و هم چنین با توجه به قاعدۀ غرور می‌توان شخص برهم زننده نامزدی مجبور به جبران خسارت نمود؛ چرا که فرض بر این است که طرفی که به او وعده نامزدی داده شده است با این وعدۀ نامزدی مغرور شده است و مخارجی را محتمل گردیده و یا اینکه عواطف و احساسات او خدشه دار گردیده است که در این موارد شخص بر هم زننده نامزدی مجبور به جبران خسارت است.

 

اعمال صادره از جانب انسان فقط مربوط به یک سری اعمال فیزیکی و یا جسمی نیست بلکه شامل نیات و امور قلبی نیز می­ شود، «ممکن است پرسشی در این جا مطرح شود که : آیا می توان کلمه «عمل» را در مورد امور معنوی از قبیل ایمان به مبدأ، معرفت خداوند متعال، اعتقاد به نبوت پیامبران، نیت خالص و نظایر این امور به کار برد؟ پاسخ این پرسش مثبت است زیرا در سخنان اولیای دین کلمه­ی عمل در زمینه­ باورها و انگیزه ها و امور معنوی نیز به کار رفته که در این جا به عنوان نمونه به چند جمله از یک روایت اشاره می­ شود: ابوعمروزمی­گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم، ای عالم بزرگ من بگویید کدام عمل نزد خداوند افضل و برتر است حضرت در پاسخ فرمودند: آن عملی که خداوند هیچ یک از اعمال را بدون آن قبول نمی­ کند، گفتم آن عمل کدام است؟ فرمودند: ایمان به خداوندی که جز او معبودی شایسته پرستش نیست، عرض کردم آیا به من نمی­گوید که ایمان، گفتن و عمل است یاگفتن است بدون عمل؟ پاسخ فرمودند: تمام ایمان عمل است و گفتن قسمتی از عمل است.» (اصفهانی، ۱۳۸۷، ص۶۳)
باتوجه به روایت مذکور در می­یابیم که ایمان ارتباط مستقیمی با عمل دارد به طوری که می­توان از کلام امام صادق (ع) این چنین برداشت کرد که ایمان بدون عمل مثمر ثمر نخواهد بود، خود ایمان به عنوان یک امر معنوی، یک عمل محسوب می­ شود آن هم از نوع قلبی و درونی و تا ایمان در وجود انسان ریشه ندوانده باشد و از مرحله زبان عبور نکرده باشد به شکل عمل خالصانه نمود پیدا نخواهد کرد.

 

۲-۳ قلب مرکز انجام تمامی اعمال

برخی ها ممکن است این تصور را داشته باشند که اعمال انسان ها در مغز پردازش و دسته بندی می­شوند و بعد توسط فرد و اعضای بدن از جمله دست و پا و… به مرحله ی اجرا می­رسند و حال آن که واقعیت چیزی غیر از این می­باشد. «واقع این است که اعضای تصرف انسان خیلی بیشتر از تصور ماست برای این که او خوب می ­تواند با نقاط مختلف بدن خود و با گوشه ها و چشم و اشارت های ابرو و لب ها و دندان ها کارهای زیادی به جا آورد و در جهان خیر و شر انجام بدهد. به طور کلی اعضای عمل اجزایی از بدن هستند که با اراده قلب در موجودات جهان تأثیر می­ کند و به آن ها تغییر می­ دهند و این که هیچ عضوی بدون خواست دل نمی ­تواند عملی اختیاری انجام دهد.» (رضوی، ۱۳۵۰، ص۸) این رویه­ی سهل و جامع از لسان قرآن «لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فی‏ أَیْمانِکُمْ وَ لکِنْ یُؤاخِذُکُمْ بِما کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلیمٌ» (بقره، ۲۵۵)(خدا شما را به خاطر سوگندهاى لغوتان [که جدى و حقیقى نیست و عادتاً بدون قصد قلبى بر زبان جارى مى‏شود] مؤاخذه نمى‏کند، ولى شما را به خاطر آنچه دل‏هایتان [از سوگند جدى و حقیقى‏] مرتکب شده مؤاخذه مى‏کند؛ و خدا بسیار آمرزنده و بردبار است.) قابل توجه است.« قرآن کریم علاوه بر این که قلب را عضوی کارگر می­داند او را فرمانده سراسر اعضای عامله هم می­شمارد و تصریح می­ کند که هر چه در دل آدمی نهان است از اعتقاد های نیک و یا بد و اراده های پسندیده و یا ناپسند مانند اعمال دیگر او حساب و باز خواست دارد، ثواب یاعقاب دارد.» (رضوی، ۱۳۵۰، ص۸) آیات و روایات فراوانی در این مورد که خداوند به قلب و درون انسان توجه دارد، موجود است که به برخی از آن ها اشاره می­کنیم:
«َ إِنْ تُبْدُوا ما فی‏ أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِر لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ» (بقره، ۲۸۴) (اگر آن چه را در دل دارید، آشکار سازید یا پنهان خداوند شما را بر طبق آن محاسبه می­ کند.)
مرحوم علامه طباطبایی (ره) با توضیحی که ذیل این آیه در تفسیر المیزان بیان کرده اند این معنا که قلب مرکز انجام تمام اعمال است را تأیید می­ کنند. «وقتى فعلى از کسى صادر شد، عقل هر کس از آن فعل کشف مى‏کند که فلان صفتى که مناسب با این فعل است در نفس فاعل وجود دارد. چون اگر این صفات و ملکات در نفس مستقر نبود، افعال مناسب با آن از جوارح صادر نمی­‏شود. پس با صدور این افعال براى عقل روشن مى‏شود که منشأیی براى این افعال در نفس فاعل هست‏.» (طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۲: ص۶۷۱) بنابر تفسیر شریف می­توان گفت که سر چشمه­ی اعمال انسان همان قلب اوست و حق است اگر خداوند طبق آن چه که در قلب می­گذرد جزای انسان ها را بدهد.
همچنین درآیه پیش رو می­بیینیم که هر آن چه که از اعمال انسان است از درون و سینه ی او سر چشمه می­گیرد و بار دیگر این نکته را گوشزد می­ کند که قلب مرکز انجام تمامی اعمال است و خداوند نسبت به آن علم مطلق دارد.«وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَ ما یُعْلِنُونَ‏» (نمل، ۷۴) (و پروردگارت آنچه را در سینه هایشان پنهان می­دارند وآنچه راآشکار می­ کنند به خوبی می­داند.)
برای خداوند که علم مطلق است فرقی نمی­ کند که افراد عملی را آشکارا انجام دهند یا آن را مخفی نگه دارند او در هر صورت به اعمال انسان آگاه است و بر طبق آن، محاسبه می­ کند. منظور این است که علاوه بر اعمال ظاهری قابل مشاهده یک سری اعمال در درون انسان نیز اتفاق می­افتد که خداوند به آن ها محیط است و انسان را طبق آن مؤاخذه خواهد کرد و همچنین مرکز انجام تمامی اعمال قلب انسان می­باشد. این آیه «وَ حُصِّلَ‏ ما فِی الصُّدُور» (عادیات، ۱۰) (و آن چه درون سینه هاست آشکار می­گردد.) صراحتا به این نکته اشاره دارد که، قلب انسان نیز مرتکب اعمالی می­ شود که در روز جزا حساب رسی خواهد شد. همان طور که علامه طباطبایی (ره) فرمودند: «منظور از تحصیل ما فى الصدور، بر ملا شدن نهان‏هایى است که هر کس در باطن خود پنهان کرده، در آن روز این باطن ها ظاهر مى‏شود، که هر فردى همان طور که به حساب ظاهرش رسیدند، و جزاى اعمال ظاهریش را دادند، به حساب باطنش هم برسند، و جزاى آن را نیز بدهند.» (طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۲۰: ص۵۹۲)در نتیجه می­توان گفت که «مغز درباره ی نیک و بد چیزی می­اندیشد، چشم بر آن نگاه می­ کند، پا به سوی آن می­رود دست هم آن را بر می­دارد و هر عضو دیگر هم یاری مخصوص به خود را انجام می­دهد ما را به این حقیقت می­رساند که همه ی اعضای بدن تابع یک مرکز هستند به طوری که قدرت تخلف از آن ندارد و این فرمانده دل است، قلب انسان است.»(رضوی، ۱۳۵۰، ص۸)
در کلام ائمه­ی معصومین (علیهم السلام) این عبارت را که قلب فرمانده و کانون اصلی ایجاد عمل است نیز به چشم می­خورد:
۱٫پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند «همانا کردارها با نیت های قلبی است و برای هر مردی همان هست که در دل می­پروراند.»(عاملی، ۱۴۰۹، ج۱:ص۸)
همان گونه که پیامبر اکرم (ص) فرمودند دل کانون اصلی انجام اعمال است اگر دل حرم الله شد، اعمال و رفتار انسان نیز سامان می­یابد و طبیعتا نتیجه ­ی آن هم خوشی وشادی در همه ی لحظات عمر و قطعا رضای پروردگار و همنشینی با اولیاء خدا خواهد شد.
۲٫امام صادق (علیه السلام) «بدانید که حتما نیت، عمل است.»(قمی، ۱۴۱۴، ج۲: ص۶۲۸)
۳٫پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) «خداوند به صورت های شما نگاه نمی­ کند ولی به دل های شما نگاه می­ کند.» (تر جمه اسرار الصلاه، ص۲۴) بنابر روایاتی که گذشت انسان باید مراقب باشد که در درونش چه می­گذرد، اجازه ورود هر فکر و وهمی را به آن ندهد و دروازه­ی دلش را فقط به سوی خوبی ها ونیکی ها باز بدارد.

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

۲-۴ چگونگی جلوه اعمال

اعمالی که انسان ها مرتکب می­شوند دارای نمود های خاصی می­باشد، ممکن است که این اعمال در قالب نعمت های اخروی و یا در قالب نقمت ها نمود پیدا کند، چگونگی نمود آن ها در نظر علما متفاوت است در واقع در این راستا نظرات متفاوتی هست که برای روشن شدن بحث به بیان آن ها می­پردازیم «دسته ای از علما معتقدند که جزای اعمال، قرار دادی است یعنی چنان که در این جهان برای هر جرمی، کیفری از طرف قانون گذاران تعیین شده است خداوند بزرگ، برای هر عملی کیفر و پاداش خاصی معین نموده است و هرگونه پاداش و کیفر مخلوق خداوند است، و ارتباطی با انسان ندارد. دسته ی دیگری معتقدند که تمام کیفر ها و پاداش ها مخلوق نفس و روح انسانی است که نفس انسانی بی اختیار در آن جهان آن ها را خلق می­ کند، آنان می­گویند کردار نیک و بد در این جهان در نفس انسانی بی اختیار ملکات خوب و بد را ایجاد می­نماید. دسته ی سوم، تمام پاداش ها و کیفرها حقایق اعمال دنیوی ماست، هر کرداری از ما یک صورت دنیوی دارد که ما آن را مشاهده می­نمایم و یک صورت اخروی دارد که هم اکنون در دل آن عمل نهفته است، در روز رستاخیز پس از تحولات و تطوراتی که در آن رخ می­دهد شکل کنونی و دنیوی خود را از دست داده و با واقعیت اخروی و روز باز پسین خود جلوه می­ کند، جزاء اعمال هر انسانی عین اعمال او خواهد بود.»(اصفهانی،۱۳۸۷:ص۵۷و۵۸)

پایان نامه حقوق

آیات و روایات نظریه ی اخیر راتأیید می­ کنند، همانطور که قرآن می­فرماید«یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»(آل عمران، ۳۰)(روزی که هر کس آن چه را از کار نیک انجام داده حاضر می­بیند وآرزو می­ کند میان او و آن چه از اعمال بد انجام داده فاصله زمانی زیادی باشد.)
این آیه به این نکته اشاره دارد که همه اعمال چه خوب و چه بد در صحنه قیامت حاضر خواهد بود و در قالب نعمت ها و نقمت ها نمود خواهد کرد، به عنوان مثال خوردن مال یتیم در قیامت به شکل خوردن آتش نمود پیدا خواهد کرد. «إِنَّ الَّذینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ‏ الْیَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فی‏ بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعیراً »(نساء، ۱۰) (کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و ستم می­خورند تنها آتش می­خورند و به زودی در شعله های آتش می­سوزند.)
این آیه به نوعی به تجسم اعمال هم اشاره دارد و در واقع می­خواهد بیان کند که خوردن مال یتیم در این دنیا، چیزی جز آتش در آن دنیا نیست. «از این آیه استفاده می­ شود که اعمال ما علاوه بر چهره ظاهرى خود، یک چهره واقعى نیز دارد که در این جهان از نظر ما پنهان است، اما این چهره‏هاى درونى، در جهان دیگر ظاهر می­شوند و مسئله تجسم اعمال را تشکیل می­ دهند قرآن در این آیه مى‏گوید: آن ها که مال یتیم مى­خورند گرچه چهره ظاهرى عمل شان بهره‏گیرى از غذاهاى لذیذ و رنگین است، اما چهره واقعى این غذاها آتش سوزان است، و همین چهره است که در قیامت آشکار می­ شود.چهره واقعى عمل همیشه تناسب خاصى با کیفیت ظاهرى این عمل دارد، همان گونه که خوردن مال یتیم و غصب حقوق او، قلب او را مى‏سوزاند و روح او را آزار مى­دهد چهره واقعى این عمل آتش سوزان است.» (مکارم شیرازی، ۱۳۷۴، ج۳: ص۲۸۱) روایات زیادی نیز به تجسم اعمال انسان اشاره دارد، و این که هر عمل دارای نتیجه ی خاص خودش است و برای همه ی افراد نمود خواهد کرد و استثناء پذیر هم نخواهد بود. این معنی در روایت زیر از پیامبر (ص) به چشم می­خورد:
«اتَّقُوا الظُّلْمَ فَإِنَّهُ ظُلُمَاتُ یَوْمِ الْقِیَامَهِ.»(از ستمگری بپرهیزید، زیرا ستم در روز قیامت به صورت تاریکی ها نمایان خواهد شد.) (کلینی، ۱۴۰۷، ج۲: ص۳۳۲)
روایتی که گذشت صراحتا تجسم اعمال در روز جزا را یادآوری می­ کند «اعْمَالُ الْعِبَادِ فِی عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِی آجِلِهِمْ»(آن چه بندگان در دنیا می­ کنند در آخرت جلوی دیدگانشان خواهد بود.) (نهج البلاغه، ح۷) انسان تا در این دنیاست با محدودیت هایی برای دیدن حقایق و انعکاس اعمال رو به رو است اما با مرگ تمامی اعمال و تجسم هر کدام، در مقابلش قرار خواهد گرفت. «اعمال بندگان خدا در آخرت جلو چشمان شان قرار مى‏گیرد یعنى آشکارا در برابر چشمان شان قرار مى‏گیرد نفوس مردم تا وقتى که در دنیاست، هم نقش خوبى و هم بدى دارد، لکن در پوشش هایى از اشکال جسمانى و موانعى که از درک واقعیّت ها وجود دارد، امّا وقتى که این پوشش ها با جدایى از دنیا به یک طرف روند، تمام امور روشن مى‏شود، و در نتیجه، هر کار خوبى را که انجام داده و زمینه هر کار بدى را که داشته است، در مى‏یابد.» (بحرانی، ۱۳۷۵، ج۵: ص۴۰۴) همان طورى که خداوند متعال فرموده است: «فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ» (ق، ۲۲) (پس ما پرده بى‏خبرى را از دیده [بصیرت‏] ات کنار زدیم در نتیجه دیده‏ات امروز بسیار تیزبین است.) و همین طور آیه «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً» (آل عمران، ۳۰) (روزى که هر کس آن چه را از کار نیک انجام داده و آنچه را از کار زشت مرتکب شده حاضر شده مى‏یابد.)
این روایت از امام صادق (ع) تجسم اعمال را به زیبایی برای ما به تصویر کشیده است «وقتی انسان مؤمن را در قبر می­گذارند دری از جهان غیب به روی او گشوده می­ شود و او جایگاه خود را در بهشت خواهد دید، و در این حال مردی را با چهره ی زیبا مشاهده می­ کند که هرگز زیباتر از او را ندیده است، پس به او می­گوید: تو کیستی؟ او در پاسخ می­گوید :أنا رایک الحسن الذی کنت علیه و عملک الصالح الذی کنت تعمله.من نیت پسندیده و عمل شایسته تو می­باشم، آن گاه درباره انسان کافر هم یادآوری می­ شود که او نیز عقیده ی باطل و کردار ناشایست خود را به صورت زشت رو ترین انسان مشاهده می­ کند.»(کلینی، ۱۴۰۷، ج۳: ص۲۴۲)

 

۲-۵ انقطاع عمل با مرگ

یکی دیگر از موضوعاتی که با اعمال انسان ارتباط مستقیم دارد، مرگ است. کانال مرگ مسیری است که بعد از آن، انجام عمل را به کلی متوقف می­ کند و به انسان می فهماند که فرصتش به اتمام رسیده و هم اکنون زمان برداشت عمل است.«دنیای آدمی دار تکلیف و عمل است و نمی ­تواند محل ثمر و نتیجه باشد ظرف نتیجه باید با ظرف عمل متفاوت باشد و عمل و ثمر نمی ­تواند در یک عالم بگنجد، چون محل عمل دنیاست و­نمی­ شود نتیجه نیز در آن باشد و عمر آدمی نمی ­تواند در ظرف عمل ثمرهایی داشته باشد، عالم دیگری باید باشد تا جزای کردار خوب و بد را در یابد که در لسان شرع و دین از آن عالم با عنوان عالم آخرت تعبیر می­ شود.» (نکونام، ۱۳۸۵، ص۳۵)
با مرگ انسان، اعمال او چه خوب و چه بد منقطع خواهد شد و هیچ کس توان انجام عمل را ندارد به همین دلیل است که کافران از خداوند در خواست بازگشت به دنیا را برای انجام عمل دارند اما این خواسته ­آن ها هرگز محقق نخواهد شد.«إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعین‏» (بقره، ۱۶۱) (کسانی که کافر شدندودر حال کفر از دنیا رفتند لعنت خداوند وفرشتگان وهمه مردم برآن ها خواهد بود.)
دراین آیه و آیات بعد می­خواهد بیان کند، کسانی که عمل کفر را انجام داده اند و بدون توبه و در حال کفر از دنیا رفتند، در همان حال وارد صحنه قیامت خواهند شد چرا که مرگ یک فرایند غیر قابل بازگشت است و با ورود به آن همه چیز برای انسان تمام خواهد شد و هیچ گونه فرصتی به او برای انجام هیچ عملی اعم از توبه یا انجام اعمال صالح و…داده نخواهد شد.
آیات زیر مؤیدی برای گفتار فوق است:
«وَ لا تُصَلِّ عَلى‏ أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلى‏ قَبْرِهِ إِنَّهُم کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ » (توبه، ۸۴) (هرگز بر مرده ی هیچ یک از آنان نماز نخوان وبر کنار قبرش نایست چرا که به خدا ورسولش کافر شدند ودر حالی که فاسق بودند از دنیا رفتند.)
«وَ أَمَّا الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ » (توبه، ۱۲۵)
(و اما آن ها که در دل هایشان بیماری است پلیدی بر پلیدی شان افزود واز دنیا رفتند در حالی که کافر بودند.) با مراجعه به تفاسیر این آیات به این نکته خواهیم رسید که با مرگ فرصت برای بازگشت و انجام اعمال از انسان گرفته خواهد شد و زندگی اخروی او در گرو اعمال انجام داده خواهد بود «کسانی که قلب شان دچار مرض شده همانند کتمان کنندگان حق گرفتار لعن خدا و فرشتگان‏ و مردم می­شوند با این تفاوت که چون تا آخر عمر بر کفر، اصرار ورزیده‏اند طبعا راه بازگشتى بر ایشان باقى نمى‏ماند. آن ها جاودانه در این لعنت الهى و لعنت فرشتگان و مردم خواهند بود، بى آن که عذاب خدا از آن ها تخفیف یابد و یا به آن ها مهلت و تأخیرى داده شود.» (مکارم شیرازی، ۱۳۷۴، ج۱: ص۵۵۴)
برخی از اعمال هستند (خوب و یا بد) نتایج آن ها بعد از مرگ نیز ادامه دارد و دائما عامل عمل را تحت تأثیر خود قرار می­دهد که به آن ها اعمال ماتأخر گفته می­ شود. روایات زیر مؤید کلام ماست:
امام صادق (علیه السلام) :«شش خیر است که بعد از مرگ مؤمن به او می­رسند: فرزندی که برایش آمورزش بطلبد و قرآنی که بعد از او بماند و کشت که آن را بکارد و چاه آبی که آن را بکند و صدقه ای که در جریان گذارد و طریقه ی نیکویی که بعد از او آن را بگیرند و بروند.» (عاملی، ۱۴۰۹، ج۲: ص۶۵۲) ازظاهر روایت می­توان دریافت که همه­ی اعمال ما دارای جنبه ها­ی باطنی بوده، که انسان ها قادر به دیدن آن نیستند و ممکن است اثرات آن را در این دنیا و بعد از مرگ نیز ادامه داشته باشند. این نکته در روایت زیرنیز بیان شده است: «سه فضیلت به دنبال مرد پس از مرگ می رود: صدقه ای که در زندگی خویش برای خدا به جریان گذارد بعداز وفات او برایش جاری خواهد بود و طریقه و هدایتی که آن را معمول نماید و پس از وفاتش بر طبق آن عمل شود و فرزند صالحی که برایش دعا نماید.» (همان)
این روند در مورد اعمال ناپسند نیز وجود دارد «امام باقر (علیه السلام) :«آنان که باب ضلالتی را به مردم یاد دهند به اندازه وزر و وبال کسانی که بر آن عمل نمایند برایشان وزر و وبال خواهد بود و اینان از اوزار آنان چیزی نمی­ کاهند.» (همان، ص۴۹۶)
این روایت به این نکته اشاره دارد، همان گونه که ثمرات کار خیر ادامه دارد اعمال زشت و ناشایست نیز دارای نتایج خاص خود هستند و همواره بنیان گذار خود را تحت تأثیر قرار خواهند داد.

 

۲-۶ نامه اعمال

یکی دیگر از مباحث بسیار مهم در رابطه با اعمال انسان وجود حقیقتی است به نام نامه اعمال. طبق آیات قرآن و روایات امامان معصوم (علیهم السلام) برای هر فرد یک نامه ی اعمال متصور است، نامه ای که تمامی اعمال انسان ها را از کوچک تا بزرگ در بر می­گیرد در واقع این نامه در روز قیامت به عنوان یک سند معتبر در مقابل انسان گشوده می­ شود، در آن هنگام است که انسان متحیر می­ شود، و با خود می­گوید این چه کتابی است که هیچ چیزی رافرو نگذاشته است وهمه چیز در آن ثبت شده است، در واقع حال هر کس متناسب با اعمالی که انجام داده است طبق آیات قرآن متفاوت خواهد بود «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمینِهِ‏ فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَه» (الحاقه، ۱۹) (پس کسی که نامه اعمالش را به دست راستش دهند فریاد می­زند که نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید.)کسانی که در دنیا در مسیر بندگی خداوند متعال بود ه اند و در نامه اعمالش جزء اعمال صالح ثبت نشده است در هنگام دادن نامه اعمال از شدت شعف وشادی فریاد بر می­آورد و دوست دارد همگان نامه اعمال او را ببینند.
«وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ‏ فَیَقُولُ یا لَیْتَنی‏ لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ» (الحاقه، ۲۵) (و.اما کسی که نامه اعمالش را به دست چپش بدهند می­گوید ای کاش هرگز نامه اعمالم رابه من نمی­دادند.) اما کسی که سرمایه ی عمر خویش را تباه ساخته است هنگام گرفتن نامه عملش با حسرت و ناراحتی می­گوید ای کاش نامه ­ی اعمالم را نمی­دیدم.
خداوند متعال برای این که در روز جزا حجت را بر انسان ها تمام کند و به آن ها نشان دهد که چه اعمالی را انجام داده اند، دو ملک را به عنوان کاتب اعمال بر ایشان گمارده است و «ازجمله اموری که بدان معتقد هستیم، ثبت اعمال می­باشد که در چند جای قرآن صریحا می­فرماید که کرام الکاتبین اعمال را می­نویسند« فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا کُفْران لِسَعْیِهِ وَ إِنَّا لَهُ کاتِبُونَ‏» (انبیاء، ۹۴) (پس کسى که برخى از کارهاى شایسته را انجام دهد در حالى که مؤمن باشد، نسبت به تلاشش ناسپاسى نخواهد شد، و ما یقیناً [تلاشش را] براى او مى‏نویسیم.) ظاهر آیه این را می­رساند که قطعا اعمال انسان نوشته و ثبت خواهد شد اما کیفیت وچگونگی آن را کسی نمی داند. ‏و در جای دیگر از این دو ملک به رقیب و عتید تعبیر می­فرماید «کلمه رقیب به معناى محافظ، و کلمه عتید به معناى کسى است که فراهم کننده مقدمات آن ضبط و حفظ است، خلاصه یکى مقدمات را براى دیگرى فراهم مى‏کند تا او از نتیجه کار وى آگاه شود.» (طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۱۸: ص۵۲۱).«که حتی کوچک ترین حرفی را یاداشت می­نمایند البته به چه کیفیت است ،با قلم و کاغذ است یا جور دیگر، ما چه دانیم! اجمالا از هر چه که فرض کنید صرف نظر نمی­ شود حتی قصد خیر راهم می­ نویسند.» (دستغیب، ۱۳۶۲، ص۵۷)
این مطلب هم از امامان معصوم (علیهم السلام) مورد سؤال قرار گرفته است «راوی از امام (علیه السلام) می پرسد:از نیت خیر چگونه اطلاع پیدا می­ کنند که یاداشت نمایند؟حضرت فرمودند: شخص نیت خیر که می­ کند بوی عطرش بلند می­ شود و آن ها می­ فهمند، گاهی هم نیت شر می­ کند، بوی گندش ایشان را می­ آزارد. اگر کسی نیت خیر کرد، حسنه ای برایش نوشته می­ شود، اگر به جا آورد، ده حسنه، اما گناه یکی بیشتر نوشته نمی­ شود، آن هم اگر به جا ی آورد. لطف دیگر آن که هرگاه کسی گناه کرد عتید می­خواهد بنویسد، رقیب می­گوید:مهلتش ده شاید پشیمان شد و توبه کرد، تاپنج یا هفت ساعت به او مهلت می­دهند، اگر توبه نکرد، می­گویند چقدر بنده ی بی حیایی است و گناهش ثبت می­ شود.» (همان)

 

۲-۶-۱ اقامه میزان و سنجش اعمال

یکی از مراحلی که در روز قیامت پیش روی انسان هاست اقامه میزان برای سنجش اعمال است. میزان یعنی ترازو، در آن جاست که انسان هر آن چه را که در دنیا انجام داده اند مقابل خویش می­ بیند واکنون باید آماده ی حساب­رسی باشد، این مرحله حقیقتا یکی از سخت ترین مراحل قیامت می­باشد، چرا که همه ­ی اعمال انسان از ریز تا درشت بررسی خواهد شد آیات قرآن نیز بر آن تأکید کرده است «وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَهِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّهٍ مِنْ خَرْدَلٍ‏ أَتَیْنا بِها وَ کَفى‏ بِنا حاسِبینَ (انبیاء، ۴۷) (و ترازوهاى عدالت را در روز قیامت مى­‏نهیم و به هیچ کس هیچ ستمى نمى‏­شود؛ و اگر [عمل خوب یا بد] هم وزن دانه خردلى باشد آن را [براى وزن کردن‏] مى‏آوریم، و کافى است که ما حسابگر باشیم.)
میزان وترازوی خداوند حق است وبه هیچ کس ظلم نخواهد شد «از جمله اموری که بایستی به آن اعتقاد داشت میزان است. میزان اعمال در روز قیامت بر پا می­ شود و کارهای هر کس سنجیده می­ شود که آیا کارهای خوبش بیشتر است یا کارهای بدش. اعمال خیر و شر را می­سنجند تا کدام یک بچربد: « فَمَنْ ثَقُلَتْ‏ مَوازینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون» (آن هایی که برتری براعمال خیرشان است رستگارند.) برعکس بدبختانی که شر در ایشان غالب شده آن ها زیان کارانند: « وَ مَنْ خَفَّتْ‏ مَوازینُهُ فَأُولئِکَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم‏» آن هایند که برخودشان ظلم کرده و زیان رسانیده انید.» (دستغیب، ۱۳۶۲: ص۵۹) باتوجه به کلام فوق راه فلاح و رستگاری پر کردن کوله بار آخرت از اعمال صالح می­باشد و در مقابل هر مقدار از خوبی و نیکی ها فاصله بگیریم به همان اندازه دچار خسران خواهیم شد.

 

۲-۶-۲ امام علی (علیه السلام) میزان حق

در روز جزا یک معیار و میزانی باید باشد که اعمال انسان ها طبق آن سنجیده شود «میزان عدل الهی که سر سوزنی انحراف ندارد علی بن ابی طالب (ع) است.نماز اولین و آخرین را بیاورند میزانش نماز علی است. از حضرت صادق (ع) مروی است که فرمودند«الموازین هم الأنبیاء و الأولیاء»موازینی که بر پا می­ شود تا عبادات و افعال خلق سنجیده شود انبیاء و اوصیایند، البته نه این که مطابق علی (ع) باشد، آن که محال است نه بلکه رو به جهت مخالف نباشد» (همان)
همان طور که قبلا اشاره کردیم انسان باید حقیقتا بر اعمال صادره از خویش مراقبت ویژه ای داشته باشد، واعمال خویش را تا می­ تواند به اعمال امام (ع) نزدیک تر سازد، راه امام (ع) را بشناسد و بر طریقه ی ایشان حرکت نماید چرا که میزان و معیار سنجش اعمال آدمی امیرالمومنین علی (ع) می­باشد. هر کس که اعمالش مشابه مولا باشد سعادت را برای خویش رقم زده است در غیر این صورت شقاوت در انتظارش می­باشد.

 

۲-۷نتایج اعمال در داستان های قرآنی

 

۲-۷-۱نجات حضرت یونس (ع)

در قرآن کریم در سوره های زیادی از جمله سوره انبیاء آیه ۸۷ به نتایج اعمال بسیاری از اقوام اشاره شده است که از جمله آن قصه ­ی نجات یونس است که آن را این گونه بازگو می­ کند « وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادى‏ فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمینَ» (انبیاء، ۸۷) (و صاحب ماهى [حضرت یونس‏] را [یاد کن‏] زمانى که خشمناک [از میان قومش‏] رفت و گمان کرد که ما [زندگى را] بر او تنگ نخواهیم گرفت، پس در تاریکى‏ها [ى شب، زیر آب، و دل ماهى‏] ندا داد که: معبودى جز تو نیست تو از هر عیب و نقصى منزّهى، همانا من از ستمکارانم.)
دقت در این آیه ما را به این نکته سوق می­دهد که نتیجه­ اعمال برای انبیاء و رسولان نیز محقق خواهد شد.«براستی یونس از فرستادگان ما بود، آن گاه که از قوم خود به کشتی پر جمعیتی گریخت (کشتی به خطرافتاد) قرعه زدند و قرعه به نام وی افتاد او را به دریا انداختند، ماهی بزرگ او را بلعید و او خود را سرزنش می­کرد اگر او اهل تسبیح نبود تا روز قیامت در شکم ماهی می­ماند، بعد از آن یونس را از شکم ماهی در حالی که بیمار و ناتوان بود به صحرای خشکی افکندیم ،آیات به وضوح دلالت دارد براین دارد که سبب نجات یونس (ع) از شکم ماهی تسبیح و تقدیس او بود.» (سبحانی فخر، ۱۳۸۱، ص۲۳)

 

۲-۷-۲حضرت زکریا و حضرت مریم (س)

از دیگر داستان هایی که به نتایج اعمال آن در قرآن اشاره شده است داستان حضرت زکریا و حضرت مریم (س) می­باشد که در آیه ۳۷آل عمران ذکر شده است « فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ‏ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقا قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ» (آل عمران، ۳۷) (پس پرودگارش او را به صورت نیکویى پذیرفت، و به طرز نیکویى نشو و نما داد، و زکریا را کفیلِ [رشد و تربیت معنوى‏] او قرار داد. هر زمان که زکریا در محراب [عبادت‏] بر او وارد مى‏شد، رزق ویژه‏اى نزدش مى‏یافت. [روزى در کمال شگفتى‏] گفت: اى مریم! این رزق ویژه براى تو از کجاست؟! گفت: از سوى خداست، یقیناً خدا هر کس را بخواهد، رزق بى‏حساب مى‏دهد)
در این آیه نتیجه­ پاکدامنی حضرت مریم (س) مورد اشاره قرار گرفته است و آن هم بهره مندی از نعمات الهی می­باشد. «از افرادی که به نقل قرآن کریم از روزی غیر منتظره بهره مند گردید، حضرت مریم بود، مریم زنی بسیار عفیف و پاک بود و پیوسته در محراب عبادت به پرستش آفریدگارش مشغول بود، شایستگی و تقوای زیاد او باعث سرازیزشدن نعمت های مادی و معنوی خدا گشت.از امام باقر (علیه السلام) نقل شده :در فصل تابستان میوه ی زمستانی و در فصل زمستان میوه ی تابستانی نزد مریم آماده می­شد و وقتی حضرت زکریا این کار خارق العاده را مشاهده کرد، با اینکه همسرش نازا بود و خودش پیرمرد بود ازخدا فرزند خواست و دعایش مستجاب شد.»(سبحانی فخر،۱۳۸۱،ص۲۳)

 

۲-۷-۳قوم لوط

دیگر قومی که نتایج اعمال زشت خود را در قالب عذاب الهی مشاهده کردند قوم لوط بوده است «وَ لُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفاحِشَهَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمینَ» (عنکبوت، ۲۸) « و لوط را [نیز فرستادیم‏]، آن گاه به قومش گفت: شما کار بسیار زشتى مرتکب مى‏شوید که پیش از شما هیچ یک از جهانیان آن را انجام نداده ‏اند»« أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ‏ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبیلَ وَ تَأْتُونَ فی‏ نادیکُمُ الْمُنْکَرَ فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاَّ أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ (عنکبوت، ۲۹) (آیا شما با مردان آمیزش مى‏کنید و راه [توالد و تناسل‏] را قطع مى‏نمایید و در محفل عمومى خود [در انظار یکدیگر] این کار بسیار زشت را مرتکب مى‏شوید. پس جواب قوم او جز این نبود که گفتند: اگر تو از راستگویانى عذاب خدا را براى ما بیاور) «این قوم جمعیتی بودند که پیامبران خدا را تکذیب کردند و بر خلاف طبیعت و فطرت، به عادت زشتی گرفتاربودند که شهوت جنسی خود را با جنس موافق ارضاء می­کردند قرآن کریم به این عمل شنیع اشاره کرده است ،خداوند هم به جهت این گناه زشت ، باران عذاب را برسرشان فرود آورد » (همان، ص۱۶۸و۱۶۹)

 

۲-۸تقسیم بندی اثرات اعمال از نگاه قرآن

طبق آیات قرآن اعمال افراد از جهت فردی و اجتماعی دارای تأثیرات مختلفی هستند که در سه گروه قابل تقسیم می­باشند:
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

 

۲-۸-۱«آیات ناظر به اعمال فردی انسان

در آیه ی شریف زیر قرآن به بیان تأثیر عمل فرد بر روح و جان خود به تنهایی نه دیگران و یا جامعه، اشاره دارد«دسته ی اول ناظر به اعمال فردی است و اینکه افراد تأثیر اعمال خود را در زندگی خویش مشاهده می­ کنند:بر اساس آیات در این گروه هر فردی خودش نتیجه ی عمل نیک و زشت خویش را می­بیند که برخی از این نتایج در زندگی دنیا به آن می­رسد.»(معارف و مهدی نژاد، ۱۳۸۹، ص۸۱)
«مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاهً طَیِّبَهً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُون‏» (نحل، ۹۷) (هر کس کار شایسته ای انجام دهد خواه مرد باشد یازن در حالی که مومن است او را به حیاتی پاک زنده می­داریم وپاداش آن ها را به بهترین اعمالی که انجام می­دادند خواهیم داد.)

 

۲-۸-۲آیات ناظر بر اعمال اجتماعی و گروهی انسان

این دسته اعمال به صورت گروهی بوده و نتایج آن هم به صورت جامع بر همه ی افراد جامعه بوده است «بر اساس آیات گروه دوم، تغییر وضعیت زندگی دنیای ساکنان یک اجتماع انسانی، با دگرگونی آن جامعه ارتباط یافته است به معنای دیگر ایمان آن ها و اعمال صالح آنان ارتباط عمیقی با وضعیت زندگی آنان دارد. «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ» (اعراف، ۹۶) (واگر اهل آن شهرها وآبادی ها ایمان می­آورند وتقوا پیشه می­کردند برکات آسمان و زمین را بر آن ها می­گشودیم ولی تکذیب کردند ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.) (معارف،مهدی نژاد،۱۳۸۱ ، ص۸۱)

 

۲-۸-۳آیات ناظر بر اعمال فردی انسان اما اثر گذار بر سر نوشت جامعه

این گروه نیز نتیجه اعمال یک شخص دامن گیر همه­ی افراد یک جامعه می­ شود «و یا قَوْمِ هذِهِ ناقَهُ اللَّهِ لَکُمْ آیَهً فَذَرُوها تَأْکُلْ فی‏ أَرْضِ اللَّهِ وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذابٌ قَریب»(هود، ۶۴)( و اى قوم من! این ناقه خداست که براى شما [در اثبات صدق نبوّت من‏] نشانه‏اى [عظیم‏] است، پس بگذاریدش در زمین خدا بچرد، و هیچ آسیب و گزندى به او نرسانید که عذابى زود هنگام شما را خواهد گرفت.)در آیه ای که گذشت خداوند قوم صالح(ع) را از پی کردن ناقه بر حدر می­دارد و در واقع نوعی هشدار به آن ها داده است که اگر نسبت به فرمان خدا نافرمانی کنید نتیجه­ آن را خواهی دید. « فَعَقَرُوها فَقالَ تَمَتَّعُوا فی‏ دارِکُمْ ثَلاثَهَ أَیَّامٍ ذلِکَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوبٍ »(هود، ۶۵) (پس آن را [از روى طغیان و سرکشى‏] پى کردند. پس صالح گفت: سه روز [فرصت دارید که‏] در خانه‏هایتان از زندگى برخوردار باشید این وعده‏اى بى‏دروغ است.) ‏«آیاتی است که عمل یک فرد از افراد جامعه رابه تمام افراد آن جامعه نسبت می­ دهند و پاداش و عقوبت آن نیز از آن تمام افراد آن جامعه است برای نمونه در ماجرای قوم حضرت صالح (ع) یک نفر شتر حضرت صالح را پی کرد اما به دلیل آن که تمام قوم او به عمل پی کننده ی شتر راضی بودند، این عمل به حساب همگان نوشته شد و در پی آن تمام قوم حضرت صالح عذاب شدند.»(معارف و مهدی نژاد، ۱۳۸۱، ص۸۱)
فصل سوم:
بررسی نتایج حسنات اخلاقی

بررسی نتایج حسنات اخلاقی

 

بین حل مشکل خانواده و عملکرد ازدواج ارتباط معنی­دار وجود دارد.

 

بین سلامت خانواده اصلی، حمایت اجتماعی خانواده حمایت اجتماعی دوستان و حل مشکل خانواده با عملکرد ازدواج ارتباط چندگانه معنی­دار وجود دارد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

 

بین دو گروه طلاب علوم دینی و دانشجویان از نظر متغیر سلامت خانواده اصلی تفاوت معنی­دار وجود دارد.

 

بین دو گروه طلاب علوم دینی و دانشجویان از نظر متغیر حمایت خانواده و دوستان تفاوت معنی­دار وجود دارد.

 

بین دو گروه طلاب علوم دینی و دانشجویان از نظر متغیر حل مشکل خانواده تفاوت معنی­دار وجود دارد

 

بین دو گروه طلاب علوم دینی و دانشجویان از نظر متغیر عملکرد ازدواج تفاوت معنی­دار وجود دارد.

 

۱-۵-۲- فرضیه های فرعی

 

 

بین سلامت خانواده اصلی، حمایت اجتماعی خانواده، حمایت اجتماعی دوستان و حل مشکل خانواده با مؤلفه­ های عملکرد ازدواج شامل ارتباط، ابرازگری عاطفی، حل مسئله، نقش، انعطاف­پذیری، فرزندپروری، اقتصاد، خانواده و دوستان، ارزش­ها، مراقبت جسمانی و روانی و عملکرد کلی ارتباط چندمتغیری معنی­دار وجود دارد.
عکس مرتبط با اقتصاد

 

بین دو گروه مردان و زنان از نظر متغیر سلامت خانواده اصلی تفاوت معنی­دار وجود دارد.

بین دو گروه مردان و زنان از نظر متغیر حمایت خانواده و دوستان تفاوت معنی­دار وجود دارد.

بین دو گروه مردان و زنان از نظر متغیر حل مشکل خانواده تفاوت معنی­دار وجود دارد.

بین دو گروه مردان و زنان از نظر متغیر عملکرد ازدواج تفاوت معنی­دار وجود دارد.

۱-۶- انواع متغیرها از لحاظ نقش آن­ها در پژوهش

متغیرهای ملاک: عملکرد ازدواج و زیر مولفه های آن (ارتباط، ابرازگری عاطفی، حل مسئله، نقش، انعطاف­پذیری، فرزندپروری، اقتصاد، خانواده و دوستان، ارزش­ها، مراقبت جسمانی و روانی)
متغیر پیش­بین ۱: سلامت خانواده اصلی.
متغیر پیش­بین ۲: حمایت اجتماعی.
متغیر پیش­بین ۳: حل مشکل خانواده.

 

۱-۷- تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش

 

۱-۷-۱- تعاریف مفهومی

 

۱-۷-۱-۱- عملکرد ازدواج و ابعاد آن

 

در برگیرنده منظومه باورها و الگوهای تعامل زوج­های خوشبخت می­باشد که شامل ویژگی­های احترام، پذیرش، ترمیم سریع روابط قطع­شده، برخورد معقول با سبک­های متفاوت گفتگو، در نظر داشتن نیاز به صمیمیت و قدرت، فرزندپروری مقتدرانه، ایجاد شبکه خوب حمایت اجتماعی و دارا بودن تعامل مثبت، می­ شود (ثنایی، ۱۳۸۷). ابعاد عمبکرد ازدواج شامل این موارد می شود. ارتباط: منظور از ارتباط، رفتار کلامی یا غیرکلامی در زمینه اجتماعی است و شامل نمادها و نشانه­ هایی است که توسط اشخاص، برای تبادل معنا به کار می­رود. ابراز عاطفی: منظور از عاطفه، رفتار معنی­دار و گویا، شامل خنده و ابراز احساسات و عواطف است. حل مسئله و تصمیم­گیری: منظور از این بعد، سطح توانایی خانواده در حل مشکلاتی است که منجر به حفظ مؤثر خانواده می­ شود. انعطاف­پذیری: منظور از انعطاف­پذیری، توانایی نظام خانوادگی و زناشویی در تغییر ساختار قدرت یا روابط نقش­ها و قواعد روابط در پاسخ به استرس­های رشد و یا موقعیتی است. فرزندپروری: منظور از فرزندپروری، رویکرد و نگرش والدین در آموزش و تعلیم چگونگی رفتار، به فرزندان می­باشد. اقتصاد و مسائل مالی: نگرش زوجین و اعضای خانواده به برنامه ­ریزی­های مالی و مدیریت آنان در نحوه خرج­کردن می­باشد. خانواده و دوستان: منظور یک سیستم اجتماعی، شامل گروهی از افراد است که از طریق ازدواج، تولید مثل و پرورش فرزندان با یکدیگر زندگی می­ کنند. ارزش­ها: منظور از این مؤلفه، اهمیت و بهای یک عقیده یا گزینه که به زندگی معنا می­بخشد. مراقبت جسمانی و روانی: منظور از این مؤلفه، توانایی انجام و اداره نیازهای تربیتی و فراهم­کردن مراقبت­های جسمانی و روانی است. عملکرد کلی: منطور از این مؤلفه، قابلیت و توانایی عملکرد خانواده، در چهار حوزه مهم: الف- عملکرد فردی، ب- عملکرد زناشویی، ج- عملکرد مشارکتی و د- عملکرد اجتماعی- اقتصادی می­باشد (رفاهی، ۱۳۸۷).

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت 40y.ir مراجعه نمایید.

۱-۷-۱-۲- سلامت خانواده اصلی و ابعاد آن

 

استقلال و صمیمیت دو مفهوم کلیدی در حیات یک خانواده سالم محسوب می­شوند. خانواده سالم به اعضای خود استقلال می­دهد و همچنین خانواده سالم خانواده­ای محسوب می­ شود که در فضای خانواده و روابط، صمیمیت ایجاد می­ کند (ثنایی، ۱۳۸۷). در ادامه به تعریف دو خرده مقیاس سلامت خانواده اصلی می­پردازیم. استقلال: در این الگو خانواده سالم به اعضای خود استقلال می­دهد و این استقلال با تأکید بر صراحت بیان، مسئولیت، احترام به سایرین، بازبودن با دیگران و قبول جدا شدن و فقدان بوجود می­آید. صمیمیت: خانواده سالم خانواده­ای محسوب می­ شود که در فضای خانواده و روابط صمیمیت ایجاد می­ کند و این کار را با تسویق بیان انواع احساس­ها، ایجاد یک فضای گرم در خانه، یعنی روحیه و حال و هوا، حل تعارض­ها بدون ایجاد استرس غیر لازم، ایجاد حساسیت نسبت به هم­فهمی و ایجاد اعتماد به انسان­ها براساس نیکی نهاد آدمی انجام می­دهد (ثنایی، ۱۳۸۷).

 

۱-۷-۱-۳- حمایت اجتماعی و ابعاد آن

 

حمایت اجتماعی بر این امر تاکید دارد که وقتی کسی نیاز به کمک داشت این احساس را داشته باشد که تنها نیست و کسانی او را حمایت می­ کنند (پرپوچی، احمدی و سهرابی، ۱۳۹۲). حمایت خانواده: شبکه خانواده شبکه­ ای است که افراد تعلق­داشتن به آن را حق طبیعی خود می­دانند و حقی که با تولد به آن تعلق می­گیرد. حمایت دوستان: شبکه دوستان انسان شبکه کوتاه­مدتی است که حفظ آن مستلزم کارایی اجتماعی بیشتری است (ثنایی، ۱۳۸۷).

 

۱-۷-۱-۴- حل مشکل خانواده و ابعاد آن

 

دو عامل رابطه و حل مشکل را در برمی­گیرد عامل رابطه شامل شیوه ارتباط و تعامل زوجین که لازمه حل مشکل موثر است می­ شود و عامل حل مشکل که شیوه و فرایند حل مشکل را براساس مدل ۵ مرحله­ ای حل مشکل اندازه می­گیرد؛ و بطور کلی نشان­دهنده کارآمدی خانواده است (احمدی، ۱۳۸۶). ارتباط: شیوه ارتباط و تعامل زوجینی را که لازمه حل مشکل مؤثر است را نشان می­دهد. حل مشکل: این عامل شیوه و فرایند حل مشکل را براساس مدل پنج مرحله­ ای حل مشکل را در برمی­گیرد (ثنایی، ۱۳۸۷).

 

۱-۷-۲- تعاریف عملیاتی

 

۱-۷-۲-۱- عملکرد ازدواج

نمره­ کلی که فرد براساس پاسخ به پرسشنامه ۶۶ عبارتی سنجش عملکرد ازدواج که برای مشخص­کردن کارآمد بودن یا مشکل­دار بودن عملکرد ازدواج او پیش ­بینی می­ شود بدست می­آورد (ثنایی، ۱۳۸۷).

 

۱-۷-۲-۲- سلامت خانواده اصلی

نمره کلی که فرد از پاسخ به مقیاس سلامت خانواده اصلی که دو مفهوم استقلال و صمیمیت از مفاهیم مرتبط با خانواده سالم را در برمی­گیرد، بدست می­آورد. نمره بدست­آمده میزان سلامت خانواده اصلی فرد را می­سنجد (ثنایی، ۱۳۸۷).

 

۱-۷-۲-۳- حمایت اجتماعی

نمره­ کلی که فرد از پاسخ به مقیاس حمایت اجتماعی که دو خرده مقیاس حمایت اجتماعی خانواده و دوستان را در برمی­گیرد بدست می­آورد. نمره بدست آمده نشان­دهنده میزان ارضای فرد از حمایت اجتماعی است (ثنایی، ۱۳۸۷).

 

۱-۷-۲-۴- حل مشکل خانواده

نمره کلی که فرد از پاسخ به مقیاس حل مشکل خانواده بدست می­آورد حاکی از نوعی تعامل زوجین در هنگام حل مشکل است.

 

 

 

 

فصل دوم

پیشینه پژوهش

 

۲-۱- مقدمه

در این فصل به بررسی پیشینه نظری و پژوهشی متغیرهای پژوهش پرداخته می­ شود. در ابتدا جهت بررسی نظریات مربوط به متغیر عملکرد ازدواج تعاریفی از ازدواج، مراحل انتخاب همسر، ویژگی­های روابط زوجین، انواع ازدواج براساس پایداربودن، سلامت ازدواج و عوامل مختل­کننده روابط زوجین و وظایف زوجین ارائه می­ شود. سپس سلامت خانواده اصلی، حمایت اجتماعی و حل مشکل خانواده بعنوان متغیرهای پیش­بین برای عملکرد ازدواج مورد بررسی قرار می­گیرند. در قسمت پیشینه پژوهشی نیز پیشینه پژوهشی متغیرها بنابر پژوهش­های داخل و خارج از کشور مورد بررسی قرار گرفته­اند.

 

۲-۲- پیشینه نظری

 

۲-۲-۱- ازدواج

 

۲-۲-۱-۱- تعاریف ازدواج

اشتراوس[۲۵]۱ ازدواج را برخورد دراماتیک بین فرهنگ و طبیعت یا میان قواعد اجتماع و کشش جنسی می­داند. موجودات طبیعی می­خواهند به­دور از هرگونه فشاری به ارضاء نیازهای غریزی خود بپردازند اما فرهنگ رو در روی آن است و می­خواهد به آن نظم دهد به این دلیل اشتراوس ازدواج را برخوردی دراماتیک بین فرهنگ و طبیعت دانسته است. ازدواج از نظر جامعه ­شناسی یعنی پیوند اقتصادی و جنسی مورد پذیرش جامعه که بصورت معمول بین یک مرد و یک زن بوجود می­آید. مردم و زوجین بطور قطعی ازدواج را کم و بیش دائم در نظر می­گیرند به نحوی که ازدواج، حقوق و تعهدات متقابل بین دو زوج و بین زوج و فرزندان آنان را در آینده به دقت تضمین می­نماید (فربد، ۱۳۸۸) از نظر نپیر[۲۶]۲، ازدواج شامل تجربه و یادگیری، حفظ فردیت در عین مکملیت، آشنایی با نحوه تقسیم و تخصیص قدرت، فراگیری تلاش و لذت­بردن در کنار یکدیگر و برای برخی مهم­تر از تمام این موارد کسب مهارت در خصوص تربیت نسل بعد می­ شود (دژکام، ۱۳۸۶).
افراد برای ورود به ازدواج باید فرد مناسبی را جهت تشکیل خانواده انتخاب کنند. انتخاب همسر مراحلی دارد که شامل موارد زیر می­ شود.

 

۲-۲-۱-۲- مراحل انتخاب همسر

۱- در مرحله اول فرد همسرش را از بین افرادی که از نزدیک با آن­ها تعامل دارد، انتخاب می­ کند. در این مرحله، فردی که از نظر جسمی جذاب­تر و از نظر علایق، هوش، شخصیت، یا عوامل دیگر نگرشی و رفتاری شبیه آن­هاست، انتخاب می­ شود.
۲- در مرحله دوم با صحبت­کردن (خودافشایی) به کشف، سنجش و تطبیق خصوصیات شخصیتی یکدیگر دست می­زنند. اگر این کشفیات در امتداد همان جذابیت­های اولیه باشد، پس ارتباط تثبیت می­ شود.
۳- مرحله سوم، کشف سازگاری نقش­ها و سنجش درجه همدلی و همزبانی متقابل است. وقتی که نقش­ها در ارتباط با یکدیگر شکل گیرد و همدلی متقابل گسترش یابد، ارزش­های جذابی مطرح می­ شود. اگر جذابیت بین دو فرد به قدر کافی قوی و عمیق باشد در این صورت تحکیم ارتباط صورت می­گیرد.
۴- در مرحله چهارم و آخرین مرحله درباره سازگاری طولانی و تعهد تصمیم گرفته می­ شود (کار[۲۷]۱، ۲۰۰۰).

 

۲-۲-۱-۳- ویژگی­های روابط زوجین

 

 

رابطه زوج داوطلبانه است. هر دو فرد می­دانند که مجبور نیستند با هم ازدواج کنند یا حتی به رابطه بعد از ازدواج ادامه دهند.

رابطه زوج مستلزم ایجاد تعادل بین پویایی و ثبات است. جهت حفظ سلامت در رابطه زوجی گاهی به ثبات و قابلیت­های پیش ­بینی پذیری و گاهی به تازگی و پویایی نیازمندیم.

رابطه زوج گذشته و حال و آینده دارد. تمرکز افراطی بر هیچ یک از این مقاطع زمانی صحیح نیست. رابطه سالم میان یک زوج رابطه­ای است که در آن زمان حال و آینده فدای گذشته نمی­ شود.

قرارگرفتن در رابطه زوجی مستلزم حمایت­کردن و حمایت­شدن است. به این معنا که هر دو نفر قادر باشند نیازهای همسر را در کنار نیازهای خود ادراک کنند. حمایت عاطفی در صورتی تداوم خواهد داشت که متقابل و دوسویه باشد.

رابطه زوج مستلزم این است که هر عضو بتواند ضمن حفظ فردیت، مکملیت را نیز به رابطه هدیه کند و هر فرد در مواقع لزوم از خوسته­های خود به نفع رابطه بگذرد (نظری، ۱۳۸۶).

۲- ۲- ۱- ۴- انواع ازدواج

از نظر میزان پایداری دو نوع ازدواج وجود دارد.
پایدار: ازدواج پایدار شامل زوجین سنتی[۲۸]۱، دوجنسیتی[۲۹]۲ و زوجین اجتنابی[۳۰]۳ می­ شود. زوجین سنتی ویژگی­های زیر را دارند، نقش­های جنسی سنتی را ایفا می­ کنند، اهداف خانواده را به اهداف فردی ترجیح می­دهند، برنامه ­ریزی روزانه منظمی دارند، در فضای زندگی خانوادگی مشترکی زندگی می­ کنند و سطح متوسطی از هیجانات مثبت و منفی را نشان می­دهند. تمایل به اجتناب از هرگونه تعارض به جز مسائل عمده و اساسی دارند، وقتی درگیر تعارضات می­گردند به آن پرداخته و سعی می­ کنند حلش کنند، در نخستین مرحله آغاز حل مشکل هریک از زوجین به دیگری توجه می­ کند و سعی می­ کند با وضعیت و مشکل وی همدلی کند، در آخرین مرحله بروز مشکل بطور قابل توجهی قانع­سازی صورت می­گیرد.
زوج­های دو جنسیتی شامل این موارد هستند؛ آن­ها نقش­های جنسیتی برابرنگری را پذیرفته و ایفا می­ کنند، اهداف فردی را به اهداف خانوادگی ترجیح می­دهند، برنامه روزانه آشفته­ای دارند، مکان­های زندگی جداگانه­ ای در خانه دارند، سطوح بالایی از هیجانات مثبت و منفی را نشان می­دهند، تمایل به درگیرشدن در مذاکرات درباره مسائل زیادی را دارند، دو همسر با هم مخالفند و سعی دارند دیگری را در ابتدای فرایند حل مشکل در بسیاری از مسائل ابتدایی مورد بحثشان متقاعد کنند و سطح بالایی از هیجانات مثبت و منفی را در این فرایند تجربه می­ کنند.
زوج­های اجتنابی، نیز نقش­های جنسی سنتی را ایفا می­ کنند، مکان­های جداگانه­ ای در محل زندگی‌شان دارند، از هرگونه تعارض اجتناب می­ کنند، کمتر مهارت­ های حل مشکل دارند، در هنگام تعارض، مسائل خود را بیان می­ کنند، اما هیچ کوششی برای قانع­سازی یا مصالحه انجام نمی­دهند، اینگونه استدلال می­ کنند که تفاوت­ها درباره تعارضات خاص در مقابل نقاط مشترکی که در ارزش­هایشان دارند از ارزش چندانی برخوردار نیست، مذاکرات مبتنی بر حل مشکلات، غیرهیجانی دارند.

 

ازدواج­های ناپایدار: ازدواج­های ناپایدار شامل زوجین متعارض[۳۱]۱ و اجتنابی[۳۲]۲ می­ شود.

 

زوج­های متعارض، آن­ها درگیر تعارضات شده و وارد مذاکره می­شوند بدون هیچ کوشش ساختاریافته­ای برای حل آن، تعاملات آن­ها را سرزنش­های ادامه­دار، ذهن­خوانی و شخصیت تدافعی شکل می­دهد، سطح بالایی از هیجانات منفی و سطح پایینی از هیجانات مثبت را نشان می­دهند، الگوهای تعاملی آن­ها، «تهاجمی- اجتنابی» می­باشند.

زوج­های اجتنابی (جدا از هم)، آن­ها از تعارضات اجتناب می­ کنند و مهارت­ های حل مسئله کمی دارند، دوره­ های کوتاه سرزنش­گری، ذهن­خوانی و شخصیت تدافعی در تعاملاتشان وجود دارد،

 

 

۱-۳-ضرورت مسئله
شهر شیراز از جمله شهرهای پرجمعیت است که دچار آلودگی هواست. به لحاظ شرایط جغرافیایی ویژه (محصور بودن در میان کوه­ها) و رشد به نسبت بالای جمعیت و همچنین تعداد و گوناگونی رو به افزایش آلاینده‌ها، به نظر می‌رسد که مشکل آلودگی در طول زمان روند صعودی و قابلیت پیشگیری کمتری را به خود بگیرد (واثقی و همکاران، ۱۳۸۷). با توجه به مشکلات روزافزون آلودگی هوا و عواقب زیست محیطی آن به دلیل عدم رعایت استانداردها در ساخت خودروها و سوخت مصرفی آن­ها، به‌ کارگیری و استفاده از استانداردهای نوین دنیا، جهت جایگزینی با استانداردهای قدیمی الزامی می­باشد. از این رو پژوهش حاضر قصد دارد به بررسی آلاینده­های خروجی از اگزوز (,O2 CO, CO2, HC) خودروهای سبک بپردازد.
۱-۴-اهداف
در این پروژه اهداف زیر دنبال می­گردد:

 

 

بررسی میزان آلایندگی خودروهای داخلی

مقایسه میزان آلایندگی خودروها بر اساس سال تولید آن­ها

مقایسه میزان آلایندگی خودروها بر اساس نوع کمپانی آن­ها

مقایسه و بررسی میزان آلایندگی خودروها از نظر نوع سیستم سوخت رسانی
فرضیات پژوهشی

 

میانگین تولید آلاینده­های خروجی از اگزوز خودرو بر حسب سال ساخت متفاوت است.

میانگین تولید آلاینده­های خروجی از اگزوز خودرو بر حسب نوع سوخت (دوگانه و یک­گانه) متفاوت است.

میانگین تولید آلاینده­های خروجی از اگزوز خودرو بر حسب نوع موتور (کاربراتور و انژکتور) متفاوت است.

میانگین تولید آلاینده­های خروجی از اگزوز خودرو بر حسب نوع کمپانی (ایران خودرو و سایپا) متفاوت است.

فصل دوم
پیشینه تحقیق
۲-۱- مقدمه
در مورد میزان آلاینده­های خروجی از اگزوز برخی خودروهای سبک پژوهش­های مختلفی صورت گرفته است که در دو بخش پژوهش­های داخلی و خارجی به چکیده­ای از آن­ها اشاره می­ شود.
۲-۲ -پژوهش­های داخلی
روشن ضمیر و همکاران (۱۳۸۰) با بررسی آلودگی هوای تهران برنامه جامعی برای مبارزه با آلودگی هوا ارائه دادند. نتایج نشان داد که با اجرای این برنامه، آلودگی هوای تهران به میزان ۱۶ درصد کاهش پیدا می­ کند. بررسی اقدامات حاکی از آن بود که کم هزینه­ترین راه مبارزه با آلودگی هوا، پیشگیری از انتشار آلاینده­ها با بهره­ گیری از فناوری­های مناسب است. برای مبارزه با آلودگی هوا ناشی از حمل و نقل در شهرهای بزرگ دو استراتژی متفاوت وجود دارد. یکی استفاده از خودروی برقی و دیگری استفاده از خودروهای احتراق داخلی و سپس تلاش در جهت کنترل کردن و کاستن از آلودگی تولید شده توسط آنهاست.
جنیدی جعفری (۱۳۸۱) به بررسی آلاینده­های خروجی از اگزوز خودروهای بنزینی و دیزلی در انگلیس پرداخت. و برای این منظور ۳۰۰ خودرو پس از معاینه اولیه انتخاب شده و آلاینده­های خروجی از آنها با دستگاه آنالیز گاز testoدر شرایط مختلف دمای محیط و موتور مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسید که آلاینده­های CO , NO, HC خروجی از خودرو ناشی از موتورهای دیزلی زمانی­که موتور گرم باشد کمتر از موتورهای بنزینی بدون کاتالیست بوده است، در حالی که میزان خروج این آلاینده­ها در موتورهای با سیستم کاتالیستی کنترل آلاینده سه­گانه نزدیک به موتورهای دیزل است. نصب سیستم­های کاتالیستی بر روی خودروهای تولیدی توسط سازندگان خودرو می ­تواند تاثیر مثبتی بر روی کاهش بسیاری از آلاینده­های هوای خروجی از اگزوز خودرو داشته باشد.
بیات (۱۳۸۳) به بررسی سهم بندی منابع تولید آلودگی هوای شهر تهران با روش­های تعیین میزان سهم نسبی منابع شامل استفاده از ضرایب انتشار و محاسبه میزان انتشار در منشاء تولید آلودگی پرداخت و به این نتیجه رسید که ۹۰ درصد وزن کل آلاینده­های هوای شهر تهران از وسایل نقلیه منتشر شده و ۱۰ درصد مابقی مربوط به منابع ثابت می­باشد . بیش ازسه چهارم وزن آلاینده­های هوا را منواکسیدکربن تشکیل می­دهد که ۷/۹۸ درصد آن مربوط به وسایل نقلیه بوده است. آلاینده بعدی هیدروکربن ۴/۱۱ درصد است که بیش از ۷۰ درصد آن مربوط به منابع متحرک می باشد.
کشاورزی شیرازی و همکاران (۱۳۸۵) به بررسی سنجش مقدار متیل ترشری بوتیل اتر ([۲۰]MTBE) در جایگاه­های سوخت رسانی در سطح تهران پرداختند و به این نتیجه رسیدند که استفاده از MTBE موجب حذف سرب از بنزین می­ شود که ابزاری مناسب برای کنترل آلودگی خروجی از اگزوز خودروهاست.
شفیع پور مطلق وکمالان (۱۳۸۵) با بررسی میزان انتشار انواع آلاینده­های ناشی از ناوگان حمل و نقل شهر تهران به این نتیجه رسیدند که سهم منابع متحرک در آلودگی هوای تهران در سال ۸۱ ، (۸۸٫۹ درصد) بوده که موتورسیکلت­ها، خودروهای سبک و وسایل نقلیه دیزلی سنگین در انتشار آلاینده­ها در بین منابع متحرک به ترتیب ۲۲ ، ۷۴ و ۳ درصد بوده است.
رضازاده (۱۳۸۷) به بررسی وضعیت انتشار گازهای آلاینده هوا درخودروهای بنزینی شهر قزوین پرداخت. بدین منظور نمونه برداری به صورت تصادفی از خروجی اگزوز ۶۳ خودرو پارامترهای CO،CO2 ، HC، O2 اندازه ­گیری شد و داده ­های بدست آمده با بهره گرفتن از آزمون آماری t استیودنت مورد مقایسه و ارزیابی قرار گرفت. و به این نتیجه رسید که از نظر انتشار HC خودروی شورلت بیشترین اختلاف و تاکسی‌های پیکان کمترین اختلاف با حد استاندارد PPM ۴۰۰ را دارند و خودرو پژو ۲۰۶ در بهترین وضعیت بدون اختلاف می‌باشد. از نظر انتشار CO پژو آردی بیشترین اختلاف و گروه سمند، پژو، پارس و… کمترین اختلاف با حد استاندارد ۴ درصد حجمی را دارند و خودروی پژو ۲۰۶ در بهترین وضعیت بدون اختلاف می‌باشد. بطور کلی ۷۷ درصد از خودروهای ارزیابی شده دارای خروجی بالاتر از حد استاندارد تعریف شده زیست محیطی می‌باشند که با تنظیم به موقع موتور، ضمن کاهش مصرف سوخت، نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا خواهند داشت.
متصدی زرندی و همکاران (۱۳۸۸) به بررسی میزان آلاینده CO در شهر تهران در خلال اجرای طرح جامع کاهش آلودگی هوا پرداختند. بدین منظور داده ­های آماری ایستگاه­های سنجش آلودگی هوای شهر تهران با بهره گرفتن از نرم افزار EXCEL مورد تحلیل قرار گرفت به این نتیجه رسیدند که اجرای طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران در کاهش میزان این آلاینده آن­چنان که انتظار می­رفت موثر نبوده ولی تا حدودی توانسته است از افزایش این آلاینده، با توجه به روند افزایشی میزان وسایل نقلیه موتوری که منبع اصلی تولید CO در سطح شهر می­باشد جلوگیری نماید.
قلی زاده و همکاران (۱۳۸۸) با بررسی ارتباط آلودگی هوا با مرگ و میر جمعیت شهر تهران و با مطالعه داده ­های مربوط به مرگ و میر طی دوره ۴ ساله به این نتیجه رسیدند که بین آلودگی هوا و مرگ و میر در شهر تهران ارتباط معناداری وجود دارد. بیشترین همبستگی بین آلودگی هوا با مرگ و میر مربوط به فصل پاییز می­باشد که علت این امر افزایش وارونگی دما و آلودگی هوا در این فصل است.
مظفری و همکاران (۱۳۹۰) به بررسی انتشار آلاینده­های هوا ناشی از وسایل نقلیه موتوری در شهر یزد پرداختند. بدین منظوربا بهره گرفتن از روش نمونه گیری تصادفی ساده به وسیله دستگاه دلت مقادیر آلاینده­های خروجی از اگزوز وسایل نقلیه بنزینی را مورد بررسی قرار دادند. و به این نتیجه رسیدند که میزان آلاینده­های HC ,CO ,NO , CO2 در فصل تابستان بیش از سایر فصول است و در مرتبه دوم فصل زمستان قرار دارد، و سنجش میزان آلاینده­های خروجی از اگزوز خودروهای بنزینی نشان داد که اتومبیل­های ماتیز، هیوندا و انواع دوو نسبت به سایر گروه­ها در وضعیت بسیار خوب قرار داشته، و خودروهای پژو، سمند و رنو استاندارد توسط شورای عالی حفاظت محیط زیست را رعایت نموده و میزان گازهای خروجی سایر خودروها پاترول، پراید، پیکان، آردی، جیپ و گالانت از استاندارد تعریف شده بسیار فاصله دارد.
عکس مرتبط با محیط زیست
منصوری و همکاران (۱۳۹۰) به بررسی کیفیت و رتبه بندی آلایندگی خودروهای تولید داخل پرداختند که داده ­های مورد نیاز این تحقیق در مرکز معاینه فنی کرمان با نمونه گیری تصادفی از ۲۲۰۰ خودروی مراجعه کننده در مدت ۱۰ ماه با بهره گرفتن از دستگاه آنالیز کننده دود اگزوز MGT5 انجام گرفت. در نتایج بدست آمده مشاهده شد که چهار خودروی هیوندای ورنا، ال۹۰ ، پژو ۲۰۶ و ریو رتبه ­های اول تا چهارم را به لحاظ کیفیت آلایندگی خود اختصاص داده­اند همگی از نوع شانزده سوپاپ می باشند، که این امر نشان دهنده تاثیر راندمان حجمی برکاهش آلاینده های خروجی اگزوز بوده و خودروی پیکان در ردیف آخر از لحاظ کیفیت آلایندگی می­باشد
دامن کشیده و همکاران (۱۳۹۰) با بررسی آثار ناشی از جایگزینی خودروهای فرسوده سبک بنزین­سوز بر روی آلودگی هوای تهران به این نتیجه رسیدند که در دوره زمانی مورد بررسی چهار ساله نتایج حاصل از برآورد معادلات عوامل موثر بر آلودگی هوای شهر تهران نشان دهنده کاهش آلودگی هوا با خارج کردن خودروهای فرسوده سبک بنزین­سوز از چرخه حمل و نقل شهری و جایگزین کردن خودروهای جدید در هر کیلومتر پیمایش در دوره مورد بررسی به حد استاندارد هوای پاک می­باشد.
مهدی نژاد و همکاران (۱۳۹۰) با بررسی آلاینده­های هوای ناشی از خودروهای بنزینی و دیزلی در شهر گرگان، برای سنجش آلاینده­ها ۵ ایستگاه نمونه برداری انتخاب کردند و با بهره گرفتن از دستگاه دلت آنالیزور اقدام به اندازه ­گیری گازهای خروجی از خودورها شده و پس از تعیین مقدار آلاینده­ها میزان آنها با استانداردهای سازمان حفاظت محیط زیست کشور مقایسه گردید در این تحقیق خودروها در ۷ دسته سواری، تاکسی، وانت، موتور، اتوبوس، مینی بوس، کامیون قرارگرفتند به این نتیجه رسیدند که در خودروهای بنزینی، وانت­ها بیشترین آلودگی را دارند، بطوریکه بیشتر از ۵۹% منواکسیدکربن و ۵۰% هیدروکربن­های منتشره در هوا در خودروهای بنزینی توسط آنها تولید می­ شود. لذا توصیه می­ شود در راستای کنترل آلاینده­های هوا، تغییر مصرف سوخت، تغییر اجزا سوخت بنزینی و دیزل و جایگزینی خودروهای نو با خودروهای فرسوده انجام شود.
درگاهی و همکاران (۱۳۹۱) به بررسی میزان آلاینده­های خروجی از اگزوز اتومبیل­های شهر کرمانشاه و تاثیر آن بر سلامت انسان پرداختند که برای انجام این تحقیق ۲۰۷ خودرو ساخت داخل و خارج کشور به روش نمونه گیری سرشماری انتخاب و اندازه ­گیری پارامترهای خروجی از اگزوز به وسیله دستگاه MEXA انجام شد. نتایج نشان داد که غلظت متوسط CO، CO2 و HC در اتومبیل­های ساخت خارج کشور به ترتیب ۶۸/۰، ۲۱/۱۲ و ۷۳ و در اتومبیل­های ساخت داخل کشور به ترتیب ۹۸/۳ ،۵۳/۱۴، ۳۷۰ بوده است. نتیجه بررسی نشان داد که اتومبیل­های ساخت خارج کشور از نظر تولید آلاینده­های HC و CO در وضعیت بسیار مطلوب­تری قرار دارند، ولی از نظر تولید آلاینده CO2 اتومبیل­های ساخت داخل کشور در وضعیت مناسبی نسبت به خودروهای خارجی قرار دارند.
صالحی تینونی و همکاران (۱۳۹۱) به بررسی تاثیر معاینه فنی بر بهبود عملکرد موتور خودروها و کاهش آلودگی هوا پرداختند که با جمع آوری نتایج تست آلاینده­های ۱۰۱۳خودرو در دور آرام و و اندازه ­گیری پارامترهای خروجی از اگزوز به وسیله دستگاه MGT5 و تجزیه و تحلیل آنها با نرم افزار SPSS به این نتیجه رسیدند که تقریبا یک چهارم از کل خودروهای سبک مراجعه کننده به مرکز معاینه در شهر کرمان مشکل آلایندگی دارند که با انجام معاینه فنی کاهش چشمگیری در منواکسیدکربن و هیدروکربن­های نسوخته خروجی ازاگزوز خودروهای سواری حاصل می­ شود. متغیر منواکسیدکربن در کل خودروهای ورودی به مرکز معاینه فنی (مجموع خودروهای سالم و اصلاح شده) دارای میانگین ۲۶/۲ درصد حجمی گازهای اگزوز بوده و پس از اصلاح خودروهای معیوب میانگین منواکسیدکربن درکل خودروهای خروجی به ۰۶/۱ درصد حجمی گازهای اگزوز رسیده است که کاهش ۵۳ درصدی در منواکسیدکربن کل خودروهای مراجعه کننده به مرکز معاینه فنی را نشان می­دهد. متغیر هیدروکربن­های نسوخته درکل خودروهای ورودی دارای میانگین ppm 260 بوده که پس از تعمیر خودروهای معیوب میانگین آن در کل خودروهای خروجی (مجموع خودروهای سالم و اصلاح شده) به ppm 174 رسیده است و کاهش ۳۳ درصدی هیدروکربن­های نسوخته در کل خودروهای مراجعه کننده به مرکز معاینه فنی را نشان می­دهد.
علی نیا و نجیبی (۱۳۹۲). به بررسی و مقایسه میزان انتشار منواکسیدکربن ناشی از بخش حمل و نقل در شهر زنجان پرداختند. در این پژوهش از ضرایب انتشار محاسبه شده توسط شرکت کنترل کیفیت هوا که بر مبنای ضرایب موجود در طرح جامع آلودگی هوای تهران می­باشد، استفاده شده است. نتایج حاصل از این تحقیق بیانگر این است که با توجه به آمار موجود درباره تعداد و انواع وسایل نقلیه بنزینی و دیزلی در شهر زنجان و میزان مصرف سوخت هر یک آنها و همچنین ضریب انتشار هریک از انواع سوخت­ها، بالاترین میزان انتشار متعلق به سواری­ها با میزان انتشار ۱۷۷۷۴ تن در سال می­باشد، در رده بعدی انتشار آلاینده مونواکسید کربن، موتور سیکلت­ها با ۱۲۷۱۹ تن انتشار در سال قرار دارند، در رده بعدی تاکسی­های درون شهری، با ۱۲۴۵۶ تن در سال و بالاخره وانت بارها با میزان انتشار ۲۱۱۸ تن در سال در رده آخر قرار دارند. با مقایسه نتایج به دست آمده از محاسبات می­توان نتیجه ­گیری کرد که، بیشترین میزان آلایندگی ناشی از وسایل نقلیه در رابطه با آلاینده منواکسیدکربن متعلق به وسایل نقلیه بنزین­سوز می­باشد و میزان انتشار منواکسیدکربن ناشی از احتراق خودروهای دیزلی نسبت به وسایل بنزین سوز بسیار کمتر می­باشد.
منصوری و همکاران (۱۳۹۲) با سنجش میزان غلظت منواکسیدکربن در فضای داخل کابین تاکسی در محدوده­ مرکزی شهر تهران که با بررسی غلظت منواکسیدکربن در فضای داخل کابین ناکسی­های سمند، پژو، پراید و پیکان با شرایط مختلف حرکتی توسط دستگاه CO متر در بهار و تابستان اندازه ­گیری شد، به این نتیجه رسیدند که خودروهای تاکسی به دلیل کوچک بودن بدنه و نزدیکی اگزوز به اتاقک خودرو، باعث باز شدن مجدد آلودگی به داخل کابین شده و غلظت منواکسیدکربن را بالا می­برد و همچنین به دلیل بنزین سوز بودن، تاکسی­ها منواکسیدکربن بیشتری تولید می­ کند. و خودروهای فرسوده بالاتر از ۱۰ سال دارای آلودگی داخل کابین بیش از ۳ برابرخودروهای غیر فرسوده می­باشد.
دهقانی و همکاران (۱۳۹۲) با بررسی تاثیر آلاینده­های هوا بر بیماران قلبی – تنفسی پذیرش شده در بیمارستان­های منتخب شیراز که با جمع آوری اطلاعات در طی یک دوره ۶ ماهه و تجزیه و تحلیل با نرم افزار SPSS و آزمون آماری تی تاثیر آلاینده­های هوا بر تعداد مراجعه کنندگان به بیمارستان­های آموزشی شیراز به این نتیجه رسیدند که مواد معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون مهمترین عامل آلاینده هوا در شیراز است ولیکن بیشترین ارتباط بیماران قلبی – تنفسی پذیرش شده در بیمارستان­های منتخب شیراز مربوط به آلاینده منواکسیدکربن است.
۲-۳- پژوهش­های خارجی
الکوردی[۲۱] و همکاران (۲۰۱۳) با مطالعه خصوصیات، غلظت و میزان انتشار هیدروکربن­های آروماتیک چند حلقه­ای در انتشار گازهای خروجی از وسایل نقلیه در دمشق به این نتیجه رسیدند که موثرترین سیستم پس تصفیه برای کاهش آلاینده­های خروجی از موتور، تبدیل کننده کاتالیزوری است، که بر روی اکثر خودروها یافت می­ شود.
فایز[۲۲] و همکاران (۲۰۰۶) به اثرگذاری بازرسی و تعمیر وسایل نقلیه بر کاهش میزان آلودگی هوا در کشور نپال پرداخته اند. در این راه انواع مختلفی از خودروها را مورد بررسی و آزمایش قرار دادند و پارامترهای مهم آلایندگی مانند CO و HC را مورد اندازه ­گیری قرار دادند. همچنین آن­ها به اندازه ­گیری میزان این آلاینده­ها در خروجی اگزوز خودروها قبل و بعد از تعمیرات لازم پرداختند که مشاهده کردند پس از تعمیرات لازم، میزان آلایندگی کاهش چشمگیری دارد.
اونگ[۲۳] و همکاران (۲۰۱۳) با بررسی تولید گازهای گلخانه­ای و استراتژی­ های کاهش حمل و نقل جاده­ای در مالزی به این نتیجه رسیدند که تولید گازهای گلخانه­ای از حمل و نقل جاده­ای تهدید جدی برای کیفیت هوای شهری و گرم شدن کره زمین است. علت اصلی تولید CO2 ، NOX و CO خودروهای مسافربری هستند، در حالی که موتورسیکلت­ها منبع اصلی تولید گازهای HC می­باشند.
ریبیرو دسوزا[۲۴] و همکاران (۲۰۱۳) با بررسی اهمیت استانداردهای انتشار خودرو برای آلودگی اگزوز از وسایل نقلیه سبک در یک منطقه شهری به این نتیجه رسیدند که اتومبیل­ها مسئول انتشار ۵۵ درصد CO و ۶۱ درصد THC هوا هستند.
ریس تیلور[۲۵] و همکاران (۲۰۱۱) با بررسی اهمیت استانداردهای تولید گازهای گلخانه ای برای آلاینده­های خروجی از اگزوز وسایل نقلیه سبک در منطقه شهری به این نتیجه رسیدند که یک کاهش چشمگیر آماری در آلاینده­های خروجی بعد از استاندارد یورو ۱ دیده می­ شود.
ریوروس[۲۶] و همکاران (۲۰۰۲) نیز به اثر خودروهای فرسوده بر میزان آلودگی هوای مکزیکوسیتی پرداختند. نشان دادند که هر چه از عمر یک خودرو می­گذرد میزان آلایندگی آن افزایش می­یابد. همچنین اثر مثبت تعمیر وسایل نقلیه بر میزان آلودگی نیز اشاره کرده اند.
ون در وستویسن[۲۷] و همکاران (۲۰۰۴) بررسی تبخیر و انتشار گازهای گلخانه­ای وسایل نقلیه موتوری در آفریقای جنوبی نشان داد با افزایش دمای سوخت، انتشارات بخارها به صورت تصاعدی افزایش می­یابد. انتشارات بخار خروجی از وسایل نقلیه بنزینی در آفریقای جنوبی ۱۰برابر بیشتر از میزانیست که آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا اجازه داده است.
زامبونی[۲۸] و همکاران (۲۰۰۹) با مطالعه بر روی برآورد گازهای خروجی اگزوز خودرو و مقایسه آن با اندازه کیفیت هوا در جنوا ایتالیا به این نتیجه رسیدند که با مقایسه تولید گازهای گلخانه­ای سال­های ۱۹۹۲ و۲۰۱۰ در کل کاهش قابل توجهی داشته؛ حدود ۵۰ درصد در NOx و PMM ، ۷۰ درصد در HC و ۸۰ درصد در CO، با توجه به بهبود در موتور و سوخت و با اجبار قانون استاندارد اروپا در نوسازی ناوگان به طور قابل توجهی به کاهش خواهد یافت.

فصل سوم
مواد و روش­
۳-۱- مقدمه
در این فصل با گذر از مراحل نظری پژوهش، قدم به مرحله‌ی تجربه و مشاهده می­گذاریم. ورود به مرحله‌ی تجربی پژوهش، به امکانات، ابزارها و روش‌هایی نیاز دارد که باید پیش از آغاز بررسی تجربی، مورد بررسی قرار گیرد. بدیهی است که عواملی چون موضوع، امکانات و اهداف تحقیق در گزینش ابزارهای اندازه‌گیری، شیوه‌های گردآوری اطلاعات و به طور خلاصه روش تحقیق، سهم عمده‌ای دارند و در هر پژوهش باید شیوه‌های خاصی برای بررسی تجربی واقعیت برگزیده و از ابزارهای اندازه‌گیری معینی مدد گرفته و آزمون‌های خاصی به‌کار گرفته شود. تناسب روش و اجزای آن با موضوع و هدف پژوهش، اصلی است که رعایت آن به محقق کمک می‌کند تا شناختی را که در برخورد با واقعیت کسب می‌کند، با درجه‌ی بالایی با واقعیت تطبیق کند. در این فصل روش تحقیق‌، جمعیت آماری، روش نمونه‌گیری و حجم نمونه، شیوه‌ی گردآوری داده‌ها، تکنیک‌های تجزیه و تحلیل اطلاعات، مورد اشاره قرار خواهد گرفت.
۳-۲- معرفی منطقه مورد مطالعه
شهر شیراز مرکز استان فارس و پرجمعیت­ترین شهر جنوبی ایران در دشتی با مساحتی حدود ۱۷٫۸۸۹ هکتار از ۹ منطقه شهرداری تشکیل شده و از نظر جغرافیایی در ۲۹ درجه و ۳۳ دقیقه تا ۲۹ درجه و ۴۱ دقیقه شمالی و ۵۲ درجه ۲۹ دقیقه تا ۵۲ درجه تا ۳۶ دقیقه شرقی قرار گرفته است. و در ارتفاع ۱۴۸۸ متری بالاتر از دریا واقع شده است (برزگر، ۱۳۹۱). شیراز با متوسط سالانه بارندگی ۳۲۰ میلی­متر در منطقه­ای نیمه گرم و خشک قرار دارد (قبادیان،۱۳۸۷) این شهر بین دو رشته کوه انتهای جنوبی زاگرس در دشتی نسبتا هموار واقع شده است. بر اساس گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۳۸۹ جمعیتی معادل ۱٬۷۴۹٬۹۲۶ بیش از ۳۹ درصد جمعیت استان را در خود جای داده است.
شیراز سومین شهر بزرگ همراه با تراکم صنایع در محدوده شهر و افزایش میزان تردد وسایل نقلیه است که تمامی این عوامل منجر به افزایش سطح آلودگی هوا در این شهر گردیده است. به لحاظ وسعت با شرایط جغرافیایی ویژه (محصور بودن در میان کوه­ها) امکان گسترش به طرف شمال و شرق ندارد و نمی ­تواند بیشتر از حد کوهپایه­ها گسترش یابد رشد به نسبت بالای جمعیت و همچنین تعداد و گوناگونی رو به افزایش آلاینده‌ها، به نظر می‌رسد که مشکل آلودگی در طول زمان روند صعودی و کمتر قابل پیشگیری را به خود بگیرد (واثقی و همکاران، ۱۳۸۷).

شکل ۳-۱: موقعیت منطقه مورد مطالعه
۳-۳- روش تحقیق
روش‌های تحقیق به موضوع، امکانات و اهداف تحقیق بستگی دارد. روش‌های تحقیق متعدد و متفاوتند؛ در تحقیق حاضر با توجه به اینکه هدف ما سنجش میزان آلایند­ه­های خروجی از اگزوز خودروهای سبک می‌باشد از روش پیمایش[۲۹] استفاده شده است. ضمن این‌که برای تدوین چارچوب نظری تحقیق و مروری بر تحقیقات پیشین از روش کتابخانه‌ای (اسنادی) نیز بهره گرفته شده است. و نهایتاً اینکه، این مطالعه به لحاظ ماهیت، کاربردی به لحاظ معیار زمان، مقطعی و به لحاظ معیار وسعت، پهناگر است.
۳-۴- جامعه‌ی آماری
جامعه آماری کلیه خودروهای سبکی هستند که در فاصله زمانی آبان ماه تا اسفندماه ۱۳۹۲ به مرکز معاینه فنی ولیعصر در شهر شیراز مراجعه کردند.
۳-۵- تعیین حجم نمونه و شیوه­ نمونه‌گیری
از آنجا که در این پژوهش کلیه خودروهایی که در فاصله زمانی آبان ماه تا اسفندماه به مرکز معاینه فنی ولیعصر درشهر شیراز مراجعه کردند جامعه آماری بودند و تعداد دقیق آنها مشخص نبوده است از فرمول کوکران ویژه جامعه آماری نامشخص استفاده گردید. برآورد حجم نمونه یکی از قسمت ­های اساسی هر تحقیق پیمایشی است.
در برآورد حجم نمونه مراحل زیر معمولا باید طی شود:
– تعیین دقت احتمالی مطلوب.
– پیدا کردن فرمولی برای برآورد n.
– پیش برآورد واریانس.
– ارزیابی n برآورد شده در پرتو امکانات.
برای برآورد حجم نمونه با بهره گرفتن از فرمول کوکران با دقت احتمالی ۵/۲ درصد و سطح اطمینان ۹۵ درصد و حداکثر واریانس ( ) برابر ۱۵۳۷ خودرو خواهد بود. با توجه به اینکه امکان داشت اطلاعات برخی از خودروها ناقص شود تعداد ۱۶۳۷ مورد بررسی قرار گرفت و با حذف خودروهای با اطلاعات ناقص در مجموع ۱۶۲۲ خودرو مورد تحلیل قرار گرفت.
(۳-۱)

شیوه نمونه گیری تصادفی سیستماتیک بود به عبارت دیگر بر حسب تعداد ماشین­های ورودی به مرکز در طول روز، فاصله نمونه گیری تعیین شد و نمونه­ها انتخاب شد.

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.

 

۹٫برای جلت اعتماد مشتریان،کمتر از توان خود قول‏ بدهید و بیشتر از قولی که داده‏اید،عمل کنید.
۱۰٫معادل ۹۸ درصد مشتریان ناراضی،بدون شکایت به‏ سمت رقبا می‏روند.
۱۱٫احتمال این‏که مشتریان ناراضی کاملا راضی(شاد)مجددا از شرکت شما خرید کنند،شش برابر مشتریان فقط راضی است.
۱۲٫گوش دادن به شکایت مشتری،۹۰ درصد کار است و حل کردن آن هفت درصد و پیگیری برای اطلاع از راضی شدن‏ مشتری هم سه درصد دیگر است.
یکی از علل نارضایتی مردم‏ کشورمان از سازمان‏های‏ خدماتی،این است که‏ اینگونه سازمان‏ها توقعاتی‏ را ایجاد می‏کنند که قادر به‏ ارائه مطلوب و به موقع آنها نیستند.۹۸ درصد مشتریان‏ ناراضی،بدون شکایت به‏ سمت رقبا می‏روند.(یامینی،۱۳۸۵،۲۴)
۲-۴۵-تعریف مشتری‏مداری‏:
تعاریف مختلفی از مشتری مداری ارائه شده است که اصل بنیادین همه آنها قرار دادن مشتری در کانون توجه استراتژیک سازمانهاست.برخی تعاریف مشتری‏مداری به‏ شرح زیر است:
شاپیرو [۵۶](۱۹۸۸)مشتری‏مداری عبارتست از نشر اطلاعات مربوط به مشتریان در کل سازمان، تدوین استراتژیها و تاکتیکهایی برای رفع نیازهای بازار به شکل عملی و از سوی تمام‏ بخشهای سازمان و دستیابی به احساس تعهد همگانی نسبت به اجرای برنامه‏های‏ اتخاذ شده.
کوهلی و جاورسکی[۵۷] مشتری‏مداری عبارتست از جمع‏آوری اطلاعات مشتری به منظور استفاده‏ واحدهای کسب و کار.
نارور و اسلتر[۵۸] (۱۹۹۰)مشتری‏مداری نوعی فرهنگ سازمانی است که به کار آمدترین و مؤثرترین‏ شکل رفتارهای لازم برای خلق ارزش برتر برای خریداران را اجاد می‏کند.
روکرت[۵۹] (۱۹۹۲)مشتری‏مداری عبارتست از درجه‏ای که سازمان اطلاعات را از مشتریان بدست‏ می‏آورد و مورد استفاده قرار می‏دهد،برای برآورده ساختن نیازهای مشتری،استراتژی‏ تدوین می‏کنند و از طریق پاسخ به نیازهای و خواسته‏های مشتری،آن استراتژی را به‏ اجرا در می‏آورد.
دشپاند[۶۰] و دیگران (۱۹۹۳مشتری مداری عبارتست از مجموعه باورهایی که منافع مشتری را نسبت به‏ سایر ذینفعان نظیر صاحبا سازمان،مدیران و کارکنان به منظور ایجاد شرکتی سوآور در صدر قرار می‏دهد.
در تمام تعاریف فوق،مشتری کانون توجه استراتژیک سازمانها است.به عبارت‏ دیگر تمامی اقدامات و فعالیتهای سازمانی باید براساس خواست و نظر مشتری تعریف‏ و انجام شود.(کردنائیج،۱۳۸۱،۱۵۹)
۲-۴۵-۱-فلسفه مشتری‏گرایی:
با ورود به هزاره سوم،بسیاری از مفاهیم دچار دگرگونی‏ گشته‏اند.واژه مشتری نیز از این مقوله مستثنی نبوده و مفهوم آن‏ صرفا به معنای یک تعامل تجاری نیست،بلکه به مفهوم تعامل‏ طرفینی است،یعنی هر فرد از یک سو مشتری افراد دیگر و از سوی‏ دیگر خود مشتریانی دارد.
تأمین مشتریانی راضی تنها هدف بازاریابی موفق نیست،بلکه‏ اهداف دیگری نیز دنبال می‏شود مانند رسیدن به سود رقابتی یا ایجاد منافع برای شرکت.آن‏چه مهم و سودمند می‏باشد نگه داشتن‏ مشتریان خوبست،زیرا رضایت مشتری در نهایت منجر به وفاداری‏ و ماندگاری بیشتر وی می‏شود.
۲-۴۵-۲-ضرورت حرکت به سمت مشتری مداری:
امروزه سازمانها در محیطی پویا،پرابهام و متحوّل فعالیّت می‏کنند.یکی از بارزترین‏ ویژگیهای عصر حاضر،تغییرات و تحولات شگرف و مداومی است که در شرایط اجتماعی و فرهنگی(نظیر تحولات در طرز تفکر،ایدئولوژی،ارزشهای اجتماعی)، سیاسی،اقتصادی،فناوریکی و فراملی آنها روی می‏دهد.از طرف دیگر یکی از مشخصه‏ های عرصه‏ی فعالیت سازمانها،هرچه بیشتر رقابتی‏تر شدن آن و سخت‏تر و پیچیده‏تر شدن شرایط رقابتی سازمانها است،این در حالی است که انتظارات و توقع‏ مشتریان نیز هر روز جلوه‏ی تازه‏تری به خود می‏گیرد و آنها توقع دارند تا سازمانها به‏ کیفیت و تنوع کالاها و خدمات خود،زمان ارائه‏ خدمت و نحوه برخورد با مشتری‏ توجه ویژه‏ای کنند.بنابراین سازمان هایی موفق هستند که خود را با این نیازهای محیطی‏ منطبق سازند و در صدد تأمین خواسته‏ها و نیازهای محیطی برآیند و این امکان پذیر نیست مگر آنکه سازمانها ضرورت حرکت به سمت مشتری را درک کنند.در واقع سازمان های مشتری‏ مدار فعالیت خود را براساس انتظارات و ترجیحات مشتریان برنامه‏ ریزی می‏کنند و به‏ دنبال ارضای نیازها و آرزوهای مشتریان هستند.این سازمانها کالاها و خدمات خود را با هدف ارضای نیازها و خواسته‏های مشتریان طراحی و ارائه می‏کنند. .(کردنائیج،۱۳۸۱،۱۵۸)
عکس مرتبط با اقتصاد
۲-۴۶-بانک چیست:
بطورکلی تعریف جامع ازبانک که بتواند کلیه عملیاتی که بانکها انجام میدهند پوشش دهد وبانک را ازسایر موسسه های مالی متمایز سازد ، باسهولت همراه نیست . ازاین امربرخی صاحب نظران معتقدند بهتراست بانک را پس ازبیان وظایف که دراقتصاد امروزبعهده دارد تعریف کرد . برعلاوه تعریف بانک ازنظام بانکی متاثرمیباشد . بانک یک موسسه واسطه است که اصولاً وجوه اشخاص را تحت عنوان امانت دریافت واین وجوه را دراشکال وام واعتبار- تنزیل بروات تجارتی – خریداوراق بهادارمعرفی مینماید . یک وظیفه مهم بانک افتتاح حساب جاری وپرداخت انتقال وجوه توسط چک میباشد . سایر وظایف وعملیات مهم واساس بانک ارائه خدمات به مشتریان ، تامین مالی معاملات خارجی ،عملیات دربازارپول وبالاخره ارائه خدمات مالی مشاوره ای می باشد .
۲-۴۷-تاریخچه بانکداری:
بانکداری در ایران از قرون وسطی تا اوایل قرن نوزدهم منحصر به فعالیت‌های صرافی بود. صرافی‌های بزرگی در تبریز، مشهد، تهران، اصفهان، شیراز و بوشهر یعنی مراکز تجاری عمده آن دوره وجود داشتند. در این دوره هیچ موسسه دولتی یا بانک خارجی در کشور فعالیت نداشت و نقل و انتقال وجوه در داخل یا در خارج توسط صرافان انجام می‌گرفت. موسسات صرافی عمده آن روزگار شامل تجارت‌خانه برادران تومانیانس، تجارت‌خانه جمشیدیان، تجارت‌خانه جهانیان و شرکت اتحادیه بودند که فعالیت اکثر آنها تا قبل از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی متوقف گردید…اولین بانکی که در ایران تاسیس شد، شعبه یک بانک انگلیسی بود که مرکز آن در لندن و حوزه فعالیت آن جنوب آسیا به‌ویژه هندوستان می‌بود. این بانک، “بانک جدید شرق” خوانده می‌شد. در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی ابتدا شعبه‌ای در تهران ایجاد کرده و سپس به ایجاد شعب در اصفهان، بوشهر، تبریز، رشت، شیراز و مشهد اقدام نمود.
اولین بانک ایرانی در سال ۱۳۰۴ به نام “بانک پهلوی قشون”، از محل وجوه بازنشستگی نظامیان و برای سامان دادن به امور مالی ارتش به‌وجود آمد. سپس نام آن به “بانک سپه” تغییر کرد. فعالیت‌های بانکی این بانک در آغاز تاسیس محدود بود. در سال ۱۳۰۵ با بهره گرفتن از وجوه صندوق بازنشستگی کشور، “موسسه رهنی ایران” تاسیس شد. این موسسه که تحت نظارت وزارت دارایی فعالیت می‌کرد، در مقابل اخذ وثیقه منقول به افراد وام به بهره پایین ارائه می‌کرد. این موسسه پس از تاسیس بانک ملی ایران، جزیی از این بانک شد و از سال ۱۳۱۸ که بانک رهنی به‌وجود آمد، به “بانک کارگشایی” تغییر نام یافت. .(مقیمی وکیاسمی،۱۳۹۰،۴)
۲-۴۸-بانک ملی ایران
قانون اجازه تاسیس بانک ملی ایران در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶ به‌وسیله مجلس شورای ملی تصویب شد. بر اساس این قانون، دولت مکلف شد که بانکی به‌نام “بانک ملی ایران” تاسیس کند. سرمایه بانک ۱۵ میلیون ریال در نظر گرفته شد. در سال ۱۳۰۷ بانک ملی با سرمایه ۲۰ میلیون ریال تاسیس شد و علاوه‌بر مسئولیت نگاهداری حساب‌های دولت، حق نشر اسکناس نیز در سال ۱۳۱۱ به این بانک واگذار شد.
بانک ملی ایران از همان ابتدای تاسیس شکل شرکت سهامی را داشت و سرمایه اولیه آن یعنی ۲۰ میلیون ریال به ۲۰ هزار سهم هزار ریالی (۱۳۵۰۰ سهم با نام و ۶۵۰۰ سهم بی‌نام) تقسیم شده بود. اما در سال ۱۳۱۷ انتقال سهام بانک به غیر دولت ممنوع شد. سرمایه بانک در سال ۱۳۱۴ به ۳۰۰ میلیون ریال و در سال ۱۳۳۱ به ۲ میلیارد ریال افزایش یافت. بانک ملی با توجه به محدودیت‌های نظام بانکی تا پیش از سال ۱۳۳۵ کلیه وظایف بانک مرکزی در اقتصاد را نیز به‌عهده داشت. پس از تاسیس بانک مرکزی وظایف مزبور به این بانک واگذار گردید.(مقیمی وکیاسمی،۱۳۹۰،۸)
تصویر درباره بازار سهام (بورس اوراق بهادار)
۲-۴۸-۱-آرم بانک ملی
افشار محمدیان معاون اداره کل روابط عمومی بانک ملی ایران بیان می کند که آرم یا نشان ، در واقع نماد یا برندی از رسالت ، نقش و وظایف هر سازمان است و طراحان سعی بر این دارند که با بکارگیری خطوط و علائم معنی دار و هدفمند ، اهداف اصلی و بنیادی ان سازمان یا نهاد را در اذهان و نگاه بیننده متجلی نمایند . در تعاریف مدرن، برند یا لوگو بر خلاف تصورات گذشته ، تصویر ؛ مارک ، کیفیت ؛ طراحی هوشمندانه و موارد مشابه نیست بلکه برند، مجموعه تجاربی است که روی مشتری در ارتباط با نوع محصولات و یاخدماتی که ارائه می دهید تاثیر می گذارد . برند فقط در ذهن مصرف کننده است . تقریبا ۸۶% صاحبان کالا و خدمات معتقدند تجربه مشتری مهمترین عامل حفظ و تقویت برند سازمانی شما نزد افکار عمومی است . پس حتی یک کارمند ساده میتواند با رفتار ؛ پوشش و عمل خود نام و نشان و برند بانک را ارتقا ء دهد .
آرم بانک ملی ایران نیز که تداعی کننده مبارزات طولانی این ملت تاریخ ساز با استعمار گران وسمبلی از استقلال مالی کشوربا هشتاد و سه سال قدمت است ؛ تلفیقی از خالق هستی ؛ بانکداری بر مبنای اصول شرعی و غیر ربوی و شکوفائی اقتصادی می باشد و به طریق اولی تبلور نکات حائز اهمیت ذیل است :
۱- اراده و عظمت و قدرت باریتعالی ( با نشان الله ) بر حیات و فعالیت نوع بشر حاکمیت دارد و هیچ عملی خارج از حوزه مقدرات الهی میسر نیست .
۲- گندم به عنوان قوت غالب و یک محصول استراتژیک ؛ نمادی از شکوفائی اقتصادی است که پایه و مبنای سایر تولیدات تعبیر شده است و افزایش و گسترش این محصول در گرو بکارگیری سرمایه و تامین منابع مالی توسط موسسه عظیم و شرافتمند بانک ملی ایران دیده شده است .
۳- شاخه زیتون نشان بر این است که هرفعالیت اقتصادی تنها در محیطی امن و عاری از هرج و مرج و آشفتگی میسر است . ضمن اینکه ایجاد انگیزه و حس اعتماد بیشتر در خصوص سرمایه گذاری و سپرده گذاری در بانک ملی ایران را از نگاه مشتریان به دنبال دارد
نتیجتا تلفیقی از قدرت لایزال الهی و اراده بشری که ماحصل آن شکوفایی اقتصادی ؛ امنیت مالی و سرمایه گذاری مطمئن در بانک بزرگ ملی ایران میباشد توجیه کننده آرم بانک از منظر معنا و محتوا است . در یک عبارت کوتاه این برند به همه ایرانیان میگوید سرمایه گذاری در این بانک نیاز به اندیشیدن . نگران شدن و چرتکه انداختن ندارد.
آرم بانک به زبان خود میگوید:
ما درکنار شما هستیم برای مسیری طولانی. برای موفقیتی ماندگار . ما عاشق مشتریانمان هستیم . ما از نقاط قوت مان برای ارائه ارزش به مشتری استفاده میکنیم.
۲-۴۹-پیشینه تحقیق
۲-۴۹-۱-پیشینه تحقیق در منابع فارسی:
دکتر امیرمحمدشریف رضویان ونسیرین خیلا در سال ۱۳۸۸تحقیقی تحت عنوان” استفاده از بازاریابی اجتماعی برای افزایش میزان استفاده از کلاه ایمنی در بین دوچرخه سواران “را انجام دادندکه در این مقاله نویسندگان یک مداخله بازاریابی اجتماعی را برای افزایش استفاده از کلاه ایمنی در یک مجموعه دانشگاهی در جنوب شرق ایالات متحده مورد بررسی قرار دادند.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
دکتر محسن شمس ودکترداود شجاعی زاده ودکترسید رضا مجدزاده ودکترآرش رشیدیان ودکتر علی منتظری تحقیقی با عنوان” دیدگاه های رانندگان تاکسی تهران درزمینه رفتارهای خطرناک رانندگی” درسال ۱۳۸۶را انجام دادند که این تحقیق از نوع کیفی پدیده شناسی بود و طی چهار جلسه بحث گروهی متمرکز با حضور ۴۲ نفر راننده تاکسی خطی شهرتهران، نظرات آنان درباره اجزای مربوط به تحلیل مخاطب، تحلیل بازار و تحلیل کانال، استخراج، دسته بندی و تحلیل شد. در این مقاله موارد استفاده از بازاریابی اجتماعی در حوزه سلامت مورد بررسی قرار گرفته و نمونه هایی از کار برد بازاریابی اجتماعی در حوزه ترافیک معرفی شده است .برنامه پیش گیری از تلفات ناشی از تصادف که به بستن کمربند ایمنی رانندگان توجه داشته و برنامه دیگری که باعث شد تا پیام های آموزشی و اطلاع رسانی مناسب به منع رانندگی در حالت مستی توسط دوستان راننده کمک نماید دو نمونه از برنامه های بازاریابی اجتماعی هستند که بر دو رفتار مشخص در گروه های خاص مخاطب متمرکز بود.
– منیجه بحر امینی زاده در سال ۱۳۸۵ تحقیقی تحت عنوان “مدلی برای ارزش گذاری علایم تجاری ازدیدگاه مصرف کننده (رساله دکتری)در دانشگاه علامه طباطبایی تهران ارائه کرده بود که روش تحقیق توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری هدف ،گروه مصرف کنندگان نهایی محصولات صوتی و تصویری با علایم منتخب سامسونگ،ال جی و سونی در شهرهای شیراز و بوشهر است که بالاتر از ۱۸ سال سن دارند.
نوع نمونه گیری غیر احتمالی آسان و در دسترس است. نتایج حاصله در این تخقیق عبارت بودند از :
وفاداری به علایم ، تصویر علایم ،نگرش به علایم ،صرف قیمت و تداعی علایم به ترتیب مهم ترین عوامل موثر بر ارزش علایم تجاری هستند.
کیفیت ادراک شده علایم ، ریسک ادراک شده علایم و ادراک از صحت و اعتبار اطلاعات علایم به ترتیب مهم ترین عوامل موثر بر نگرش به علایم هستند.
تداعی علایم و نگرش به علایم به ترتیب مهم ترین عوامل موثر بر تصویر علایم تجاری هستند.
تداعی ویژگی های کارکردی محصول ، ویژگی های غیر کارکردی علایم ،مهم ترین عوامل توضیح دهنده تداعی علایم هستند.
– راحیل شفیع ها در سال ۱۳۸۶ به بررسی عوامل تاثیرگذار بر ارزش ویژه برند گوشی موبایل از دیدگاه مصرف کننده با بهره گرفتن از مدل آکر(پایان نامه کارشناسی ارشد) در دانشگاه مدیریت علوم تحقیقات تهران پرداخته بود. این تحقیق شامل ۴ فرضیه می باشد:
۱٫کیفیت ادراک شده اثر مستقیم و معناداری بر ارزش ویژه برند دارد.
۲٫وفاداری به برند اثر مستقیم و معناداری بر ارزش ویژه برند دارد.
۳٫آگاهی از برند اثر مستقیم و معناداری بر ارزش ویژه برند دارد.
۴٫تداعی برند اثر مستقیم و معناداری بر ارزش ویژه برند دارد.
در این تحقیق محقق از پرسشنامه استفاده کرده است که شامل ۲۹ سوال بوده که حدود ۲۵ سوال آن براساس طیف لیکرت طراحی شده است این تحقیق ۳ فرضیه از ۴ فرضیه مورد قبول نمی باشد و تنها کیفیت از دید مصرف کنندگان مهم است و با توجه به این تحقیق،مصرف کنندگان گوشی موبایل به برند وفادارنمی باشند.
۲-۴۹-۲-پیشینه تحقیق در منابع خارجی:
– مک دونال و شارپ ( ۲۰۰۳ ) در تحقیق خود تحت عنوان (ادراک مدیریتی در مورد اهمییت آگاهی از نام و نشان تجاری به عنوان شاخصی برای اثر بخشی تبلیغات)اظهار داشته اند که آگاهی از نام و نشان تجاری یکی از بخش های اصل مدل های معروف سلسله مراتب تأثیر تبلیغات و یکی از اهداف مهم فعالیت های ارتباطی برای مدیران بازاریابی می باشد و آن ها از این مفهوم به عنوان ابزاری برای اندازگیری اثر بخشی فعالیت های بازاریابی و تبلیغاتی استفاده می کنند.
– هولت و کولئش و تیلور[۶۱] ( ۱۳۸۳ ) در سال ۲۰۰۲ یک تحقیق دو مرحله ای در مورد نحوه ارزش گذاری نام ها و نشان های تجاری توسط مصرف کنندگان به اجرا در آوردند ابتدا در ۴۱ کشور یک تحقیق کمی انجام شد تا مشخصات اصلی نام و نشان های تجاری به دست آید. سپس در بین ۱۲ کشور و از بین ۱۸۰۰ نفر,مرحله دوم تحقیق به امر شناسایی اهمیت هر یک از ابعاد اختصاص یافت. نتایج بدست آمده نشان داد مصرف کنندگان در سرتاسر دنیا نام و نشان های تجاری را با سه ویژگی می شناسند و به هنگام خرید آن را با دیگر نام و نشان های تجاری مقایسه می کنند. نشانه های کیفیت، اسطوره ای جهانی، مسئولیت اجتماعی.
۲-۵۰-خلاصه فصل:
در دنیای امروزی با رشد تکنولوژی و فناوری های اطلاعاتی، رفاه عمومی افزایش یافته و بالاتر رفتن سطح زندگی در جوامع مختلف باعث افزایش سطح آگاهی وانتظارات مشتریان گردیده است . در حال حاضر پذیرش رویکرد مشتری گرایی به صورت یک الزام برای سازمان ها تبدیل شده است و سازمانی که خود را با این رویکرد تطبیق ندهد به نابودی و شکست محکوم خواهد شد. تا چندی پیش رقابت بین شرکت ها درتصاحب سهم بیشتر بازار بود ولی امروزه سازمان ها به دنبال افزایش سهم مشتری می باشند.
توجه به رقابت و درک بازار رفتار مورد نظر، رمز موفقیت در استفاده از دیدگاه بازاریابی اجتماعی است. فهم درست از ایده ها و رفتارهای رقیب و بالابردن میزان منافع رفتار مورد نظر و یا کاستن ازمیزان هزینه ها و موانع دستیابی به آن، بازار رقابت را به نفع محصول یا خدمت تغییر خواهد داد.
بانک ها بایدبدانند روابط خلاق میان مشتریان و سازمانشان و مجموعه خدمات با کیفیت و ماهیت خدمات خریداری شده در هنگام خرید به کیفیت تعامل و رابطه بین دو طرف مشتری و کارمند بستگی دارد و قضاوت مشتری در مورد بانک براساس میزان توانمندی بانک در کمک به حل معضلات و توسعه تجارت او استوار است در کشور ما هدف و غایت نهایی مشتریان انجام سریع امور و عدم اتلاف وقت به عنوان مهم ترین عنصر موفقیت در رقابت کنونی می باشد و مشتریان به عنوان ارکان تعیین کننده ارزش بسیار زیادی برای تکنولوژی و سرعت و در درجه بعدی تخصص فنی بانک ها قایل هستند.
بازاریابی اجتماعی حوزه جدیدی است که می کوشد بااستفاده از فنون بازاریابی تجاری، اهداف و مقاصد اجتماعی را تحقق بخشد. بازاریابی اجتماعی به سازمان ها کمک می کند تا به مخاطبین هدف خود دسترسی پیدا کنند و پیامهای متناسب با مخاطبین هدف برنامه خود را طراحی کنند وتغییرات رفتاری بزر گتر و با دوام بیشتری در مخاطبین خود ایجاد کنند. از مفهوم بازاریابی اجتماعی در حوزه های بهداشت وسلامت٬ آموزش٬ رفع مشکلات اجتماعی چون اعتیاد٬ فقر وترویج فرهنگ هایی چون اهدای اعضا استفاده گردیده است.دراین تحقیق می خواهیم از طریق بازاریابی اجتماعی به مفهوم مشتری محوری یعنی شناخت خواسته‌ها و نیازهای مشتری و پاسخ به آنها دست یابیم واین میسر نیست جز از طریق اصلاح برنامه‌ها، خدمات یا محصولات برای رقابت با رفتارهای کمتر جذاب، کمتر در دسترس و گران‌تر .که در این خصوص بایدگام هایی چون برنامه ریزی ٬تحلیل مشتری٬تحلیل بازار ٬تحلیل کانالها و پیش آزمون ها ٬مداخله ٬ ارزشیابی صورت پذیرد.هر چه ارزش نام و نشان تجاری در ذهن مصرف کنندگان بیشتر باشد ، شرکت می تواند در سایه آن منافع بیشتری را از مصرف کنندگان کسب کند . نظارت و کنترل مداوم این مفهوم به عنوان یک گام ضروری در مدیریت اثر بخش آن می باشد .یکی از دلایل اصلی اهمیت این مفهوم نقش استراتژیک آن در به دست آوردن مزیت رقابتی است ، که این مزیت رقابتی در بازار حاصل می شود.(کرباسی ور ویاردل ،۱۳۹۰ ،۱۵)
از طریق بازاریابی اجتماعی می توان نام تجاری یک بانک را در میان نام تجاری سایر بانک هایی که خدماتی مشابه به مشتریان خود عرضه می کنند متمایز ساخت. اگرمشتریان این نکته را به وضوح احساس نمایند که هدف مدیران بانک تنها کسب منافع و افزایش سود سهام داران نیست ودرمقابل مدیران بانک ها نیز به مشتریان خود در عمل نشان دهند که در کنار منافع بانک و سهامداران، به منافع بلندمدت و کوتاه مدت جامعه نیز توجه دارند. علاوه بر حفظ مشتریان و جلب وفاداری آنان، قادر خواهند بود مشتریان بیشتری را به سوی خود جلب نمایند ولی اگربانک ها قادر نباشند پایبندی خود به مسئولیت های اجتماعی را نشان دهند، بخش مهمی از کارکرد و منافع بازاریابی اجتماعی و تاثیر آن بر تقویت نام تجاری خود را از دست خواهند داد. ( سلیمانی بشلی، ۱۳۸۸،۲)
فصل سوم
روش تحقیق
۳-۱مقدمه
این فصل به بررسی روش­تحقیق و نحوه­ گردآوری داده های مورد نظرتحقیق اختصاص داده شده است که شامل روش انجام تحقیق، جامعه آماری تحقیق، روش نمونه گیری از جامعه آماری و تعیین حجم نمونه مورد نیاز برای پژوهش، ابزارهای مورد نیاز به منظور گردآوری داده ها و روش­های تجزیه و تحلیل داده ها می­باشد.
تحقیق از نظر لغوی به معنای بررسی و پیدا کردن حقیقت است ولی در تعریف اصطلاحی و از نظر علمی عبارتست از تلاش و انجام یک فعالیت منظم و هدفدار برای رسیدن به حقیقت و پاسخ به سؤال و دستیابی به دانش و آگاهی بیشتر در مورد یک پدیده و یا یک مسئله به منظور چاره جویی با بهره گرفتن از مراحل و روش علمی. (میرزایی وحمیدی ،۱۳۸۷،۲۱)
۳-۲-هدف از انجام تحقیق:
تحقیق به منظور دستیابی به افق هایی است که غایت و هدف فعالیت را روشن می سازد که بر حسب مورد می تواند به دلایل زیر صورت پذیرد :
۱)بررسی و ارزیابی نظریه‌ها ۲)به منظور ارائه نظریه جدید ۳)برای حل مشکل.
هدف از این تحقیق استفاده ازمفهوم بازاریابی اجتماعی در بخش خدمات وایجاد یک تصویر روشن و شفاف از نیازها وخواسته های مشتریان بانک ها وبالا بردن آگاهی سازمان ها و شرکت ها از فضای کسب و کار شرکت ها وتوجه روزافزون به مفهوم واهمیت ارزش نام تجاری است تا مدیران بانک ها بتوانند با بکارگیری مفهوم بازاریابی اجتماعی به مشتریان خود نشان دهند که در کنار منافع بانک، به رفاه آنان و منافع جامعه نیز توجه دارند.
بررسی تاثیر عوامل بازاریابی اجتماعی بر ارزش نام تجاری بانک(هدف عمومی)
بررسی تاثیرعوامل بازاریابی اجتماعی بر وفاداری،شهرت ،رضایت، آگاهی، کیفیت ادراک شده از نام تجاری.(هدف فرعی)
مساله مورد بررسی در این تحقیق این است که مشخص شود که خواسته وانتظارمشتریان از بانک ها چیست؟ وچه عواملی موجب تقویت وایجاد ارزش نام تجاری می گردد؟چه موانعی درخصوص عدم مشتری محوری از سوی بانک ها وجود دارد؟وآیا می توان با بهره گیری از رویکردهای پیشنهادی در بازاریابی اجتماعی به افزایش ارزش ومحبوبیت نام تجاری بانک ها در بین مشتریان پرداخت؟
۳-۳-انواع تحقیق:
تحقیقات براساس هدف به تحقیقات بنیادی تحقیقات کاربردی تحقیقات توسعه ای تقسیم بندی می شوند.
تحقیقات کاربردی تحقیقاتی که هدف از این تحقیقات حل مسایل و مشکلات فرا،روی جوامع انسانی برای یک زندگی بهتر و با امکانات مناسب تر می باشد. اختراعات و ابتکارات و نوآوری های بشر در رشته های مختلف در ردیف تحقیقات کاربردی محسوب می شود.
تحقیقات بر اساس ماهیت و روش به تحقیق توصیفی تحقیق همبستگی تحقیق موردی تحقیق تداومی و مقطعی تحقیق پس از وقوع تحقیق علی- مقایسه ای تحقیق پیمایشی طبقه بندی می شوند.
تحقیق پیمایشی عبارت است از مشاهده پدیده ها به منظور معنا دادن به جنبه های مختلف اطلاعات جمع آوری شده . (خاکی، ۱۳۹۰،۲۳۵)